Geçmişte ve Günümüzde Buhar Banyosu

BUHAR banyoları iki bin yıldan uzun süredir çeşitli kültürlerde yer almıştır. Buhar banyolarının bazı türleri, Kuzey Amerika Yerlilerinin inipi’si, Rusların banya’sı, Türklerin hamam’ı ve Japonların muşiburo’sudur.

Ayrıca, eski Roma’da da, içinde sıcak bir oda ve bir buhar odası bulunan banyolar vardı. Gün ışığına çıkarılan en güzel ve en lüks Roma banyolarından biri Caracalla Hamamı’dır. Bu hamam 11 hektarlık bir alanı kaplıyordu ve 1.600 kişi alabiliyordu.

Şimdi sizi buhar banyolarının günümüzde hâlâ kullanılan iki türünü incelemeye davet ediyoruz. Bunlardan biri Meksika’daki temeskal, diğeri ise Fin hamamı, yani saunadır; bu konuda bilgi aldıktan sonra büyük olasılıkla denemek isteyeceksiniz!

Temeskal

Meksika’daki İspanyol egemenliğinden önceki döneme ait temeskal, Aztekler, Zapotekler, Mikstekler ve Mayalar tarafından, erginlik törenlerinde, doğumlarda, akrabaların gömülmesinde ve diğer kabile törenlerinde tedavi ve arınma amacıyla kullanılırdı. Temeskal ismi, yerel Nahuatl dilindeki “hamam” anlamına gelen temazkalli kelimesinden türemiştir. Temeskal, çatısı kubbe şeklinde olan, kerpiçten yapılmış, dikdörtgen veya yuvarlak bir yapıydı. İçindeki volkanik taşlar ısıtılır ve taşların üzerine biberiye ve okaliptüs çayı gibi bitkisel çaylar atılarak buhar üretilirdi. Banyo yapan kişi geleneksel veya şifalı bitki demetleriyle nazik bir şekilde kamçılanır ve sonra kişiye soğuk su serpilmesiyle işlem sona ererdi.

 İspanyol keşişler, genel valilik döneminde bu geleneğe karşı savaştılar, çünkü erkeklerle kadınların beraber banyo yapmasını uygun bulmuyorlardı. Yine de temeskal varlığını sürdürdü ve günümüzde özellikle yıkanmak, hastalıkları iyileştirmek veya doğumdan sonra iyileşmek amacıyla Meksika’nın bazı bölgelerinde hâlâ kullanılıyor. Bununla birlikte, ülke mirasının bir parçası olan temeskal’in dini değeri hakkındaki kültürel inanışları canlandırmaya duyulan ilgi gittikçe artıyor.

Fin Hamamı

Belki de en iyi bilinen buhar banyosu Fin hamamı, yani saunadır. Aslında “sauna” Fince bir kelimedir. Sauna yaklaşık 2.000 yıldır varlığını sürdürüyor. En eski sauna, ortasında veya bir köşesinde, içinde ateş yakılan, üstü gelişigüzel örtülmüş bir çukurdan ibaretti. Evin dışında bulunan, kabin şeklindeki saunalar MS 12. yüzyılın başlarında ortaya çıktı.

Günümüzde Finlandiya’da hemen hemen her evin elektrikle veya odun ateşiyle ısıtılan, iç duvarları tahtayla kaplı bir saunası vardır. Odunla ısıtılan saunalar kulübelerde ve kırsal alanlarda hâlâ çok yaygındır. İster elektrikle ister odunla ısıtılsın, tüm ocakların üzeri taşlarla örtülüdür. Banyo yapan kişiler ısınan taşların üzerine bir kepçeyle su atarak nemi artırırlar. Fin hamamı ile Roma veya Türk hamamları arasındaki önemli bir fark, çoğu Fin hamamının duvar kaplamalarında ve iç döşemelerinde ahşap kullanılmış olmasıdır. Tahta kötü bir iletken olduğundan, banklara, parmaklıklara veya duvarlara temas eden kişilerin cildi yanmadan içerdeki sıcaklık yüksek tutulabilir.

