Ndzima 6

Masingita—Xana Ma Humelerile Hakunene?

Siku rin’wana hi 31 C.E., Yesu ni vadyondzisiwa vakwe a va famba va kongome eNayini, muti lowu nga en’walungwini wa Palestina. Loko va fika kusuhi ni nyangwa wa muti, va hlangane ni nxaxamelo wa vanhu va nkosi. Loyi a feke a ri ri jaha. Mana wakwe a a ri noni, naswona a a ri n’wana wakwe a ri swakwe, kutani manuku a a sale a ri yexe. Hi ku ya hi rhekhodo, Yesu “a n’wi twela vusiwana, a ku ka yena: ‘U nga rili.’ Hi loko a tshinela, a khumba vuhlaka, kutani lava byi rhwalaka va yima; kutani a ku: ‘Jaha, ndzi ri ka wena: Pfuka!’ Kutani mufi a pfuka a tshama, a sungula ku vulavula.”—Luka 7:11-15.

1. (Katsa ni xingheniso.) (a) I singita rihi leri Yesu a ri endleke ekusuhi ni muti wa Nayini? (b) Masingita i ya nkoka ku fikela kwihi eBibeleni, kambe xana vanhu hinkwavo va pfumela leswaku ma humelerile hakunene?

 IMHAKA leyi khumbaka mbilu, kambe i ntiyiso ke? Vo tala va swi kuma swi nonon’hwa ku tshemba leswaku swilo swo tano swi humelerile hakunene. Hambi swi ri tano, masingita i xiyenge xa ntikelo xa rhekhodo ya Bibele. Ku tshemba Bibele swi vula ku pfumela leswaku masingita ma humelerile. Entiyisweni, ntila hinkwawo wa ntiyiso wa Bibele wu titshega hi singita rin’we ra nkoka swinene: ku pfuxiwa ka Yesu Kriste.

Mhaka Leyi Van’wana Va Nga Pfumeriki Ha Yona

2, 3. Hi wihi nxaxamelo wun’wana wa ku anakanyisisa lowu mutivi wa filosofi wa le Scotland David Hume a wu tirhiseke hi matshalatshala yo kombisa leswaku masingita a ma humeleli?

² Xana wa ma tshemba masingita? Kumbe u vona  leswaku enguveni leyi ya sayense, a swi twali ku tshemba mahlori—hi leswaku, swiendlakalo leswikulu ngopfu leswi nyikaka vumbhoni bya ku nghenelela loku tlulaka ka vanhu? Loko u nga ma tshembi, a wu wo sungula. Malembe xidzana mambirhi lama hundzeke, David Hume mutivi wa filosofi wa le Scotland a a ri na xiphiqo lexi fanaka. Swi nga endleka leswaku swivangelo swa wena swo pfumala ku tshemba swi fana ni swa yena.

³ Swisolo swa Hume swa mianakanyo ya masingita swi katse tinhla tinharhu leti hlawulekeke.⁠¹ Xo sungula, wa tsala: “Singita ri tlula milawu ya ntumbuluko.” Ku sukela enkarhini lowu nga tsundzukekiki munhu u titshege hi milawu ya ntumbuluko. U swi tivile leswaku xilo xi ta wa loko xi cukumetiwa, leswaku dyambu ri ta tlhava mixo wun’wana ni wun’wana ivi ri pela madyambu man’wana ni man’wana, ni swin’wana. Hi rintumbuluko, wa swi tiva leswaku swiendlakalo minkarhi hinkwayo swi ta landzela mintila yo tano leyi tolovelekeke. Ku hava lexi nga ta humelela lexi nga pfumelelaniki ni milawu ya ntumbuluko. Hume u vone leswaku, ‘vumbhoni’ lebyi, “byi helele ku fana ni njhekanjhekisano wihi na wihi lowu humaka entokotweni” ku lwisana ni ku koteka ka masingita.

4, 5. Hi swihi swivangelo swin’wana swimbirhi leswi nyikeriweke hi David Hume ku kaneta ku koteka ka masingita?

⁴ Njhekanjhekisano wa vumbirhi lowu a wu andlaleke a ku ri leswaku vanhu va kanganyisiwa hi ku olova. Van’wana va lava ku pfumela swihlamariso ni masingita, ngopfu-ngopfu loko swi yelana ni vukhongeri, naswona yo tala lawa ya vuriwaka masingita ya hundzuke vukanganyisi. Njhekanjhekisano wa vunharhu a ku ri leswaku masingita hi ntolovelo ma vikiwa eminkarhini ya ku pfumala ku tiva. Loko vanhu va va lava dyondzekeke swinene, hi laha masingita ma vikiwaka kantsongo. Hi laha Hume a kombiseke ha kona, “Swiendlakalo swo tano leswi hlamarisaka a swi humeleli nikantsongo emasikwini ya hina.” Xisweswo, u vone onge swi kombe leswaku a swi kalanga swi humelela.

 ⁵ Ku ta fika namuntlha, minjhekanjhekisano yo tala leyi lwisanaka ni masingita yi landzela misinya leyi yi tolovelekeke ya milawu, kutani a hi kambisiseni swisolo swa Hume, ha xin’we-xin’we.

Xana Yi Lwisana Ni Milawu Ya Ntumbuluko?

