Polen Hayat Veren Toz

BAHAR gelince arılar harıl harıl çalışmaya koyulur ve her yerde polenler uçuşmaya başlar. Alerjisi olanlar poleni nimetten çok baş belası olarak görür. Fakat poleni can sıkıcı bir şey olarak görüp küçümsemeden önce bu eşsiz tozun yerine getirdiği işlevi düşünmeliyiz. Hayatımızın ona ne kadar bağlı olduğunu öğrenmek bizi şaşırtabilir.

Polen tam olarak nedir? Bir ansiklopedi şöyle diyor: “Polen, çiçek açan bitkilerle kozalaklı bitkilerin erkek organlarında üretilen çok küçük taneciklerden oluşur” (The World Book Encyclopedia). Basit bir ifadeyle bitkiler çoğalmak için polen üretirler. Bildiğimiz gibi bir bebeğin meydana gelmesi için de dişi yumurtasının, erkek  spermiyle döllenmesi gerekir. Benzer şekilde çiçeğin dişiorganının (pistil) döllenip meyve vermesi için erkekorgandan (stamen) polen alması gerekir. *

Polen tanecikleri öyle küçüktür ki çıplak gözle onları görmemiz çok zordur; ancak mikroskopla görülebilirler. Aslında polenleri gözlemleyen biri, her bitki türüne ait polenin hem boyut hem de şekil bakımından eşsiz olduğunu görebilir. Polenlerin yapısı kolay kolay bozulmadığı için bilim adamlarının kazılar sonucu topraktan çıkan polen taneciklerinin eşsiz yapılarını incelemeleri önemlidir. Bu sayede insanların yüzlerce yıl önce hangi bitkileri yetiştirdiğini saptayabilirler. Daha da önemlisi her polen türünün kendine has farklı bir özellik göstermesi sayesinde çiçekler kendi türlerinin polenlerini tanıyabilirler.

Polenler Nasıl Yolculuk Eder?

Birçok bitkinin kedicik denilen çiçekleri ya da kozalakları rüzgârla hareket edince serbest kalan polenler hava yoluyla taşınır. Su da bazı su bitkilerinin polenlerinin taşınmasını sağlar. Rüzgâr yoluyla tozlaşmanın başarısı tesadüflere bağlı olduğundan, bu yöntemle tozlaşan ağaçlar ve bitkiler inanılmayacak kadar çok polen üretir. * Bu yoğun polen üretimi, bahar nezlesi olanlar için çok rahatsız edicidir.

 Rüzgâr, birçok ağaç ve çim türünün tozlaşmasına etkin şekilde katkıda bulunsa da birbirinden uzakta yetişen çiçekli bitkilerin daha etkili bir yönteme ihtiyacı vardır. Bu tür bitkilerin polenleri, kilometrelerce uzaktaki benzer türdeki bitkilere nasıl ulaşıyor? Yarasa, kuş ve böceklerin sunduğu çok etkili bir dağıtım hizmeti sayesinde. Tabii onlar da bir çiçekten diğerine polen taşıma işini karşılıksız yapmıyorlar.

Çiçekler, tozlaşmayı sağlayan bu canlılara reddedemeyecekleri, lezzetli bir nektar ikram ediyor. Nektara ulaşmaya çalışırken ziyaretçinin tüm vücudu kaçınılmaz olarak polene bir güzel bulanıyor. Başka bir nektarın tadına bakmak isterken de polenleri diğer çiçeğe taşıyor.

Özellikle iklimin ılıman olduğu yerlerde, tozlaşma büyük ölçüde böcekler sayesinde gerçekleşiyor. Böcekler her gün nektar ve polenle beslenirken sayısız çiçeğe konuyor. * Profesör May Berenbaum şu açıklamayı yaptı: “Herhalde böceklerin insan sağlığına en büyük katkısı, çok az takdir edildikleri bir konuda yaptıkları iştir: tozlaşma.” Genellikle meyve ağaçlarındaki çiçeklerin iyi meyve verebilmesi için çapraz tozlaşma olması gerekir. Polenlerin taşınmasının bizim için ne kadar önemli olduğunu görebiliyor musunuz?

İşçiler Nasıl Ayartılır?

Çiçekler tozlaşmayı sağlayan canlıları beslemenin yanı sıra onları kendilerine çekmelidirler de. Bunu nasıl yaparlar? Tozlaşmayı sağlayan canlılar için güneş gören sıcak bir dinlenme yeri sağlayabilirler. Ayrıca hoş görünümleri ve kokularıyla nektar ve polenlerinin reklamını yaparlar. Bunun yanında birçok çiçek, renkli benek ve çizgileriyle böceklere yol gösterir. Böylece taşıyıcılar, nektarı nerede bulabileceklerini öğrenir.

Taşıyıcıları çekmek için kullanılan yöntemler çiçekten çiçeğe değişir. Bazıları sinekleri çekebilmek için çürük kokusu salgılar. Bazıları da tozlaşmayı sağlayabilmek için hileye başvurur. Örneğin arı orkideleri arıya benzer ve bu özelliği, eş arayan arıları kandırıp çiçeğe konmalarını sağlar. Bazı çiçekler böcekleri tutsak alır ve tozlaşma görevlerini yerine getirene kadar serbest bırakmaz. Bitkibilimci Malcolm Wilkins şöyle yazıyor: “Çiçeklerin tozlaşmasında görülen botanik mühendisliği (ki bu yaşamsal bir meseledir), bitkiler âleminin herhangi bir alanında görülenden çok daha hassas, titiz ve hünerli bir iş ortaya koymaktadır.”

Eğer Yaratıcı, bitkileri çekici görünecekleri şekilde yaratarak tozlaşma olmasını sağlamasaydı milyonlarca bitki çoğalmayacaktı. Bu olağanüstü faaliyetin sonuçları hakkında İsa şöyle demişti: “Kır zambaklarına bakın ve ders alın. Nasıl büyüdüklerini düşünün. Ne çalışıp didinir ne de iplik eğirirler, fakat bilin ki, bütün haşmetiyle Süleyman bile bunlardan biri gibi giyinmemişti” (Matta 6:25, 28, 29).

Tozlaşma sayesinde bitkiler çoğalıyor ve ihtiyacımız olan meyveleri veriyorlar. Polenlerin bazılarımız için çok rahatsız edici olduğu doğrudur. Fakat hepimiz bu hayat tozunu dağıtan çalışkan canlılara minnettar olmalıyız. Yaratıcımızın hayranlık uyandıran işlerine tanıklık eden bu şahane doğal süreç, verimli hasatlar yapılmasında büyük rol oynar.

[Dipnotlar]

[Sayfa 16, 17’deki çerçeve/resimler]

Tozlaşma Araçları

SİNEKLER VE KINKANATLILAR

Tozlaşmanın isimsiz kahramanlarından bazıları bunlardır. Çikolata seviyorsanız kakao ağacının çiçeğinin tozlaşması gibi çok önemli bir işlevi yerine getiren küçük bir sineğe minnettar olabilirsiniz.

YARASALAR VE POSSUMLAR

Kapok ve baobab gibi dünyanın en heybetli ağaçlarından bazılarının tozlaşması yarasalara bağlıdır. Bazı meyve yarasaları sadece nektarla beslenmez, aynı zamanda meyveyi de yiyip çekirdeklerini etrafa saçarak bir taşla iki kuş vurur. Avustralya’da possum olarak bilinen küçük keseliler, nektar ziyafeti çekmek için çiçekleri ziyaret ederler. Ziyaretleri sırasında kürklü vücutları polenleri çiçekten çiçeğe taşır.

KELEBEKLER VE GÜVELER

Bu göz alıcı böceklerin temel besin kaynağı nektardır ve bir çiçekten diğerine uçarken polen toplarlar. Bazı güzel orkide türlerinin tozlaşması tümüyle güveler sayesinde olur.

NEKTARKUŞLARI VE KOLİBRİLER

Bu renkli kuşlar durmadan çiçekten çiçeğe uçar, nektar emerler. Polenler kuşların alnındaki ve göğsündeki tüylere bulaşır.

ARILAR VE YABANARILARI

Gözlük camı nasıl hemen tozlanırsa, arıların tüylü vücutları da öyle polen toplar ve bu da onları tozlaşma için ideal canlılar yapar. Sadece bir tek toprak arısı 15.000 kadar polen taneciği taşıyabilir. 19. yüzyılda İngiltere’den getirilen toprak arıları sayesinde, şimdi Yeni Zelanda’da bir sürü tırfıl tarlası vardır ve bu bitki, ülkedeki çiftlik hayvanları için önemli bir besin kaynağı oluşturmaktadır.

Balarısı dünyanın en önemli tozlaşma aracıdır. Genellikle kovanlarının yanında bol miktarda yetişen tek bir çiçek türünün polenlerini toplarlar. Böcekbilimci Christopher O’Toole’ün hesapladığına göre “insanın yediği tüm şeylerin yaklaşık yüzde 30’u doğrudan veya dolaylı olarak arıların aracı olduğu tozlaşmaya bağlıdır.” Badem, elma, erik, vişne, kiraz ve kivi gibi ürünlerin tozlaşması için arılara ihtiyaç vardır. Arıların sağladığı hizmetten dolayı çiftçiler arıcılara para öderler.

[Sayfa 18’deki resim]

Arı orkideleri