Beth u ri: “A ni ri ni vuvabyi byo kayivela ngati loko na ha ri ntsongo. A ni nga ri na matimba naswona a ni hatla ni karhala, marhambu ya mina a ma vava a swi ni tikela ku dzikisa miehleketo ya mina eka swilo swo karhi. Dokodela u ni nyike mirhi leyi nga ni ayoni. Ni sungule ku yi tirhisa ni tlhela ni dya swakudya leswi nga ni rihanyo. Swi nga si ya kwihi ni sungule ku titwa ni antswa.”

 Mavabyi lama Beth a a ri na wona ma tolovelekile. Hi ku ya hi vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO), vanhu va tibiliyoni timbirhi va ni vuvabyi bya ku kayivela ngati. Ematikweni lama nga ni vusweti ku ringanyetiwa leswaku hafu ya vavasati lava tikeke ni vana lava ringanaka 40 wa phesente va ni vuvabyi byo kayivela ngati.

 Vuvabyi lebyi byi ni khombo swinene. Mikarhi yin’wana byi nga endla leswaku munhu a va ni swiphiqo swa mbilu kumbe mbilu yakwe yi timeka. Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo (WHO) ri ri: “Ematikweni man’wana vuvabyi byo kayivela ngati byi endla leswaku vavasati vo ringana 20 wa tiphesente va lahlekeriwa hi vutomi loko va veleka.” Vana lava velekiwaka hi vamanana lava nga ni vuvabyi byo kayivela ngati lebyi vangiwaka hi ku kayivela ka ayoni emirini, ku nga wona muxaka lowu tolovelekeke ngopfu wa vuvabyi lebyi, hakanyingi va velekiwa nkarhi wa vona wu nga si fika kumbe va velekiwa va ri va ntsongo swinene. Vana lava nga ni vuvabyi byo kayivela ngati a va kuli hi xihatla naswona va tluleriwa hi mavabyi hi ku olova. Loko vuvabyi lebyi byi vangiwa hileswi u kayivelaka ayoni byi nga ha siveleka kumbe ku tshunguleka. a

I Yini Vuvabyi Byo Kayivela Ngati

 Hi ku komisa, i vuvabyi lebyi lavaka vutshunguri ku fana ni mavabyi man’wana. Munhu loyi a nga ni vuvabyi byo kayivela ngati u ni tisele titsongo to tshwuka ta ngati. Leswi swi vangiwa hi swilo swo hambanahambana. Van’wasayense va vula leswaku ku ni mixaka ya 400 ya vuvabyi byo kayivela ngati! Vuvabyi lebyi byi nga hatla byi hola kumbe byi va xifo xa vutomi hinkwabyo naswona byi nga ha va ni khombo kumbe byi nga vi na rona.

I Yini Lexi Vangaka Vuvabyi Byo Kayivela Ngati?

 Ku ni swilo swinharhu leswi vangaka vuvabyi byo kayivela ngati:

•   Ku huma ngati yo tala swi endla leswaku tisele to tshwuka ta ngati ti hunguteka emirini.

•   Loko miri wu nga koti ku vumba tisele to tshwuka ta ngati leti ringaneke .

•   Loko miri wa wena wu dlaya tisele to tshwuka ta ngati.

 Iron-deficiency anemia i muxaka wun’wana wa vuvabyi byo kayivela ngati lowu taleke emisaveni hinkwayo. Loko miri wa munhu wu nga ri na ayoni leyi ringaneke a wu nge swi koti ku endla ti-hemoglobin leti ringaneke, ku nga swiaki leswi pfunaka tisele to tshwuka leswaku ti hangalasa okisijini emirini.

Hi Swihi Swikombiso Swa Vuvabyi Bya Iron-Deficiency Anemia?