6. Hikwalaho ka yini swi nga twali ku ala mianakanyo ya masingita exisekelweni xa leswaku i ku ‘tlula milawu ya ntumbuluko’?

⁶ Ku vuriwa yini hi xisolo xa leswaku masingita ya ‘tlula milawu ya ntumbuluko’ naswona hikwalaho ma nga ka ma nga vi ya ntiyiso ke? Hi ku olova, leswi swi nga ha vonaka swi ri ni nsusumeto; kambe kambisisa leswi swi vuriwaka hakunene. Hi ntolovelo, singita ri nga hlamuseriwa tanihi nchumu lowu humelelaka ehandle ka milawu leyi tolovelekeke ya ntumbuluko. * I xiendlakalo lexi nga languteriwangiki nikantsongo lexi vahlaleri va khorwisekaka leswaku va vone ku nghenelela loku tlulaka ka vanhu. Hikwalaho ke, leswi xisolo xi swi vulaka hakunene hi leswi: ‘Masingita a ma koteki hikuva i mahlori!’ Hikwalaho ka yini u nga xiyi vumbhoni u nga si hatlisela emakun’wini yo tano?

7, 8. (a) Malunghana ni milawu ya ntumbuluko hi laha hi yi tivaka ha kona, i tindlela tihi leti ha tona vativi va sayense va veke ni mianakanyo leyi anameke elangutelweni ra vona ra leswi swi kotekaka ni leswi swi nga kotekiki ke? (b) Loko hi pfumela eka Xikwembu, i yini lexi nakambe hi faneleke ku xi pfumela malunghana ni vuswikoti bya xona byo endla swilo leswi hlamarisaka?

⁷ Ntiyiso hi leswaku, vanhu lava dyondzekeke namuntlha a va tiyimiselanga ku sindzisa leswaku milawu leyi tolovelekeke ya ntumbuluko i ya ntiyiso kwihi na kwihi naswona hi minkarhi hinkwayo ku fana ni leswi David Hume a a ri xiswona. Vativi va sayense va swi tsakela ku  pimanyeta loko, ematshan’wini ya mimpimo minharhu leyi tolovelekeke ya ku leha, ku anama ni ku tlakuka, ku nga ha va ni mimpimo yo tala leyi tlhandlekelaka emisaveni hinkwayo.⁠² Va anakanya hi vukona bya ti-black hole, tinyeleti letikulu leti bulukaka ivi ti hlangana hi toxe ku kondza loko ntiko wa tona wu va lowu nga tivekiki hi laha ku heleleke. Ekusuhi na tona xivumbeko xa ndhawu xi vuriwa lexi hambukisiweke swinene lerova nkarhi hi woxe wa yima.⁠³ Vativi va sayense va endle njhekanjhekisano wa loko, ehansi ka swiyimo swo karhi, nkarhi a wu ta tlhelela endzhaku ematshan’wini ya ku ya emahlweni!⁠⁴

⁸ Stephen W. Hawking, Profesa wa Tinhlayo loyi a nga Lucasian eYunivhesiti ya Cambridge, loko a hlamusela ndlela leyi misava yi sunguleke ha yona, u te: “Emianakanyweni leyi hlawulekeke ya ku yelana loku tolovelekeke . . . ku sungula ka misava ku fanele ku va yinhla ya ku hambana ya ntiko lowu nga tivekiki ni ku cinca ka xivandla xa nkarhi. Ehansi ka swiyimo swo tano, milawu hinkwayo leyi tivekaka ya physics a yi ta hohloka.”⁠⁵ Kutani ke, vativi va manguva lawa va sayense a va pfumeli leswaku hikwalaho ka leswi xilo xin’wana xi hambaneke ni milawu leyi tolovelekeke ya ntumbuluko xi nga ka xi nga humeleli. Eswiyin’weni leswi nga tolovelekangiki, swilo leswi hlamarisaka swi nga ha humelela. Hakunene, loko hi pfumela eka Xikwembu xa Matimba Hinkwawo, hi fanele ku pfumela leswaku xi na matimba yo vangela swiendlakalo leswi nga tolovelekangiki—swa singita—leswaku swi humelela loko swi fanela xikongomelo xa xona.—Eksoda 15:6-10; Esaya 40:13, 15.

Ku Vuriwa Yini Hi Vukanganyisi?

9. Xana i ntiyiso leswaku masingita man’wana i vukanganyisi? Hlamusela nhlamulo ya wena.

⁹ Ku hava munhu loyi a anakanyaka kahle loyi a a ta ala leswaku ku na masingita ya vukanganyisi. Hi xikombiso, van’wana va vula leswaku va ni matimba yo  hanyisa vavabyi hi ku hanyisa ka singita ka ripfumelo. Dokodela wa swa vutshunguri, William A. Nolan, u swi endle ntirho wakwe lowu hlawulekeke ku lavisisa ku hanyisa ko tano. U landzelele ku hanyisa ko tala loku vuriweke exikarhi ka vahanyisi va ripfumelo va vaevangeli le United States ni lava va vuriwaka vahandzuri va leswi nga vonekiki le Asia. Vuyelo byi ve byihi? Leswi a kumeke swona ntsena a ku ri swikombiso swa ku khomisa tingana ni vuxisi.⁠⁶

10. Xana u vona onge ntiyiso wa leswaku masingita man’wana ma kombisiwe ma ri vukanganyisi wu komba leswaku masingita hinkwawo i vuxisi ke?

