Portekizce İlk Mukaddes Kitap Bir Sebat Öyküsü

JOÃO FERREİRA DE ALMEİDA tarafından 17. yüzyılda yazılmış dinsel içerikli bir broşürün başlık sayfasında “Sebat eden başarır” özdeyişi yer alır. Hayatını Portekizce Mukaddes Kitabın çevrilmesine ve yayımlanmasına adamış bu adamı başka hiçbir söz daha iyi anlatamazdı.

Almeida 1628’de, Portekiz’in kuzeyinde bulunan Torre de Tavares köyünde doğdu. Küçük yaşta öksüz kaldığından, rahip olan amcası tarafından Portekiz’in başkenti Lizbon’da büyütüldü. Geleneksel inanışa göre Almeida papazlığa hazırlanırken mükemmel bir eğitim gördü ve bu sayede henüz çok gençken dil konusundaki olağanüstü yeteneğini daha da geliştirdi.

Ancak Almeida Portekiz’de kalsaydı yeteneklerini Mukaddes Kitabın çevrilmesi işinde kullanması pek mümkün olmayacaktı. Reform hareketi sayesinde kuzey ve orta Avrupa’ya anadilde Mukaddes Kitap çevirileri yayılırken Portekiz, Katolik Engizisyonunun etkisi altında kalmaya devam etti. Sadece anadilde Mukaddes Kitaba sahip olmak bile bir kişinin Engizisyon mahkemesine çıkarılmasıyla sonuçlanabilirdi. *

Almeida muhtemelen bu baskıcı atmosferden kaçmak istediği için çok genç yaşta Hollanda’ya taşındı. Kısa süre sonra daha 14 yaşındayken Endonezya’nın Batavia kentine (şimdiki adı Cakarta) giderek Asya’ya geçmeye karar verdi. Bu kent o zamanlar Güneydoğu Asya’daki Hollanda Doğu Hindistan Kumpanyası’nın idari merkeziydi.

Genç Bir Çevirmen

Asya’ya yolculuğunun son ayağı, Almeida’nın hayatında bir dönüm noktası  oldu. Batavia’dan gemiyle batı Malezya’daki Malaka’ya (şimdi Melaka) geçerken, Protestanların yayımladığı, İspanyolca Diferencias de la Cristiandad (Hıristiyan Âlemindeki Görüş Ayrılıkları) başlığını taşıyan bir broşür buldu. Bu broşür sahte dinsel öğretileri açığa vurmanın yanı sıra, genç Almeida’yı çok etkileyen şu sözleri içeriyordu: “Tanrı’nın yüceltilmesi için yapılıyor olsa bile kilisede bilinmeyen bir dil kullanmak, söylenenlerden bir şey anlamayan dinleyicilere hiçbir yarar sağlamaz” (1. Korintoslular 14:9).

Almeida açıkça şu sonuca vardı: Dinsel yanlışları açığa çıkarmanın anahtarı Mukaddes Kitabı herkesin anlamasını sağlamaktır. O, Malaka’ya varınca Hollanda Reform kilisesine geçti ve hemen İncilin bazı kısımlarını İspanyolcadan Portekizceye çevirerek bunları “hakikati bilmeyi gerçekten isteyen kişilere” dağıttı. *

Almeida iki yıl sonra daha büyük bir işe, yani Latince Vulgata’dan Yunanca Kutsal Yazıların tümünün çevrilmesi işine başlamaya hazırdı. O bu çeviriyi bir yıldan kısa sürede tamamlayarak 16 yaşındaki bir çocuk için göze çarpar bir başarıya imza attı! Ayrıca korkusuz bir tavırla, çevirisinin bir kopyasını yayımlaması için Batavia’daki Hollanda genel valisine yolladı. Anlaşılan Batavia’daki Reform Kilisesi onun elyazmasını Amsterdam’a yolladı, ancak bu çevirinin emanet edildiği yaşlı vaiz öldü ve Almeida’nın çevirisi kayboldu.