 Loko vuvabyi lebyi bya ha sungula, a swi olovi ku byi xiya. Hambileswi swikombiso swa kona swi nga faniki, swikombiso swa Iron-Deficiency Anemia swi katsa leswi landzelaka:

•   Ku karhala swinene

•   Ku titimela mavoko kumbe milenge

•   Ku hela matimba

•   Ku kwalala nhlonge

•   Ku pandziwa hi nhloko ni nsululwana

•   Ku twa xifuva xivava, mbilu yi bela ehenhla, ku heleriwa hi moya

•   Ku basuluka minwala

•   Ku nga naveli swakudya, ngopfungopfu eka tincece ni vana

•   Ku phorhetela tiayisi kumbe ku dya misava

I Vamani Lava Nga Ekhombyeni Ro Khomiwa Hi Byona?

 Hakanyingi mavabyi yo kayivela ngati ma khoma ngopfu vavasati hikuva va huma ngati loko va ya enkarhini. Vavasati lava tikeke na vona va le khombyeni ro khomiwa hi vuvabyi lebyi loko va nga dyi swakudya leswi nga ni folate, folic acid kumbe vhitamini B.

 Tincece leti velekiweke nkarhi wu nga si fika kumbe leti velekiweke ti ri titsongo swinene, leti nga kumiki ayoni leyi ringaneke hileswi ti nga an’wiki.

 Vana lava nga dyiki swakudya leswi nga ni rihanyo.

 Lava dyaka matsavu ntsena kambe va nga dyi swakudya swo tala leswi nga ni ayoni.

 Lava nga ni mavabyi lama nga tshungulekiki, vo tahihi lava nga ni vuvabyi lebyi nga engatini, khensa, vuvabyi bya tinso, swirhumbana leswi mpfempfaka ngati endzeni kumbe mavabyi lama vangiwaka hi switsongwatsongwana.

Tindlela to lwisana ni vuvabyi lebyi

 Mixaka yin’wana ya vuvabyi lebyi a yi siveleki naswona a yi tshunguleki. Kambe mixaka leyi vangiwaka hi ku kayivela ka ayoni leyi ringaneke emirini kumbe tivhitamini, hi xitalo yi nga tshunguriwa kumbe ku siveriwa hi ku dya swakudya leswi nga ni rihanyo leswi boxiweke laha hansi:

 Ayoni. Yi kumeka eka nyama, tinyawa ni miroho leyi nga ni matluka yo dzwihala. b Swa pfuna ku tirhisa bodo leri endliweke hi nsimbi hikuva swidyondzeki swi ringanyeta leswaku sweswo swi nga endla leswaku swakudya swi va na ayoni yo tala.

 Folate. Yi kumeka eka mihandzu, miroho ya matluka yo dzwihala, green peas, kidney beans, chizi, matandza, nhlampfi, ti-almond na timanga. Yi tlhela yi kumeka eka swakudya leswi nga ni tindzoho leti nga ni tivhithamini, swo fana ni xinkwa, ti-cereal, makaroni ni rhayisi. Folate leyi endliweke hi vanhu yi vitaniwa folic acid.

 Vhitamini B-12. Yi kumeka enyameni, eka swakudya leswi nga ni meleka, eka ti-cereal kumbe swakunwa leswi hlutiweke eka tinyawa.

 Vhitamini C. Yi kumeka eka mihandzu yo fana ni malamula ni juzi ya wona, mapyere, ti-broccoli, matamatisi, maswiri ni ti-strawberry. Swakudya leswi nga na vhitamini C swi endla leswaku miri wu va na ayoni.

 Matiko ma ni swakudya swo hambanahambana. Kumisisa tivhitamini leti nga kona eka swakudya leswi dyiwaka laha u tshamaka kona. Leswi i swa nkoka ngopfu eka vavasati lava tikeke kumbe lava kunguhataka ku va na n’wana. Loko u khathalela rihanyo ra wena u ta endla leswaku n’wana wa wena a nga khomiwi hi vuvabyi byo kayivela ngati hi ku olova. c