¹⁰ Xana vuxisi byo tano byi vula leswaku masingita ya ntiyiso a ma kalanga ma humelela? Nikantsongo. Minkarhi yin’wana hi twa hi ta timali leti endliweke hi vuxisi ta tibanki leti nghenisiweke endzhendzelekweni, kambe sweswo a swi vuli swona leswaku mali hinkwayo yi endliwe hi vuxisi. Vanhu van’wana lava vabyaka va veka ripfumelo lerikulu eka vanhu lava endlaka vukanganyisi byo horisa mavabyi, madokodela ya vuxisi, kutani va va nyika mali yo tala. Kambe sweswo a swi vuli swona leswaku madokodela hinkwawo ma ni vuxisi. Vativi van’wana va vuxongi va ve ni vutshila eku endleni ka swifaniso swa “mutivi wa vuxongi wa khale” hi vuxisi. Kambe sweswo a swi vuli swona leswaku swifaniso hinkwaswo i vukanganyisi. Naswona ntiyiso wa leswaku masingita man’wana lama vuriweke i vukanganyisi lebyi nga erivaleni a wu vuli swona leswaku masingita ya ntiyiso ma nga ka ma nga humeleli.

 ‘Masingita A Ma Humeleli Sweswi’

11. Xisolo xa vunharhu xa David Hume emianakanyweni ya masingita a xi ri xihi?

¹¹ Xisolo xa vunharhu xi katsakanyiwe hi xiga lexi nge: “Swiendlakalo swo tano leswi hlamarisaka a swi humeleli nikantsongo emasikwini ya hina.” Hume a a nga si tshama a vona singita, kutani u arile ku pfumela leswaku masingita ma nga humelela. Hambi swi ri tano, muxaka lowu wa ku ehleketisisa a wu tiyanga. Munhu un’wana ni un’wana la ehleketaka u fanele ku pfumela leswaku, emahlweni ka masiku ya mutivi wa filosofi wa le Scotland, “swiendlakalo leswi hlamarisaka” leswi swi nga phindhiwangiki enkarhini wa ku hanya ka yena swi humelerile. Swiendlakalo swihi ke?

12. Hi swihi swiendlakalo leswi hlamarisaka leswi humeleleke enkarhini lowu hundzeke leswi swi nga kotekiki ku hlamuseriwa hi milawu ya ntumbuluko leyi tirhaka namuntlha?

¹² Hi xikombiso, vutomi byi sungule emisaveni. Manuku ke, swivumbeko swo karhi swa vutomi swi ambexiwe ku hanya. Eku heteleleni, munhu u humelerile, a ambexiwe vutlhari, ku anakanya, xivandla xa rirhandzu ni nyiko ya ripfalo. Ku hava mutivi wa sayense loyi a nga hlamuselaka ndlela leyi swilo swo tano leswikulu ngopfu swi humeleleke ha yona exisekelweni xa milawu ya ntumbuluko leyi tirhaka namuntlha. Hambi swi ri tano hi na vumbhoni lebyi hanyaka bya leswaku swi humelerile.

13, 14. I swilo swihi leswi tolovelekeke namuntlha leswi a swi ta va swi vonake swi ri singita eka David Hume?

¹³ Kutani ku vuriwa yini hi “swiendlakalo leswi hlamarisaka” leswi humeleleke ku sukela esikwini ra David Hume? A hi nge a hi swi kota ku tlhelela endzhaku hi nkarhi ivi hi n’wi byela hi ta misava ya namuntlha. Anakanya u ringeta ku hlamusela leswaku n’wamabindzu la nga eHamburg a nga vulavula ni un’wana loyi a nga eka magidi ya tikhilomitara le kule eTokyo handle ko tlakusa rito rakwe; leswaku ntlangu wa bolo ya milenge le Spain wu nga voniwa emisaveni hinkwayo hambi loko wu ri karhi wu tlangiwa; leswaku switirho leswikulu swinene ku tlula swikepe leswi fambaka elwandle swa siku ra  Hume swi nga tlakuka swi suka emisaveni naswona swi rhwala vanhu va 500 emoyeni hi magidi ya tikhilomitara hi tiawara ti nga ri tingani. Xana u nga anakanya nhlamulo yakwe ke? ‘A swi koteki! Swiendlakalo swo tano leswi hlamarisaka a swi humeleli nikantsongo emasikwini ya hina!’

¹⁴ Hambi swi ri tano ‘swihlamariso’ swo tano swa humelela emasikwini ya hina. Ha yini? Hikuva munhu, hi ku tirhisa misinya ya milawu ya sayense leyi Hume a a nga yi tivi, u dyondze ku endla tiqingho, tisete ta thelevhixini ni swihaha-mpfhuka. Manuku ke, xana swa nonon’hwa ku pfumela leswaku hi nkarhi wo karhi enkarhini lowu hundzeke Xikwembu xi nga ha va xi swi kotile, hi tindlela leti hi nga ti twisisiki na sweswi, ku endla swilo leswi eka hina swi nga singita?

Hi Nga Swi Tivisa Ku Yini?