Almeida, 1651’de kendisinden Seylan’daki (şimdi Sri Lanka) Reform cemaati için çevirisinin bir kopyasının hazırlanması istenince çevirisinin orijinalinin kilise arşivlerinde kaybolduğunu fark etti. O cesaretsizliğe kapılmadan, bir şekilde eserinin bir kopyasını, belki de eski taslaklardan birini buldu ve ertesi yıl İncillerin ve Elçilerin İşleri kitabının gözden geçirilmiş çevirisini tamamladı. Batavia’daki Reform Kilisesinin yönetim kurulu onu 30 guldenle ödüllendirdi. Almeida’nın iş arkadaşlarından biri bunun, “yaptığı muazzam iş için gülünç bir miktar” olduğunu söyledi.

Almeida pek kabul görmemesine rağmen çalışmalarına devam etti ve yaptığı Yeni Ahit çevirisinin gözden geçirilmiş halini 1654’te kurula sundu. Böylece bu çeviriyi yayımlama olasılığı bir kez daha gündeme geldi, ancak bazı kiliselerin kullanması için elle yazılmış birkaç kopyanın hazırlanması dışında somut hiçbir şey yapılmadı.

Engizisyon Tarafından Mahkûm Ediliyor

Almeida sonraki on yıl boyunca Reform Kilisesinin misyoneri olarak çalıştı. 1656’da papazlığa atandı ve ilk olarak Seylan’da hizmet etti; orada bir fil tarafından ezilmekten kıl payı kurtuldu. Sonra da Hindistan’da hizmet etti, o bu ülkeyi ziyaret eden ilk Protestan vaizlerden biriydi.

Almeida yabancı bir ülkenin hizmetinde, sonradan Protestan olmuş biri olarak çalışıyordu. Bu nedenle, ziyaret ettiği Portekizce konuşan toplumlardaki birçok kişi onu dinine ve vatanına ihanet etmiş biri olarak görüyordu. Papazlar arasındaki ahlaksal yozlaşmayı açıkça kınadığı ve kilise öğretilerinin yanlışlığını açığa vurduğu için Katolik misyonerlerle sık sık çatışıyordu. Goa’daki (Hindistan) bir  Engizisyon mahkemesinin, 1661’de Almeida’yı sapkınlık suçundan ölüme mahkûm etmesiyle bu çatışmalar doruğa ulaştı. Almeida’ya verilen hükmün simgesi olarak onun bir kuklası yakıldı. Hollanda genel valisi belki de Almeida’nın tartışmacı tutumundan korkarak kısa süre sonra onu Batavia’ya geri çağırdı.

Almeida gayretli bir misyoner olarak hizmet etse de, Portekizce Mukaddes Kitaba duyulan ihtiyacı hiç unutmadı. Aksine, Mukaddes Kitap konusundaki cahilliğin hem din adamları hem de halk arasında açıkça görülen etkileri onun kararlılığını daha da güçlendirdi. Almeida 1668 tarihli bir dinsel broşürün önsözünde okuyucularına şöyle yazdı: “Yakında sizi, almış olacağınız en harika hediye ve en değerli hazineyle, anadilinizde bir Mukaddes Kitapla onurlandırmayı. . . . umuyorum.”

Almeida Gözden Geçirme Kuruluna Karşı

Almeida 1676’da gözden geçirmeleri için Yeni Ahit çevirisinin son taslağını Batavia’daki kilise kuruluna sundu. Almeida ile eserleri gözden geçiren kişilerin arası baştan beri gergindi. Yaşamöyküsü yazarı J. L. Swellengrebel, Almeida’nın Hollandaca konuşan iş arkadaşlarının, anlam ve tarzdaki bazı ince ayrımları anlamakta güçlük çekmiş olabileceklerini yazdı. Ayrıca dil seçimi konusunda da anlaşmazlık vardı. Mukaddes Kitap çevirisinde halkın kullandığı Portekizce mi, yoksa birçok kişinin anlamakta zorlanacağı daha üst düzey bir Portekizce mi kullanılmalıydı? Almeida’nın bu işin tamamlandığını görme coşkusu sürekli anlaşmazlığa yol açtı.

