Kraliyet Mukaddes Kitabı—Kutsal Yazıların Çevirisinde Bir Dönüm Noktası

GEMİ 16. yüzyılın başlarında İspanya’dan İtalya yarımadasına doğru yola çıktı. Ambarında oldukça değerli bir yük taşıyordu. Bu, 1514 ila 1517 yıllarında basılmış olan Çokdilli Complutum Mukaddes Kitabının neredeyse tüm nüshalarıydı. Aniden şiddetli bir fırtına patlak verdi. Mürettebat gemiyi kurtarmaya çalıştıysa da çabaları sonuçsuz kaldı. Gemi paha biçilmez yüküyle beraber suların dibine gömüldü.

Bu felaketin sonucunda bu çokdilli Mukaddes Kitabın yeni bir baskısına ihtiyaç duyuldu. Bu zor görevi en sonunda usta basımcı Christophe Plantin kabul etti. Onun bu muazzam işe parasal açıdan destek olacak zengin birine ihtiyacı vardı. Bu nedenle İspanya kralı II. Felipe’den bu çalışmasında kendisini maddi yönden desteklemesini rica etti. Kral karar vermeden önce birkaç İspanyol bilgine danıştı. Bu kişilerin arasında ünlü Mukaddes Kitap bilgini Benito Arias Montano da vardı. O, Kral Felipe’ye şöyle dedi: “[Bu çalışma,] Tanrı’ya bir hizmet sunmanın ve evrensel kiliseye yarar sağlamanın yanı sıra, siz Majestelerinin kraliyet adına da büyük bir şeref getirecek ve kişisel namınıza itibar kazandıracak.”

Felipe, Complutum Mukaddes Kitabının gözden geçirilmiş bir baskısı dikkate değer bir kültürel başarı  olacağından Plantin’in projesini bütün imkânlarını kullanarak desteklemeye karar verdi. Bu çalışmayı baskıya hazırlamakla ilgili büyük görevi Arias Montano’ya verdi. Sonradan bu eser Kraliyet Mukaddes Kitabı ya da Çokdilli Anvers Mukaddes Kitabı * adını aldı.

Bu çokdilli Mukaddes Kitap, Felipe’nin o kadar ilgisini çekti ki o, her sayfanın prova baskısının kendisine yollanmasını istedi. Doğal olarak Plantin, sayfalar Anvers’ten İspanya’ya gönderilip, kral tarafından okunup düzeltilerek geri yollanana kadar beklemek istemiyordu. Sonunda Felipe’ye basılan sayfaların sadece ilki ve muhtemelen başka birkaç sayfa daha gönderildi. Bu arada Montano asıl düzeltme işini, Plantin’in genç kızının ve Leuven’deki üç profesörün değerli yardımlarıyla yapıyordu.

Tanrı’nın Sözünü Seven Biri

Arias Montano, Anvers’teki bilginlerin arasında kendini rahat hissetti. Açık fikirli yaklaşımı sayesinde Plantin’in sevgisini kazandı. Onların dostluğu ve işbirliği hayatları boyunca sürdü. Montano sadece almış olduğu eğitimle değil, Tanrı’nın Sözüne duyduğu büyük sevgiyle de göze çarpıyordu. * Gençken, tüm dikkatini Kutsal Yazılar üzerinde yapacağı incelemelere verebilmek için eğitimiyle ilgili çalışmalarını bir an önce tamamlamak istiyordu.

Arias Montano, Mukaddes Kitabın mümkün olduğunca kelimesi kelimesine tercüme edilmesi gerektiğine inanıyordu. O, orijinal metinlerde  yazanları aynen çevirmeye, böylece okuyucuya Tanrı’nın hakiki Sözünü okuma fırsatı sağlamaya çalıştı. Montano, bilginleri ‘Mesih hakkında vaaz verirken orijinal metinleri kullanmaya’ teşvik eden Erasmus’un sözlerini uyguladı. Latince tercümeler zor anlaşıldığı için, yüzyıllar boyunca Kutsal Yazıların orijinal dillerdeki anlamı insanlardan gizlenmişti.

Kitabın Baskıya Hazırlanması

Alfonso de Zamora’nın, Complutum Mukaddes Kitabının basımı için hazırlayıp gözden geçirdiği metinlerin tümü Arias Montano’nun eline geçti. O da bunları Kraliyet Mukaddes Kitabı için kullandı. *

Önceleri Kraliyet Mukaddes Kitabının, Complutum Mukaddes Kitabının ikinci baskısı olması planlanıyordu. Ancak sonunda sadece düzeltilmiş bir baskıdan çok daha farklı bir eser ortaya çıktı. Septuagint’in İbranice ve Yunanca metinleri Complutum Mukaddes Kitabından alındı, sonra da bu metinlere kapsamlı bir ek kısmının yanı sıra başka yeni metinler de eklendi. Sekiz ciltten oluşan bu yeni çokdilli Mukaddes Kitabın basım işi beş yıl sürdü (1568-1572). Bu işin karmaşıklığı düşünülecek olursa bu gerçekten de kısa bir süreydi. Toplam 1.213 nüsha basıldı.