15, 16. Loko masingita ma humelerile hakunene, hi yihi ndlela yi ri yoxe leyi a hi ta ma tiva ha yona? Kombisa nhlamulo ya wena.

¹⁵ Kavula, ku vula leswaku masingita ma nga ha va ma humelerile a swi vuli swona leswaku ma humelerile. Hi nga swi tivisa ku yini, eka lembe xidzana leri ra vu-20, loko le ndzhaku eminkarhini ya Bibele Xikwembu xi endle masingita ya ntiyiso hi ku tirhisa malandza ya xona emisaveni kumbe e-e? I vumbhoni bya muxaka muni bya swilo swo tano lebyi a wu ta byi langutela? Anakanya hi munhu wa rixaka leri nga nyawuriki loyi a tekiweke ekaya rakwe ra le makhwatini leswaku a ya endzela doroba lerikulu. Loko a vuya, a nga va hlamuserisa ku yini vanhu va ka vona swihlamariso swa nhluvuko ke? A nge swi koti ku hlamusela ndlela leyi movha wu tirhaka ha  yona kumbe mhaka leyi ha yona vuyimbeleri byi twalaka eka xiya-ni-moya lexi rhwalekaka. A nga ka a nga swi koti ku aka khomphyuta ku kombisa leswaku xilo xo tano xi kona. Leswi a nga swi endlaka ntsena i ku vula leswi a swi voneke.

¹⁶ Hi le xiyin’weni lexi fanaka ni lexiya xa vanhu va rixaka ra ka va munhu yoloye. Loko Xikwembu hakunene xi endle masingita, ndlela yi ri yoxe leyi hi nga ma tivaka ha yona hi le ka timbhoni leti ma voneke hi mahlo. Timbhoni leti swi voneke hi mahlo ti nge swi koti ku hlamusela ndlela leyi masingita ma humeleleke ha yona, naswona ti nge swi koti ku ma kopa. Ti nga hi byela ntsena leswi ti swi voneke. Entiyisweni, timbhoni leti swi voneke hi mahlo ti nga kanganyisiwa. Ti nga tlhela ti hundzeleta hi ku olova ni ku hlamusela hi ku hoxisa. Manuku ke, loko hi ta tshemba vumbhoni bya vona, hi fanele ku tiva leswaku timbhoni leti to swi vona hi mahlo ti na ntiyiso, ti na ntikelo lowu tlakukeke, naswona ti kombise leswaku ti na minsusumeto leyinene.

Singita Leri Tiyisiweke Ku Antswa

17. (a) Hi rihi singita leri tiyisiweke ku antswa eBibeleni? (b) Swiyimo leswi yiseke eku feni ka Yesu a swi ri swihi?

¹⁷ Phela, singita leri tiyisiweke ku antswa eBibeleni i ku pfuxiwa ka Yesu Kriste, kutani ha yini u nga tirhisi rona tanihi mhaka yo kambela ha yona. Xo sungula, xiya mintiyiso leyi vikiweke: Yesu u khomiwe hi madyambu ya Nisan 14—leswi swi tikombeke ku ri madyambu ya Ravumune eka ndlela ya hina ya manguva lawa yo hlayela  vhiki. * U humelele emahlweni ka varhangeri va Vayuda lava va n’wi hehleke hi ndzhukano ivi va kunguhata leswaku a a fanele ku fa. Varhangeri va Vayuda va yise Yesu emahlweni ka Pontiyo Pilato mufumi wa Rhoma, loyi a hluriweke hi ntshikilelo wa vona ivi a n’wi nyiketa leswaku a dlayiwa. Hi Ravuntlhanu nindzhenga—ka ha ri Nisan 14 ekhalendareni ya Xiyuda—u beleriwile emhandzini ya nxaniso naswona hi tiawara ti nga ri tingani a a file.—Marka 14:43-65; 15:1-39.

18. Hi ku ya hi Bibele, xiviko xa ku pfuxiwa ka Yesu xi sungule ku hangalaka hi ndlela yihi?

¹⁸ Endzhaku ka loko socha ra Rhoma ri tlhave tsheve ra Yesu hi tlhari ku endlela ku tiyiseka leswaku u file hakunene, miri wa Yesu wu lahliwile esirheni lerintshwa. Siku leri tlhandlamaka, Nisan 15 (Ravuntlhanu/Mugqivela), a ku ri savata. Kambe hi mixo wa Nisan 16—Sonto nimixo—vadyondzisiwa van’wana va yile esirheni ivi va kuma ku nga ri na nchumu. Hi ku hatlisa, timhaka ti sungule ku hangalaka leswaku Yesu u voniwe a ri karhi a hanya. Nhlamulo yo sungula eka timhaka leti hi ku kongoma yi ve leswi a yi ta va swona namuntlha—ku pfumala ku kholwa. Hambi va ri vaapostola va arile ku pfumela. Kambe loko vona hi voxe va vone Yesu la hanyaka, a ku ri hava lexi a va ta xi vula handle ka ku amukela leswaku hakunene u pfuxiwile eku feni.—Yohane 19:31–20:29; Luka 24:11.