Gözden geçirme işi oldukça yavaş ilerledi, muhtemelen bunun sebebi bu işi yapanların arasındaki anlaşmazlıklar ya da bu konuyla fazla ilgilenmemeleriydi. Taslağı gözden geçirenler, dört yıl sonra hâlâ Luka’nın giriş bölümlerindeydi. Bu gecikmeden ötürü canı sıkılan Almeida elyazmasının bir kopyasını, gözden geçirenlerin haberi olmadan basılması için Hollanda’ya yolladı.

Kilise yönetim kurulunun basımı engelleme girişimlerine rağmen, Almeida’nın Yeni Ahit çevirisi 1681’de Amsterdam’da baskıya girdi ve ilk baskıları ertesi yıl Batavia’ya ulaştı. Hollanda’da eserleri gözden geçirenlerin, çevirisinde yaptıkları değişiklikleri fark ettiğinde Almeida’nın ne kadar hayal kırıklığına uğramış olabileceğini düşünün! Bu kişiler Portekizce bilmediklerinden Almeida, “Kutsal Ruhun anlamını karartan hantal ve tutarsız çeviriler” yaptıklarını söyledi.

Hollanda hükümeti de yapılan işten hoşnut olmadı ve tüm baskının imha edilmesini emretti. Yine de Almeida en ciddi hataların elle düzeltilmesi şartıyla birkaç kopyanın saklanmasına yetkilileri ikna etti. Bu kopyalar gözden geçirilmiş bir baskı hazırlanana kadar kullanılacaktı.

Batavia’da çevirileri gözden geçirme işini yapanlar Yunanca Kutsal Yazılarla ilgili çalışmalarına devam etmek için yeniden bir araya geldiler ve Almeida İbranice Kutsal Yazılardaki kitapları tamamladıkça onu da hazırlamaya başladılar. Çevirmenin sabırsızlığının kontrolden çıkmasından korkan yönetim kurulu son kopyanın imzalı sayfalarını kilisenin kasasında tutmaya karar verdi. Almeida’nın onların bu kararına itiraz ettiğini söylemeye herhalde gerek yok.

O zamana kadar, yıllarca yoğun şekilde çalışma ve tropik iklimde yaşamanın getirdiği zorluklar sağlığına oldukça zarar vermişti. Almeida bozulan sağlığını da göz önünde bulundurarak, İbranice Kutsal Yazıların çevirisine kendini tamamen adayabilmek için 1689’da kilisedeki görevlerini bıraktı. Ne yazık ki o, 1691’de Hezekiel kitabının son bölümü üzerinde çalışırken öldü.

Ölümünden kısa süre önce tamamlanan Yeni Ahdin ikinci baskısı 1693’te baskıya gitti. Ancak anlaşılan onun çevirisi yine yetersiz kişilerin elinde bozuldu. G. L. Santos Ferreira, A Biblia em Portugal (Portekiz’de Mukaddes Kitap) başlıklı kitabında şöyle diyor: “Çeviriyi gözden geçirenler . . . . Almeida’nın mükemmel eserinde büyük değişiklikler yaparak, ilk  baskıyı gözden geçirenlerin bozamadığı asıl metnin güzelliğini bozup çirkinleştirdiler.”

Portekizce Mukaddes Kitap Tamamlanıyor

Almeida ölünce, Batavia’da Portekizce Mukaddes Kitabı gözden geçirip yayımlama işinin ardındaki itici güç de yok oldu. Londra’daki Hıristiyan Bilgisini Yayma Topluluğu, güney Hindistan’daki Tranquebar’da hizmet eden Danimarkalı misyonerlerin talebiyle 1711’de, Almeida’nın Yeni Ahit çevirisinin üçüncü baskısı için parasal kaynak sağladı.