Saunanın Fin kültüründe o kadar büyük bir yeri vardır ki, tahminlere göre her üç Finliye bir sauna düşer. Çoğu Finli haftada bir kere saunaya gidiyor. Çoğunlukla bir gölde yapılan yaz tatillerinde ise birçok kişi hemen hemen her gün saunaya gidiyor! Banyo yapan kişiler genellikle sıcak sauna ile soğuk göl suları arasında gidip geliyorlar. Bu sıcak sauna-soğuk su âdetini yıl boyunca uygulayanlar için, yüzeyinde suya dalıp çıkmak için açık bir delik bulunan üstü donmuş su kütlelerinin yanında kurulmuş birçok sauna var.

Buhar Banyosunun Sağlığa Yararları

Finliler, sağlık açısından yararlarından dolayı uzun zamandır saunanın en güçlü taraftarları olmuşlardır. Fince bir özdeyiş şöyle der: “Sauna fakirin ilacıdır.” Gerçekten de sauna, banyo olarak kullanılmasının yanı sıra 19. yüzyıla kadar bir tür hastane ve doğumevi görevi de gördü.

Normal bir sauna seansı 80 ila 100 santigrat derecede 10-15 dakika sürer. Banyo yapan çoğu kişi aralarda dinlenerek veya duş alarak saunada birden fazla buhar seansına girmeyi tercih ederler. Sıcağın etkisiyle kan akımı hızlanır, gözenekler açılır ve laktik asit gibi istenmeyen maddeler vücuttan atılır; böylece sauna vücudu temizler ve toksinlerden arındırır. Saunaya genelde egzersizden sonra meydana gelen acıları ve ağrıları gidermek ve alerjileri, soğuk algınlığını ve artrit ağrısını geçirmek için gidilir. Sağlık yönünden sağladığı bu yararlar hakkında farklı görüşler olsa da, sauna taraftarları böyle bir banyo sayesinde kişinin kendini dinç, hafiflemiş ve temiz hissettiğini söylüyorlar. Bazı kişiler saunaya rahatlatıcı etkisinden dolayı günün sonunda gidiyorlar. Başkaları ise art arda sıcak-soğuk banyo yapmayı canlandırıcı bulduklarından saunaya gündüz gidiyorlar. *

Saunalar, dünya çapında daha önce hiç olmadığı kadar popüler hale geliyorlar; özellikle de otellerde ve spor tesislerinde. Ancak bir konuda dikkatli olmak gerekiyor: Ne yazık ki bazı ülkelerde “sauna” terimi fuhuş yapılan belirli yerler için kullanılıyor. Dolayısıyla, gittiğiniz saunanın temiz amaçlarla kullanılan gerçek bir sauna olduğundan emin olun.

Bazı yerlerde saunalar bakımsızdır. Örneğin, üzerinde yeterince taş bulunmayan bir ocağın üzerine su atılması, ani bir buhar oluşumuna neden olarak rahatsız bir ortam oluşturabilir. Ayrıca su, ocağın içine sızıp ateşin veya elektrik tellerinin üzerine gelebilir ve sonuçta ocağa zarar verebilir. Bu nedenle üreticinin talimatlarına uyulduğundan ve saunanın temiz tutulup iyice havalandırıldığından emin olun. Eğer bu talepleri karşılayan bir sauna bulursanız bu eski ama modern banyoyu denemek isteyebilirsiniz.

[Dipnot]

 [Sayfa 31’deki çerçeve/resimler]

Sauna İçin Öneriler

● Saunaya gitmeden önce alkolden ve ağır yemeklerden kaçının.

● Buhar banyonuza duş alarak başlayın.

● Bir havlunun üzerine oturun.

● Oturduğunuz bank ne kadar alçak olursa sıcaklığın da o kadar az olacağını unutmayın.

● Ocağın üzerindeki taşlara az miktarlarda su atarak nemi ayarlayın.

● Kişilerin, yüksek ısıya veya tehlikeli derecede uzun seanslara dayanması için birbirlerini kışkırttıkları rekabetlere asla girmeyin.

● Son olarak soğuk bir duş alın.

[Sayfa 29’daki resim]

Roma’daki Caracalla Hamamı

[Tanıtım notu]

James Grout/Soprintendenza Archeologica di Roma

[Sayfa 29’daki resim]

Bir “temeskal” buhar banyosu