Sirha Leri Nga Hava Nchumu

19-21. (a) Hi ku ya hi Justin Martyr, Vayuda va langute ku chumayela ka Vakriste ehenhleni ka ku pfuxiwa ka Yesu hi ndlela yihi? (b) I yini lexi hi nga tiyisekaka ha xona leswaku a xi ri ntiyiso ehenhleni ka sirha ra Yesu hi Nisan 16?

¹⁹ Xana Yesu u pfuxiwile, kumbe leswi hinkwaswo i mavunwa ntsena? Nchumu wun’we lowu vanhu va le ndzhaku a va ta va kumbexana va wu vutisile hi lowu: Xana ntsumbu wa Yesu wa ha ri esirheni rakwe? Valandzeri  va Yesu a va ta va va langutane ni xihinga lexikulu loko vakaneti va vona a va lo swi kota ku kombetela eka ntsumbu wakwe wa xiviri wa ha ri exivandleni xa wona xa xilahlo tanihi vumbhoni bya leswaku a a nga pfuxiwanga. Hambi swi ri tano, ku hava rhekhodo ya leswaku va swi endlile leswi. Ematshan’wini ya sweswo, hi ku ya hi Bibele, va nyike masocha lama averiweke ku rindza sirha mali ivi va ma byela ku: “Mi nge: ‘Vadyondzisiwa va yena va tile nivusiku, va ta n’wi yiva, hina hi etlele.’” (Matewu 28:11-13) Nakambe hi na vumbhoni bya le handle ka Bibele bya leswaku varhangeri va Vayuda va endle hi ndlela leyi.

²⁰ Kwalomu ka lembe xidzana endzhaku ka rifu ra Yesu, Justin Martyr u tsale buku leyi nge Dialogue With Trypho. Eka yona, u te: “N’wina [Vayuda] mi rhumele vavanuna lava hlawuriweke ni lava va vekiweke emisaveni hinkwayo ku twarisa leswaku xihehlo xa tihanyi ni lexo biha a xi hume eka Yesu un’we, muxisi wa le Galeliya, loyi hi n’wi vambeke, kambe vadyondzisiwa vakwe va n’wi yivile nivusiku esirheni, laha a a vekiwe kona.”⁠⁷

²¹ Manuku, Trypho a a ri Muyuda, naswona Dialogue With Trypho a yi tsaleriwe ku lwela Vukriste eka Vuyuda. Hikwalaho ke, swi nge endleki leswaku Justin Martyr a a ta va a vule leswi a swi vuleke—leswaku Vayuda va hehle Vakriste hi ku yiva miri wa Yesu esirheni—loko Vayuda a va nga xi endlanga xihehlo xo tano. Loko a swi nga ri tano, a a ta va a tiveke erivaleni eka xihehlo lexi xi tiyisekaka hi ku olova xa ku hemba. Justin Martyr a a ta va a vule leswi ntsena loko Vayuda va rhumele varhumiwa vo tano hakunene. Naswona a va ta va va endle tano ntsena loko sirha hakunene a ri nga ri na nchumu hi Nisan 16, 33 C.E. ni loko va nga swi kotanga ku komba ntsumbu wa Yesu esirheni tanihi vumbhoni bya leswaku a a nga pfuxiwanga. Kutani tanihi leswi sirha a ri nga ri na nchumu, a ku endleke yini? Xana vadyondzisiwa a va yive ntsumbu ke? Kumbe xana a wu susiwile hi singita tanihi vumbhoni bya leswaku Yesu a a pfuxiwile hakunene ke?

 Makumu Ya Luka Lowa N’anga

22, 23. I mani loyi a a ri wanuna la dyondzekeke wa lembe xidzana ro sungula loyi a kambisiseke ku pfuxiwa ka Yesu, naswona i swihlovo swihi swa rungula leswi a swi kumeka eka yena?

²² Wanuna un’wana la dyondzekeke ngopfu wa lembe xidzana ro sungula loyi a xiyeke vumbhoni lebyi hi vukheta a a ri Luka, ku nga n’anga. (Vakolosa 4:14) Luka u tsale tibuku timbirhi leti sweswi ti nga xiyenge xa Bibele: yin’wana a yi ri Evangeli, kumbe matimu ya vutirheli bya Yesu, naswona leyin’wana, leyi vuriwaka Mintirho ya Vaapostola, a yi ri matimu ya ku hangalaka ka Vukriste emalembeni lama landzelaka ku fa ka Yesu.

²³ Exinghenisweni xa Evangeli yakwe, Luka u kombetela eka vumbhoni byo tala lebyi a byi kumeka eka yena kambe lebyi byi nga ha kumekiki eka hina. U vulavula hi mapapila lama tsariweke ehenhleni ka vutomi bya Yesu lama a ma hlayeke. U tlhela a tsala leswaku u vulavule ni timbhoni to swi vona hi mahlo ta vutomi, rifu ni ku pfuxiwa ka Yesu. Manuku ke, u ri: “Ndzi kambisisile timhaka leti hinkwato swinene ku sukela emasungulweni ya tona.” (Luka 1:1-3) Entiyisweni, ndzavisiso wa Luka a wu hetisekile. Xana a a ri n’wamatimu lonene?

24, 25. Vo tala va ti langutisisa ku yini timfanelo ta Luka tanihi n’wamatimu ke?