Bu topluluk Tranquebar’da bir basımevi kurmaya karar verdi. Ancak basım malzemelerini ve Portekizce Mukaddes Kitapları taşıyan gemi Hindistan’a giderken Fransız korsanlar tarafından ele geçirildi ve en sonunda Brezilya’nın Rio de Janeiro kentindeki limanda terk edilmiş halde bulundu. Santos Ferreira şöyle yazıyor: “Basım malzemelerinin bulunduğu kutular anlaşılmayan bir nedenle ve birçoklarının mucize olarak göreceği koşullarda, kargo bölmesinin altında el sürülmemiş halde bulundu ve aynı gemiyle Tranquebar’a götürüldü.” Danimarkalı misyonerler, Almeida’nın yaptığı, Mukaddes Kitabın kalan kısımlarının çevirilerini dikkatle gözden geçirdiler ve bastılar. Portekizce Mukaddes Kitabın son cildi 1751’de, Almeida Mukaddes Kitabı çevirmeye başladıktan neredeyse 110 yıl sonra basıldı.

Kalıcı Bir Miras

Almeida gençliğinden beri, sıradan insanların hakikati kendi dillerinde öğrenebilmeleri için Portekizce Mukaddes Kitaba ihtiyaç olduğunun farkındaydı. O bu amacının peşinden koşmaya hayatı boyunca kararlılıkla devam etti. Katolik Kilisesinin muhalefetine, çevresinin kayıtsızlığına, çevirisinin gözden geçirilmesiyle ilgili hiç bitmeyecekmiş gibi görünen sorunlara ve gitgide bozulan sağlığına rağmen bu amacından inatla vazgeçmedi. Onun bu sebatı ödüllendirildi.

Almeida’nın Tanrı’nın Sözünü duyurduğu Portekizce konuşan topluluklardan birçoğu giderek küçülüp yok olmuş olsa da, yaptığı Mukaddes Kitap çevirisi varlığını korudu. İngiliz ve Yabancı Kitabı Mukaddes Şirketi ve Amerikan Kitabı Mukaddes Şirketi 19. yüzyılda Portekiz’de ve Brezilya’nın kıyı şehirlerinde Almeida’nın çevirisinin binlerce nüshasını dağıttı. Bunun sonucunda, onun orijinal metninden yararlanılarak hazırlanan Mukaddes Kitaplar, Portekizce konuşulan ülkelerde bugüne kadar en çok dağıtılan ve en çok okunan Mukaddes Kitaplar arasında bulunmaktadır.

Şüphesiz birçok kişinin, Almeida gibi Mukaddes Kitabı eski dönemlerde çeviren kişilere minnet borcu var. Ancak bizlerle iletişim kuran Yehova Tanrı’ya çok daha fazla minnettar olmalıyız, çünkü “O’nun isteği her tür insanın hakikatle ilgili tam bilgi edinmesi ve kurtulmasıdır” (1. Timoteos 2:3, 4). Sonuçta, yararlanmamız için bize Sözünü sağlayan ve koruyan O’dur. Gökteki Babamızdan gelen bu “en değerli hazine”ye her zaman değer verelim ve onu gayretle inceleyelim.

[Dipnotlar]

[Sayfa 21’deki çerçeve/resim]

TANRI’NIN İSMİ

Almeida’nın bir çevirmen olarak sadakatinin göze çarpar bir göstergesi, İbranice Tetragrammaton’u çevirerek Tanrı’nın ismini kullanmış olmasıdır.

[Tanıtım notu]

Cortesia da Biblioteca da Igreja de Santa Catarina (Igreja dos Paulistas)

[Sayfa 18’deki harita]

(Ayrıntılı bilgi için lütfen yayına bakın)

ATLAS OKYANUSU

PORTEKİZ

Lizbon

Torre de Tavares

[Sayfa 18’deki resim]

17. yüzyılda Batavia

[Tanıtım notu]

Kaynak: Oud en Nieuw Oost-Indiën, Franciscus Valentijn, 1724

[Sayfa 18, 19’daki resim]

Portekizce ilk Yeni Ahdin (1681) başlık sayfası

[Tanıtım notu]

Biblioteca Nacional, Portekiz