1517 yılında basılan Çokdilli Complutum Mukaddes Kitabı “matbaacılıkta bir başyapıt” olarak görülse de, çokdilli yeni Anvers Mukaddes Kitabının teknik değeri ve içeriği ondan daha ilerideydi. Bu kitap, basım tarihinde ve daha da önemlisi Mukaddes Kitap tercümesinde kullanılacak düzeltilmiş örnek metinlerin hazırlanmasında başka bir dönüm noktası oldu.

Tanrı’nın Sözünün Düşmanlarından Gelen Saldırılar

Aslına uygun bir Mukaddes Kitap tercümesinin düşmanları beklendiği gibi çok geçmeden sahneye çıktı. Anvers Mukaddes Kitabı papa tarafından onaylanmasına ve Arias Montano saygın bir bilgin olarak iyi bir nama sahip  olmasına rağmen muhalifler Montano’yu Engizisyona şikayet ettiler. Onlara göre doğru olan çeviri yüzyıllar önce tercüme edilmiş Vulgata’ydı. Fakat onlar Montano’nun bu çalışmasının, daha yeni bir çeviri olan Santes Pagninus’un Latince metninden izler taşıdığını söylediler ve onu bu çeviriyi, İbranice ve Yunanca orijinal metinlerin daha doğru bir çevirisi olarak göstermekle suçladılar. Ayrıca Montano’yu doğru bir Mukaddes Kitap tercümesi yapma arzusuyla orijinal dillere başvurmakla da suçladılar, çünkü bu onlara göre sapkınlıktı.

Hatta Engisizyon, ‘bu çalışmayı desteklemenin Krala pek şeref kazandırmadığını’ ileri sürdü.  Bu yargı kurumundakiler Montano’nun, resmi Vulgata çevirisine yeterince önem vermediğinden dolayı üzüntü duyduklarını söylediler. Onlar bu suçlamalara rağmen ne Montano’nun ne de çokdilli Mukaddes Kitabının aleyhine yeterince kanıt bulabildiler. Sonunda Kraliyet Mukaddes Kitabı birçokları tarafından kabul gördü ve çeşitli üniversitelerde başvuru kitabı olarak kullanılmaya başladı.

Mukaddes Kitap Tercümesinde Yararlı Bir Kaynak

Çokdilli Anvers Mukaddes Kitabı halktan kişiler için tasarlanmış olmasa da kısa süre sonra Mukaddes Kitap çevirmenleri için yararlı bir kaynak haline geldi. Önceki Complutum Mukaddes Kitabı gibi bu eser de Kutsal Yazıların mevcut metinlerinin orijinale daha yakın hale gelmesine yardımcı oldu. Ayrıca çevirmenlerin orijinal dilleri daha iyi anlamasını da mümkün kıldı. Mukaddes Kitabın Avrupa’nın belli başlı bazı dillerine tercümesinde bu çalışmadan yararlanıldı. Örneğin bir kitapta, 1611 yılında basılan ünlü King James çevirisinin, diğer adıyla Onaylı Çeviri’nin çevirmenlerinin, eski dillerden tercüme yaparken faydalı bir kaynak olarak Anvers Mukaddes Kitabından yararlandıkları bildiriliyor (The Cambridge History of the Bible). Kraliyet Mukaddes Kitabının, 17. yüzyılda basılan çokdilli iki önemli Mukaddes Kitap üzerinde de göze çarpar bir etkisi oldu (“Çokdilli Mukaddes Kitaplar” başlıklı çerçeveye bakın).

Çokdilli Anvers Mukaddes Kitabıyla ilgili birçok olumlu noktadan biri, Avrupalı bilginlerin bu sayede Yunanca Kutsal Yazıların Süryanice çevirisini ilk defa elde etmiş olmalarıdır. Bu Süryanice metin, harfi harfine çevrilmiş bir Latince tercümenin yanında yer aldı. Süryanice çeviri, Yunanca Kutsal Yazıların en eski tercümelerinden biri olduğundan büyük bir yarar sağladı. MS ikinci yüzyıldan kalma el yazmalarına dayanan bu çeviri MS beşinci yüzyıla aitti. Bir Mukaddes Kitap ansiklopedisine göre “[Süryanice] Peşitta’nın, metin incelemesi açısından çok değerli olduğu genel olarak kabul edilmektedir. Bu yapıt eski geleneklerle ilgili en eski ve en önemli kaynaklardan biridir” (The International Standard Bible Encyclopedia).