²⁴ Vo tala va tiyise leswaku a a ri yena. Le ndzhaku hi 1913, Nkulukumba William Ramsay enkulumeni u hlamusele hi matimu ya tibuku ta Luka. Makumu yakwe ma ve wahi? “Luka i n’wamatimu wa xikhundla xo rhanga; tinhlamuselo takwe ta ntiyiso a to tshembeka kunene ntsena; u na langutelo ra ntiyiso ra matimu.”⁠⁸ Valavisisi  va sweswinyana swinene va fike emakun’wini lama fanaka. The Living Word Commentary, loko yi tivisa tivholumo ta yona ehenhleni ka Luka, yi ri: “Luka a a ri n’wamatimu (naswona la pakanisaka) ni mutivi wa vukhongeri.”

²⁵ Dr. David Gooding, khale ka profesa wa Xigriki xa Testamente ya Khale eN’walungwini wa Ireland, u vula leswaku Luka a a ri “n’wamatimu wa khale emukhuveni wa van’wamatimu va Testamente ya Khale ni le ka mukhuva wa Thucydides [un’wana wa van’wamatimu lava tlakukeke swinene va misava ya khale]. Ku fana na vona u fanele a vaviseke ngopfu eku kambisiseni ka tibuku takwe, eku hlawuleni ka mhaka ya yena ni le ku hangalaseni ka mhaka yoleyo. . . . Thucydides u hlanganise endlelo leri ni ku xaniseka leswaku a kuma ku pakanisa ka matimu: ku hava xivangelo xo anakanya leswaku Luka u endle swintsongo.”⁠⁹

26. (a) Makumu ya Luka ehenhleni ka ku pfuxiwa ka Yesu a ma ri wahi? (b) I yini lexi xi nga ha vaka xi n’wi tiyisile emakun’wini lawa?

²⁶ A ma ri wahi makumu ya wanuna loyi a fanelekaka ngopfu ehenhleni ka mhaka leyi ha yona sirha ra Yesu a ri ri hava nchumu hi Nisan 16 ke? Eka Evangeli yakwe ni le bukwini ya Mintirho, Luka u wu vika wu ri ntiyiso leswaku Yesu u pfuxiwile eku feni. (Luka 24:1-52; Mintirho 1:3) A a ri hava ku kanakana nikantsongo ha swona. Kumbexana ku pfumela kakwe eka singita ra ku pfuxiwa ku tiyisiwe hi mintokoto ya yena n’wini. Hambi leswi entiyisweni a a nga ri mbhoni leyi swi voneke hi mahlo ya ku pfuxiwa, u vika a ri la vonaka masingita lama endliweke hi muapostola Pawulo.—Mintirho 20:7-12; 28:8, 9.

Va Vone Yesu La Pfuxiweke

27. I vamani van’wana lava vuleke leswaku va vone Yesu la pfuxiweke?

²⁷ Timbirhi ta Tievangeli hi xintu ti nyikiwe vavanuna lava tiveke Yesu, lava n’wi voneke a fa ni ku vula leswaku va n’wi vone hi xiviri endzhaku ka ku pfuxiwa ka yena. Lava i muapostola Matewu, khale ka muluvisi, na Yohane, muapostola la rhandzekaka wa Yesu. Mutsari un’wana wa Bibele, muapostola Pawulo, na yena u vule leswaku  u vone Kriste la pfuxiweke. Tlhandla-kambirhi, Pawulo u xaxameta van’wana lava voneke Yesu a ri karhi a hanya endzhaku ka rifu rakwe hi mavito, naswona u vula leswaku hi nkarhi wun’wana Yesu u humelele eka “vamakwavo lava tlulaka 500.”—1 Vakorinto 15:3-8.

28. I vuyelo byihi lebyi ku pfuxiwa ka Yesu ku veke na byona eka Petro?

²⁸ Un’wana loyi Pawulo a n’wi boxaka tanihi mbhoni yo vona hi mahlo i Yakobo, makwavo wa Yesu wa xiviri hi mutswari un’we, loyi a faneleke a tive Yesu ku sukela evuhlangini. Un’wana i muapostola Petro; n’wamatimu Luka u vika leswaku u nyikele vumbhoni bya xivindzi ehenhleni ka ku pfuxiwa ka Yesu mavhiki ma nga ri mangani endzhaku ka ku fa ka Yesu. (Mintirho 2:23, 24) Mapapila mambirhi eBibeleni hi xintu ma nyikiwe Petro, naswona eka ro sungula ra wona Petro u komba leswaku ntshembo wakwe eku pfuxiweni ka Yesu a wa ha ri nsusumeto wa matimba hambi ma ri malembe yo tala endzhaku ka xiendlakalo lexi. U tsarile a ku: “A ku nkhensiwe Xikwembu, Tata wa Hosi ya hina Yesu Kriste! Hi musa wa yena lowukulu, u hi tswarile ra vumbirhi, leswaku hi va ni ku tshemba loku hanyaka, hikwalaho ka ku pfuka ka Yesu Kriste exikarhi ka vafi.”—1 Petro 1:3.

29. Hambi leswi hi nga swi kotiki ku vulavula ni timbhoni leti voneke ku pfuxiwa hi mahlo, hi byihi vumbhoni lebyi hlamarisaka lebyi hambi swi ri tano byi kumekaka eka hina?

²⁹ Hikwalaho ke, hi laha Luka a koteke ku vulavula ha kona ni vanhu lava vuleke leswaku va vonile ni ku vulavula na Yesu endzhaku ka rifu rakwe, hi nga hlaya marito lama van’wana va vona va ma tsaleke. Naswona hi nga tiavanyisela hi hexe loko vanhu volavo va xisiwile, loko ku ri leswaku a va ringeta ku hi xisa, kumbe loko hakunene va vone Kriste la pfuxiweke. Hi laha ku faneleke, ku hava ndlela leyi va nga ha vaka va xisiwile ha yona. Vo hlayanyana va vona a va ri vanghana lavakulu va Yesu ku fika eku feni ka yena. Van’wana va vona va vone ku xaniseka kakwe emhandzini ya nxaniso. Va vone ngati ni mati swi khuluka swi huma embangeni ya tlhari  leyi vangiweke hi socha. Socha ri swi tivile, naswona na vona va swi tivile, leswaku Yesu a a file handle ko kanakana. Endzhakunyana, va ri, va vone Yesu a hanya naswona va vulavule na yena hakunene. Doo, va nga ka va nga vi va xisiwile. Manuku ke, xana a va ringeta ku hi xisa loko va vula leswaku Yesu u pfuxiwile?—Yohane 19:32-35; 21:4, 15-24.

30. Hikwalaho ka yini swi nga koteki leswaku timbhoni to sungula leti voneke ku pfuxiwa ka Yesu hi mahlo a ti hemba?

³⁰ Leswaku hi hlamula leswi, hi boheka ntsena ku tivutisa hi ku: Xana vona hi voxe a va pfumela leswi a va swi vula? Ina, handle ka ku kanakana kwihi na kwihi. Eka Vakriste, ku katsa ni lava va tivuleke timbhoni to swi vona hi mahlo, ku pfuxiwa ka Yesu a ku ri xisekelo lexi heleleke xa ripfumelo ra vona. Muapostola Pawulo u te: “Loko Kriste a nga pfuxiwanga eku feni, ku dyondzisa ka hina a ku vuli nchumu, ni ku pfumela ka [hina] a ku vuli nchumu . . . Loko Kriste a nga pfuxiwanga, ku pfumela ka n’wina i ka hava.” (1 Vakorinto 15:14, 17) Xana wolawo ma twala ma fana ni marito ya munhu loyi a hembaka loko a vula leswaku u vone Kriste la pfuxiweke?

31, 32. I ku tinyikela kwihi loku endliweke hi Vakriste vo sungula, naswona ha yini lebyi byi ri vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku Vakriste lava a va vulavula ntiyiso loko va vule leswaku Yesu u pfuxiwile?

³¹ Xiya leswi a swi vula swona ku va Mukriste emasikwini wolawo. A ku ri hava ku vuyeriwa hi xikhundla, matimba, kumbe rifuwo. A swi hambane swinene. Vo tala va Vakriste vo sungula ‘va swi amukele hi ku tsaka loko swilo swa vona swi phangiwa’ hikwalaho ka ripfumelo ra vona. (Vaheveru 10:34) Vukriste a byi lava vutomi byo tinyiketela ni nxaniso lowu etimhakeni to tala wu heteleleke hi ku dlayeriwa ripfumelo hi rifu leri khomisaka gome, leri vavisaka.

³² Vakriste van’wana a va huma emindyangwini leyi fuweke, ku fana na muapostola Yohane loyi tata wakwe entiyisweni a a ri ni bindzu leri humelelaka ro phasa tinhlampfi le Galeliya. Vo tala a va ri ni vumundzuku lebyinene, ku fana na Pawulo loyi, loko a amukele Vukriste,  a a ri xichudeni xa Gamaliyele mufundhisi la dumeke naswona a a sungula ku tihumelerisa emahlweni ka vafumi va Vayuda. (Mintirho 9:1, 2; 22:3; Vagalatiya 1:14) Kambe ke, hinkwavo va fularhele leswi misava leyi yi swi nyikeleke leswaku va hangalasa rungula leri seketeriweke entiyisweni wa leswaku Yesu u pfuxiwile eku feni. (Vakolosa 1:23, 28) Hikwalaho ka yini a va ta endla ku tinyiketela ko tano leswaku va xanisekela ndlela leyi va swi tiveke leswaku a yi seketeriwe evunweni? Nhlamulo hi leswaku, a va nga ta swi endla. A va tiyimisele ku xaniseka ni ku fela ndlela leyi va swi tiveke leswaku a yi sekeriwe entiyisweni.

Masingita Ma Humelela Hakunene

33, 34. Tanihi leswi ku pfuxiwa ku humeleleke hakunene, i yini lexi hi nga xi vulaka ehenhleni ka masingita man’wana ya Bibele ke?

³³ Hakunene, vumbhoni bya matsalwa byi khorwisa hi laha ku heleleke. Yesu hakunene u pfuxiwile eku feni hi Nisan 16, 33 C.E. Naswona tanihi leswi ku pfuxiwa koloko ku humeleleke, masingita laman’wana hinkwawo ya Bibele ma koteka—masingita lawa na hina hi nga ni vumbhoni lebyi tiyeke, byo byi vona hi mahlo. Munhu la fanaka la pfuxeke Yesu eku feni u tlhele a pfuna Yesu leswaku a swi kota ku pfuxa n’wana wa noni ya Nayini. U tlhele a nyika Yesu matimba yo endla masingita lamantsongo—kambe ma ha ri lama hlamarisaka—ya ku hanyisa. A kongomisa ku phameriwa ka ntshungu hi singita, naswona U tlhele a pfuna Yesu ku famba ehenhla ka mati.—Luka 7:11-15; Matewu 11:4-6; 14:14-21, 23-31.

³⁴ Xisweswo, ntiyiso wa leswaku Bibele yi vulavula hi masingita a hi xivangelo xo kanakana ntiyiso wa yona. Ematshan’wini ya sweswo, ntiyiso wa leswaku masingita ma humelerile eminkarhini ya Bibele i vumbhoni bya matimba bya leswaku Bibele hakunene i Rito ra Xikwembu. Kambe ku na xihehlo xin’wana lexi endliwaka ku lwisana ni Bibele. Vo tala va vula leswaku ya tikaneta naswona hikwalaho yi nga ka yi nga vi Rito ra Xikwembu. Xana lowu i ntiyiso?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 81]

Valala va Vukriste va vule leswaku vadyondzisiwa va yive ntsumbu wa Yesu. Loko lowu a wu ri ntiyiso, ha yini Vakriste a va ta va va tiyimisele ku fela ripfumelo leri seketeriweke eku pfuxiweni ka yena?

 [Bokisi leri nga eka tluka 85]

Ha Yini Ku Ri Hava Masingita Namuntlha?

Minkarhi yin’wana xivutiso xa vutisiwa: ‘Ha yini ku ri hava masingita ya muxaka wa Bibele namuntlha?’ Nhlamulo hi leswaku masingita ma tirhe xikongomelo xa wona kona le ndzhaku, kambe namuntlha Xikwembu xi hi langutela ku hanya hi ripfumelo.—Habakuk 2:2-4; Vaheveru 10:37-39.

Emasikwini ya Muxe, masingita ma humelerile ku tiyisa swikombiso swa Muxe swa vumbhoni. Ma kombe leswaku Yehova a a n’wi tirhisa ni leswaku ntwanano wa Nawu hakunene a wu sunguriwe hi Xikwembu ni leswaku Vaisrayele ku sukela kwalaho a va ri vanhu lava hlawuriweke va Xikwembu.—Eksoda 4:1-9, 30, 31; Deuteronoma 4:33, 34.

Eka lembe xidzana ro sungula, masingita ma pfune ku simeka swikombiso swa Yesu swa vumbhoni naswona, endzhaku ka yena, swa bandlha lerintshwa ra Vukriste. Ma pfune ku kombisa leswaku Yesu a a ri Mesiya la tshembisiweke, leswaku endzhaku ka rifu rakwe Israyele wa nyama u siviwile tanihi tiko leri hlawulekeke ra Xikwembu hi bandlha ra Vukriste, naswona xisweswo leswaku Nawu wa Muxe a wu nga ha bohi.—Mintirho 19:11-20; Vaheveru 2:3, 4.

Endzhaku ka masiku ya vaapostola, nkarhi wa masingita a wu hundzile. Muapostola Pawulo u hlamuserile a ku: “Loko ma ri matimba ya hina yo [profeta], ma ta hundza; na tona tindzimi ti ta nyamalala; hambi byi ri byona vutivi byi ta hundza. Hikuva vutivi bya hina a byi hetisekanga, ni matimba ya hina yo [profeta] a ma hetisekanga; kambe loko ku ta fika leswi hetisekeke, leswi nga hetisekangiki swi ta hundza.”—1 Vakorinto 13:8-10.

Namuntlha, hi na Bibele leyi heleleke, leyi katsaka tinhlavutelo hinkwato ni ndzayo ya Xikwembu. Hi na ku hetiseka ka vuprofeta, naswona hi na ku twisisa lokukulu ka swikongomelo swa Xikwembu. Hikwalaho ke, a xa ha ri kona xilaveko xa masingita. Hambi swi ri tano, moya lowu fanaka wa Xikwembu lowu endleke leswaku masingita ma koteka wa ha ri kona naswona wu humesa vuyelo lebyi nyikaka vumbhoni lebyi tiyeke hi laha ku ringanaka bya matimba ya Xikwembu. Hi ta vona swo tala ehenhleni ka leswi endzimeni leyi ya ha taka.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 75]

Vo tala va languta ku tshembeka ka mila-wu ya ntumbuluko, yo tanihi ntiyiso wa leswaku dyambu ri tlhava mixo wun’wa-na ni wun’wana, tanihi vumbhoni bya leswaku masingita ma nga ka ma nga humeleli

[Xifaniso lexi nga eka tluka 77]

Ku tumbuluxiwa ka misava tanihi kaya ra swilo leswi hanyaka a xi ri ‘xiendlakalo lexi hlamarisaka’ lexi humeleleke kan’we ntsena

[Swifaniso leswi nga eka tluka 78]

A wu ta swi hlamuserisa ku yini swihlamariso swa sayense ya manguva lawa eka munhu loyi a hanyeke malembe ya 200 lama hundzeke ke?