Complutum Mukaddes Kitabının geliştirilmiş ve genişletilmiş bir baskısının 1572 yılında Kraliyet Mukaddes Kitabı olarak yeniden ortaya çıkışını ne fırtınalı denizler ne de İspanyol Engizisyonunun saldırıları engeleyebildi. Çokdilli Anvers Mukaddes Kitabının tarihi, samimi kişilerin Tanrı’nın Sözünü savunmak için harcadığı çabalara dair birçok örnekten biridir.

Aslında kendini işine adamış bu adamlar, farkında olarak ya da olmayarak özverili emekleriyle İşaya’nın yaklaşık üç bin yıl önce yazdığı şu peygamberlik sözlerinin doğruluğunu kanıtladılar: “Ot kurur, çiçek solar; fakat Allahımızın sözü ebediyen durur” (İşaya 40:8).

[Dipnotlar]

[Sayfa 13’teki pasaj]

“Allahımızın sözü ebediyen durur”

[Sayfa 12’deki çerçeve/resimler]

ÇOKDİLLİ MUKADDES KİTAPLAR

İspanyol bilgin Federico Pérez Castro “Çokdilli bir Mukaddes Kitap, aynı metni çeşitli dillerde içeren Mukaddes Kitaptır” diyor. “Ancak genelde bu terimle Kutsal Yazıların orijinal dillerdeki metinlerini içeren Mukaddes Kitaplar kastedilir. Bu anlamda çokdilli olarak adlandırılabilecek Mukaddes Kitapların sayısı oldukça azdır.”

1. Çokdilli Complutum Mukaddes Kitabı (1514-1517), kardinal Cisneros tarafından maddi yönden desteklendi ve İspanya’nın Alcalá de Henares kentinde basıldı. Altı ciltlik bu eserde Mukaddes Kitabın şu dört dildeki metinleri bulunuyor: İbranice, Yunanca, Aramca ve Latince. Bu eser 16. yüzyılda yaşamış çevirmenlere İbranice-Aramca Kutsal Yazıların temel metnini sağladı.

2. Çokdilli Anvers Mukaddes Kitabı (1568-1572), Benito Arias Montano tarafından baskıya hazırlandı. İçeriğine Complutum metninin yanı sıra, Yunanca Kutsal Yazıların Süryanice Peşitta çevirisi ve Aramca Yonatan Targumu eklendi. Ünlü harfleri ve vurguyu belirten işaretler içeren İbranice metin, Jacob ben Hayyim’in kabul edilmiş İbranice metnine uygun şekilde yeniden gözden geçirilip düzeltildi. Böylece bu eser Mukaddes Kitap çevirmenleri için İbranice Kutsal Yazıların standart metni haline geldi.

3. Çokdilli Paris Mukaddes Kitabı (1629-1645) Fransız avukat Guy Michel le Jay tarafından maddi açıdan desteklendi. Samiriye dilinde ve Arapça bazı metinler içerse de temel olarak Anvers Mukaddes Kitabından esinlenerek hazırlandı.

4. Çokdilli Londra Mukaddes Kitabı (1655-1657), Brian Walton tarafından Çokdilli Anvers Mukaddes Kitabı temel alınarak basıma hazırlandı. Bu eserde, Mukaddes Kitabın Etiyopya diline ve Farsçaya çevrilmiş eski tercümeleri bulunuyor, ancak bu çeviriler Mukaddes Kitap metnine göze çarpar şekilde açıklık getirmedi.

[Tanıtım Notları]

Pankart ve Çokdilli Anvers Mukaddes Kitapları (sol alt): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Anvers Mukaddes Kitabı (üstte): Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; Londra Mukaddes Kitabı: The Walton Polyglot Bible, Vol. III, 1655-1657

[Sayfa 9’daki resim]

İspanya kralı II. Felipe

[Tanıtım notu]

II. Felipe: Biblioteca Nacional, Madrid

[Sayfa 10’daki resim]

Arias Montano

[Tanıtım notu]

Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[Sayfa 10’daki resim]

Anvers’teki (Belçika) orijinal baskı aletleri

[Tanıtım notu]

Baskı aletleri: Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Sayfa 11’deki resimler]

Solda: Christophe Plantin ve Çokdilli Anvers Mukaddes Kitabının başlık sayfası

[Tanıtım notu]

Başlık sayfası ve Plantin: Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Sayfa 11’deki resim]

Üstte: Çıkış kitabının 15. bölümünden dört sütun

[Sayfa 9’daki resim tanıtım notu]

Başlık sayfası ve Plantin: Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Sayfa 13’teki resim tanıtım notu]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid