Ndzima 3

Munghana Wo Hemba Wa Bibele

Endzimeni leyi, hi kanela xivangelo-nkulu xa mhaka leyi ha yona vo tala lava humaka ematikweni lama nga riki ya Vukriste va alaka ku amukela Bibele tanihi Rito ra Xikwembu. Hi ku ya hi vurunguri, Vujagana byi tivule lebyi pfumelaka Bibele ni ku va muhlayisi wa yona. Kambe tinhlengeletano ta vukhongeri bya Vujagana ti fambisane ni mahlomulo man’wana lama chavisaka ngopfu ya matimu, ku sukela eka Tinyimpi ta nkutsulo ni ku dlayeteriwa ka le Malembeni ya le Xikarhi ku ta fika eNdzovisweni wa nkarhi wa hina vini. Xana mahanyelo ya Vujagana i xivangelo lexinene xo sola Bibele? Ntiyiso hi leswaku, Vujagana byi tikombe byi ri munghana wo hemba wa Bibele. Hakunene, loko Vujagana byi humelerile eka lembe xidzana ra vumune C.E., ku lwela ka Bibele ku pona a ku nga helanga.

1, 2. (Katsa ni xingheniso.) (a) Ha yini vo tala va ala ku amukela Bibele tanihi Rito ra Xikwembu? (b) Hi wihi ntirho lowunene lowu endliweke eka lembe xidzana ro sungula ni ra vumbirhi, kambe i ku vumbeka kwihi loku nga na khombo loku a ku ri endleleni?

 EKU heleni ka lembe xidzana ro sungula, ku tsariwa ka tibuku hinkwato ta Bibele a ku hetiwile. Ku sukela enkarhini wolowo ku ya emahlweni, Vakriste a va ri emahlweni eku kopeni ni ku hangalasa Bibele leyi heleleke. Hi nkarhi lowu fanaka, a va khomekile va yi hundzuluxela yi ya eka tindzimi leti tolovelekeke ngopfu ta siku rero. Hambi swi ri tano, loko bandlha ra Vukriste ri khomekile hi ntirho lowu wo tsakisa, nchumu wun’wana  lowu a wu ta tikomba wu ri ni khombo ngopfu eku poneni ka Bibele a wu sungula ku humelela.

² Ku vumbeka loku ku vhumbiwe hi Bibele hi yoxe. Yesu u tshama a vulavula hi xifaniso xa munhu loyi a byaleke timbewu letinene ta mavele ensin’wini yakwe. Kambe “loko vanhu va etlele,” nala u byale timbewu leti a ti ta humesa mfava. Tinxaka hinkwato ta timbewu ti mirile, naswona hi ku hatlisa mfava wu tumbete mavele leswaku ma nga vonaki. Hi xifaniso lexi, Yesu u kombe leswaku mihandzu ya ntirho wakwe a ku ta va Vakriste va ntiyiso kambe leswaku endzhaku ka rifu rakwe, Vakriste va mavunwa a va ta nghenelela ebandlheni. Eku heteleleni, a swi ta nonon’hwa ku vona va ntiyiso eka va mavunwa.—Matewu 13:24-30, 36-43.

3. Hi ku ya hi muapostola Petro, a byi ta va byihi vuyelo bya “Vakriste” lava fanaka ni mfava eku pfumeleni eBibeleni?

³ Muapostola Petro hi ku tshembeka u tsundzuxe hi ta vuyelo bya “Vakriste” lava va fanaka ni mfava hi ndlela leyi vanhu a va ta languta Vukriste ni Bibele ha yona. U tsundzuxile a ku: “Tanihi leswi ku nga ta va ni vadyondzisi va mavunwa exikarhi ka n’wina, lava nga ta nghenisa hi le xihundleni tidyondzo to hambuka leti onhaka; va ta landzula hambi a ri N’wini loyi a va kutsuleke, va tikokela ku lova loku nga ta hatla ku va wela. Vanhu lavo tala va ta landza swa manyala leswi va swi endlaka, naswona ndlela ya ntiyiso yi ta sandziwa hi mhaka ya vona.”—2 Petro 2:1, 2.

4. Vuprofeta bya Yesu na Petro byi hetiseke ni le ka lembe xidzana ro sungula hi ndlela yihi?

⁴ Hambi ku ri eka lembe xidzana ro sungula, vuprofeta  bya Yesu na Petro a byi hetiseka. Vavanuna lava navelaka swa le henhla va nghenelerile ebandlheni ra Vukriste ivi va byala ku avana. (2 Timotiya 2:16-18; 2 Petro 2:21, 22; 3 Yohane 9, 10) Enkarhini wa malembe xidzana mambirhi lama landzelaka, ku tenga ka ntiyiso wa Bibele ku thyakisiwile hi filosofi ya Magriki, naswona vo tala hi ku hoxisa va amukele tidyondzo ta vuhedeni tanihi ntiyiso wa Bibele.

5. I ku cinca kwihi ka nawu loku Constantine a ku simekeke eku sunguleni eka lembe xidzana ra vumune?

⁵ Eka lembe xidzana ra vumune, Constantine mufumi wa Rhoma u amukele “Vukriste” tanihi vukhongeri bya ximfumo bya Mfumo wa Rhoma. Kambe “Vukriste” lebyi a a byi tiva a byi hambane ngopfu ni vukhongeri lebyi chumayeriweke hi Yesu. Enkarhini lowu, “mfava” a wu kula, hi laha Yesu a vhumbeke ha kona. Hambi swi ri tano, hi nga tiyiseka leswaku enkarhini wolowo hinkwawo, a ku ri ni van’wana lava yimeleke Vukriste bya ntiyiso ivi va tikarhatela ku landzela Bibele tanihi Rito leri huhuteriweke ra Xikwembu.—Matewu 28:19, 20.

Ku Hundzuluxela Ka Bibele Ku Kanetiwa

6. Vujagana byi sungule rini ku humelela, naswona a yi ri yihi ndlela yin’wana leyi vukhongeri bya Vujagana byi hambaneke ni Vukriste bya Bibele ha yona?

⁶ A ku ri enkarhini wa Constantine laha Vujagana hi laha hi byi tivaka ha kona namuntlha byi sunguleke ku humelela. Ku sukela enkarhini wolowo ku ya emahlweni, xivumbeko lexi onhakeke xa Vukriste lebyi a byi dzime timitsu a xi nga ha ri xa nhlengeletano ya vukhongeri ntsena. A xi ri xiphemu xa mfumo, naswona varhangeri va byona va endle xiphemu xa nkoka eka tipolitiki. Eku heteleleni, kereke leyi gwineheke yi tirhise matimba ya yona ya politiki hi ndlela leyi lwisaneke ni Vukriste bya Bibele hi laha ku heleleke, yi nghenisa nxungeto wun’wana lowu nga ni khombo eBibeleni. Njhani?

7, 8. Phophu u wu phofule rini nkaneto eku hundzuluxeriweni ka Bibele, naswona ha yini a endle leswi?

 ⁷ Loko Xilatini xi nyamalarile tanihi ririmi ra siku na siku, ku hundzuluxela lokuntshwa ka Bibele a ku laveka. Kambe Kereke ya Khatoliki a ya ha swi tsakelanga leswi. Hi 1079 Vratislaus, loyi endzhakunyana a veke hosi ya Bohemia, u kombele mpfumelelo eka Phophu Gregory VII wo hundzuluxela Bibele yi ya eririmini ra vafumiwa va yona. Nhlamulo ya phophu ku ve e-e. U te: “Swi le rivaleni eka lava hakanyingi va anakanyaka ha yona, leswaku a swi tsakisanga Xikwembu xa Matimba Hinkwawo leswaku matsalwa layo kwetsima ya fanele ku va xihundla etindhawini to karhi handle ka xivangelo, hi ku chava leswaku loko a yi lo va erivaleni eka vanhu hinkwavo, kumbexana a yi ta xiximiwanyana ivi yi va leyi deleriwaka; kumbe a yi ta va leyi twisisiwaka hi ndlela leyi hoxeke hi lavaya va dyondzo leyi olovaka, kutani yi yisa exihoxweni.”⁠¹

⁸ Phophu u lave leswaku Bibele yi hlayisiwa hi ririmi ra Xilatini leri manuku a ri nga ha tirhi. Leswi swi nga endzeni ka yona a swi fanele ku hlayisiwa swi ri “xihundla,” swi nga hundzuluxeriwi swi yisiwa eka tindzimi ta vanhu lava tolovelekeke. * Vulgate ya Xilatini ya Jerome, leyi humesiweke hi lembe xidzana ra vu-5 ku endlela leswaku Bibele yi kumeka eka hinkwavo, manuku yi ve xitirho xo yi hlayisa yi fihlekile.

9, 10. (a) Nkaneto wa Rhoma Khatoliki eku hundzuluxeriweni ka Bibele wu sungurise ku yini? (b) A xi ri xihi xikongomelo xa ku kaneta ka Kereke Bibele?

⁹ Loko Malembe ya le Xikarhi ya ri karhi ya ya emahlweni, xiyimo xa Kereke xo lwisana ni Tibibele leti tolovelekeke xi tinyike matimba. Hi 1199 Phophu  Innocent III u tsale papila ra matimba swinene leri yaka eka bixopo-nkulu wa Metz, eJarimani, leswaku bixopo-nkulu u hise Tibibele hinkwato ta ririmi ra Xijarimani leti a koteke ku ti kuma.⁠³ Hi 1229 huvo ya Toulouse, le Furwa, yi humese xileriso xa leswaku “vanhu lava nga riki vafundhisi” a va nga ta swi kota ku va ni tibuku to karhi ta Bibele hi ririmi leri tolovelekeke.⁠⁴ Hi 1233 huvo ya xifundza ya Tarragona, le Spain, yi lerise leswaku tibuku hinkwato ta “Testamente ya Khale kumbe Leyintshwa” ti tisiwa leswaku ti ta hisiwa.⁠⁵ Hi 1407 huvo ya vafundhisi leyi hlengeletiweke eOxford, le Nghilandi, hi Bixopo-nkulu Thomas Arundel yi sivele ku hundzuluxeriwa ka Bibele yi ya eka Xinghezi kumbe eka ririmi rihi na rihi rin’wana ra manguva lawa hi matimba.⁠⁶ Hi 1431, nakambe le Nghilandi, Bixopo Stafford wa le Wells u sivele ku hundzuluxeriwa ka Bibele yi ya eka Xinghezi ni ku va ni ku hundzuluxela ko tano.⁠⁷

¹⁰ Vafumi lava va vukhongeri a va nga ringeti ku herisa Bibele. A va ringeta ku yi endla leswaku yi nga ha tirhisiwi, va yi hlayisa hi ririmi leri ku nga vantsongo ntsena lava va nga kotaka ku ri hlaya. Hi ndlela leyi, va tshembe ku sivela leswi va swi vitaneke vuhehli kambe leswi entiyisweni swi veke mintlhontlho emfun’weni wa vona. Loko a va lo humelela, Bibele a  yi ta va nchumu wa ku navela ka tintlhari ku tiva, yi ri hava nkucetelo evuton’wini bya vanhu lava tolovelekeke.

Tinghwazi Ta Bibele

11. Ku humelele yini loko Julián Hernández a ngungumerise Tibibele ta ririmi ra Xipaniya ti ya le Spain?

¹¹ Hambi swi ri tano, lexi tsakisaka, vanhu vo tala va timbilu letinene va arile ku landzelela swileriso leswi. Kambe ku ala ko tano a ku ri ni khombo. Vanhu va xaniseke ngopfu hi “nandzu” wa ku va ni Bibele. Hi xikombiso, xiya mhaka ya munhu wa le Spain la vuriwaka Julián Hernández. Hi ku ya hi History of Christian Martyrdom ya Foxe, Julián (kumbe Juliano) “u teke tsima ro hundzisela nhlayo leyikulu ya Tibibele ti suka eJarimani ti ya etikweni ra ka vona, ti tumbetiwe emakhuwanini lamakulu, naswona ti pakiwe ku fana ni vhinyo ya le Rhine.” U xengiwile ivi a khomiwa hi Nkonaniso wa Rhoma Khatoliki. Lava Tibibele a ti ya eka vona “hinkwavo va xanisiwe hi tihanyi, naswona endzhaku vo tala va vona va gweveriwe minxupulo yo hambana-hambana. Juliano u hisiwile, makume mambirhi va oxiwile, vo hlayanyana va khotsiwe vutomi hinkwabyo, van’wana va biwe erivaleni, vo tala va rhumeriwe eswikepeni swa nyimpi.”⁠⁸

12. Hi swi tivisa ku yini leswaku vafumi va vukhongeri va le Malembeni ya le Xikarhi a va nga yimeli Vukriste bya Bibele ke?

¹² Vona ku tirhisiwa loko biha loku chavisaka ka matimba! Handle ko kanakana, vafumi lava va vukhongeri a va nga yimeli Vukriste bya Bibele! Bibele hi yoxe yi paluxe leswaku a va ri va mani loko yi te: “Ku hambana exikarhi ka vana va Xikwembu ni vana va Diyavulosi, ku nga vonaka hi ndlela leyi: Hi leswaku un’wana ni un’wana loyi a nga endliki leswo lulama, kumbe loyi a nga rhandziki makwavo, a hi wa Xikwembu. Hikuva ku lerisa loku hi ku tweke ku sukela eku sunguleni, hi leswaku hi fanela ku rhandzana. Hi nga fani  na Kayini, loyi a a twanana na lowo biha, kutani ú dlele makwavo.”—1 Yohane 3:10-12.

13, 14. (a) Hi wihi ntiyiso lowu xiyekaka ehenhleni ka Bibele eka Malembe ya le Xikarhi lowu kombaka masungulo ya yona lama nga ni vukwembu? (b) Xiyimo xi cincise ku yini malunghana ni Bibele le Yuropa?

¹³ Kambe ke, swi hlamarisa swonghasi leswi vavanuna ni vavasati a va tiyimisele ku tiveka ekhombyeni ra ku khomiwa ko tano loku tsemaka nhlana leswaku va va ni Bibele ntsena! Naswona swikombiso swo tano swi andze hi makhamba yo tala ku ta fika esikwini ra hina. Ku tinyiketela loku enteke loku Bibele yi ku huhuteleke evanhwini, ku rhandza ku xaniseka hi ku lehisa mbilu ni ku titsongahatela mafu ya tihanyi va nga vileli handle ko tirihisela eka vaxanisi va vona, i vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku Bibele i Rito ra Xikwembu.—1 Petro 2:21.

¹⁴ Eku heteleleni, endzhaku ka ku xandzuka ka Protestente ko lwisana ni mfumo wa Rhoma Khatoliki hi lembe xidzana ra vu-16, Kereke ya Rhoma Khatoliki hi yoxe yi sindzisiwe ku humesa ku hundzuluxela ka Bibele hi tindzimi ta siku na siku ta Yuropa. Kambe hambi ku ri enkarhini wolowo, Bibele a yi fambisana ngopfu ni Vuprotestente ku tlula Vukhatoliki. Hi laha muprista wa Rhoma Khatoliki Edward J. Ciuba a tsaleke ha kona: “Munhu a a ta boheka ku pfumela hi ku tshembeka leswaku byin’wana bya vuyelo lebyi vavisaka ngopfu bya Ndzhundzunuko wa Protestente a ku ri ku honisiwa ka Bibele exikarhi ka vatshembeki va Khatoliki. Hambi leswi a yi nga rivariwanga hi laha ku heleleke, Bibele a yi ri buku leyi pfariweke eka Makhatoliki yo tala.”⁠⁹

Vuxopaxopi Lebyikulu

15, 16. Hikwalaho ka yini Vuprotestente byi nga ntshunxekanga exisolweni mayelana ni ku kanetiwa ka Bibele?

¹⁵ Kambe tikereke ta Protestente a ti ntshunxekanga exisolweni malunghana ni ku kanetiwa ka Bibele.  Loko malembe ma ri karhi ma hundza, vadyondzi van’wana va Maprotestente va vange muxaka wun’wana wa nhlaselo ebukwini leyi: nhlaselo wa vutlhari. Eka lembe xidzana ra vu-18 ni ra vu-19, va sungule endlelo ro dyondza Bibele leri tiviwaka tanihi vuxopaxopi lebyikulu. Vaxopaxopi lavakulu va dyondzise leswaku swo tala eBibeleni a swi vumbiwe hi nthyeketo ni xitori. Van’wana va vule ni leswaku Yesu a nga kalanga a va kona. Ematshan’wini yo vuriwa Rito ra Xikwembu, Bibele yi vuriwe rito ra munhu hi vadyondzi lava va Maprotestente, naswona i rito leri hambukisiweke ngopfu emhakeni yoleyo.

¹⁶ Hambi leswi ku hundzeleta ngopfu ka minakanyo leyi ku nga ha tshembiwiki, vuxopaxopi lebyikulu bya ha dyondzisiwa eswikolweni swa vafundhisi, naswona swi tolovelekile ku twa vafundhisi va Protestente va landzula swiyenge leswikulu swa Bibele erivaleni. Xisweswo, mufundhisi un’wana wa Anglican u tshahiwile eka phepha-hungu ra le Australia a ri loyi a vulaka leswaku swo tala leswi nga eBibeleni “swi hoxile swinene. Byin’wana bya vurunguri byi hoxile. Vuxokoxoko byin’wana entiyisweni byi hambukisiwile.” Mianakanyo leyi i vuyelo bya vuxopaxopi lebyikulu.

‘Ku Sandziwa’

17, 18. Mahanyelo ya Vujagana ma tise ndzhukano eBibeleni hi ndlela yihi?

¹⁷ Hambi swi ri tano, kumbexana i mahanyelo ya Vujagana lama vangeke xihinga lexikulu ngopfu eku amukeleni ka vanhu Bibele tanihi Rito ra Xikwembu. Vujagana byi vula leswaku byi landzela Bibele. Kambe ke, mahanyelo ya byona ma tise ndzhukano lowukulu eBibeleni ni le ka rona vito leri nge Mukriste. Hi laha muapostola Petro a vhumbeke ha kona, ndlela ya ntiyiso yi ‘sandziwile.’—2 Petro 2:2.

¹⁸ Hi xikombiso, hambi leswi kereke a yi yirisa ku hundzuluxela ka Bibele, phophu a a seketela matshalatshala  lamakulu ya nyimpi yo lwisana ni Mamuslim le Middle East. Leti ti vitaniwe Tinyimpi leto “kwetsima” ta nkutsulo, kambe a ku ri hava lexi kwetsimaka ha tona. Yo sungula—leyi vuriwaka “Nyimpi ya Nkutsulo wa Vanhu”—yi andlale xivumbeko xa leswi a swi ta ta. Loko ri nga si suka eYuropa, vuthu leri nga lawulekiki, leri hlohloteriweke hi vachumayeri, ri hundzukele Vayuda eJarimani, ri va dlayetela emadorobeni hi ku landzelelana. Hikwalaho ka yini? N’wamatimu Hans Eberhard Mayer u ri: “Njhekanjhekisano wa leswaku Vayuda, tanihi valala va Kriste, a va faneriwa hi ku xupuriwa a ma ri matshalatshala lama nga nyawuriki ntsena yo tumbeta nsusumeto wa xiviri: makwanga.”⁠¹⁰

19-21. Nyimpi ya Malembe ya Makume Manharhu, kun’we ni matshalatshala ya vurhumiwa ya Yuropa ni ku kurisiwa ka tikoloni, swi tirhe ku tisa ndzhukano eBibeleni hi ndlela yihi?

¹⁹ Nxandzuko wa Protestente eka lembe xidzana ra vu-16 wu suse Vukhatoliki bya Rhoma eku fumeni ematikweni yo tala ya Yuropa. Vuyelo byin’wana a byi ri bya Nyimpi ya Malembe ya Makume Manharhu (1618-48) —“yin’wana ya tinyimpi leti tsemaka nhlana ematin’wini ya Yuropa,” hi ku ya hi The Universal History of the World. Xivangelo-nkulu xa nyimpi a ku ri xihi? “Rivengo ra Khatoliki eka Protestente, ra Protestente eka Khatoliki.”⁠¹¹

²⁰ Enkarhini lowu, Vujagana a byi sungule ku ndlandlamuka byi huma eYuropa, byi yisa nhluvuko wa “Vukriste” eswiyengeni swin’wana swa misava. Ku kula loku ka nyimpi ku funghiwe hi tihanyi ni makwanga. Le Tiamerika, vahluri va le Spain hi ku anghwetla va lovise minhluvuko ya ntumbuluko ya le Amerika. Buku yin’wana ya vurunguri yi xiyile yi ku: “Hi ntolovelo, vafumi va le Spain va lovise nhluvuko wa tiko, handle ko nghenisa wa le Yuropa. Ku navela nsuku a wu ri nsusumeto-nkulu lowu va yiseke eMisaveni Leyintshwa.”⁠¹²

²¹ Varhumiwa va Protestente na vona va humile eYuropa va ya eka matiko-nkulu man’wana. Byin’wana bya vuyelo bya ntirho wa vona a ku ri ku tlakusiwa ka ku ndlandlamuxiwa ka tikoloni. Langutelo leri hangalakeke ngopfu namuntlha ra matshalatshala ya Protestente ya vurhumiwa hi leswaku: “Etimhakeni to tala ntirho wa vurhumiwa wu tirhisiwe tanihi ku tiyimelela ni xifunengeto xa ku lawuriwa ka vanhu. Ku yelana exikarhi ka ntirho wa vurhumiwa, thekinoloji ni mfumo ku tiveka kahle.”⁠¹³

22. Vujagana byi tise ndzhukano evitweni ra Vukriste eka lembe xidzana ra vu-20 hi ndlela yihi?

²² Ku twanana lokukulu exikarhi ka vukhongeri bya Vujagana ni mfumo ku hambetile ku ta fika esikwini ra hina. Tinyimpi timbirhi to hetelela ta misava ngopfu-ngopfu  ti lwiwe exikarhi ka matiko ya “Vukriste.” Vafundhisi hi matlhelo hinkwawo va khutaze majaha ya vona ku lwa ni ku ringeta ku dlaya nala—loyi hakanyingi a a ri wa vukhongeri lebyi fanaka. Hi laha swi xiyiweke ha kona ebukwini leyi nge If the Churches Want World Peace: “Entiyisweni a hi ku dzuneka [etikerekeni] leswi fambiselo ra nyimpi ra namuntlha ri kuleke naswona ri tiseke mpfilumpfilu wa rona lowukulu exikarhi ka mimfumo leyi tinyiketeleke eka nhlohlotelo wa Vukriste.”⁠¹⁴

Rito Ra Xikwembu Ra Pona

23. Vurunguri bya Vujagana byi kombisisa ku yini leswaku Bibele i Rito ra Xikwembu?

²³ Hi phindha matimu lawa yo leha, lama khomisaka gome ya Vujagana leswaku hi kandziyisa tinhla timbirhi. Yo sungula, swiendlakalo swo tano i ku hetiseka  ka vuprofeta bya Bibele. Swi vhumbiwile leswaku vo tala lava tivulaka Vakriste a va ta tisa ndzhukano eBibeleni ni le ka vito ra Vukriste, naswona ntiyiso wa leswaku leswi swi humelerile wu lwela Bibele tanihi leyi nga ntiyiso. Hambi swi ri tano, a hi fanelanga ku lahlekeriwa hi ntiyiso wa leswaku mahanyelo ya Vujagana a ya yimeli Vukriste lebyi seketeriweke eBibeleni.

24. I yini lexi hlawulaka Vakriste va ntiyiso ivi xisweswo xi sola Vujagana byi ri lebyi nga riki bya Vukriste erivaleni ke?

²⁴ Ndlela leyi Vakriste va ntiyiso va nga voniwaka ha yona yi hlamuseriwe hi Yesu hi byakwe: “Hinkwavo va ta tiva leswaku mi vadyondzisiwa va mina, loko mi rhandzana.” (Yohane 13:35) Ku ya emahlweni, Yesu u te: “A hi va misava, tanihi leswi na mina ndzi nga riki wa misava.” (Yohane 17:16) Etimhakeni leti timbirhi, Vujagana byi tikomba erivaleni byi ri lebyi nga yimeriki Vukriste bya Bibele. Byi tivula munghana wa Bibele, kambe byi ve munghana wo hemba.

25. Ha yini Bibele yi pone maxangu ya yona hinkwawo ku ta fika enkarhini wa hina?

²⁵ Yinhla ya vumbirhi hi leyi: Hikwalaho ka ntiyiso wa leswaku Vujagana hinkwabyo byi lwisane swinene ni timhaka ta Bibele, hakunene, swa xiyeka leswaku buku leyi yi ponile ku ta fika namuntlha naswona ya ha ri na nhlohlotelo lowunene evuton’wini bya vanhu vo tala. Bibele yi pone nkaneto lowukulu eku hundzuluxeriweni ka yona, minhlaselo leyi humaka eka vadyondzi va manguva lawa ni mahanyelo lama nga riki ya vukriste ya munghana wa yona wo hemba, ku nga Vujagana. Ha yini? Hikuva Bibele a yi fani ni buku yihi na yihi yin’wana leyi tsariweke. Bibele yi nga ka yi nga fi. I Rito ra Xikwembu, naswona Bibele hi yoxe ya hi byela: “Byanyi bya [hlanhleka], xiluva xa vuna, kambe rito ra Xikwembu xa hina ri tshama hi laha ku nga heriki.”—Esaya 40:8.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 34]

Tikereke-nkulu ta Protestente ti hlanganyerile enhlaselweni lowukulu wa tintlhari ehenhleni ka Bibele

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Vurunguri bya Vujagana byi sungule hi xiviri loko Constantine a amukele “Vukriste” bya siku ra yena ximfumo

[Swifaniso leswi nga eka tluka 29]

Phophu Gregory VII na Phophu Innocent III a va dumile eku lweleni ka Kereke ya Khatoliki ku sivela Bibele leswaku yi hundzuluxeriwa yi ya eririmini ra vanhu ra siku na siku

[Xifaniso lexi nga eka tluka 33]

Mahanyelo lama tsemaka nhlana ya Vujagana ya vangele vo tala ku kanakana leswaku Bibele i Rito ra Xikwembu hakunene

[Xifaniso lexi nga eka tluka 35]

Eka nyimpi yo sungula ya misava, masocha lawa ya le Russia ma nkhinsamela xifaniso xa vukhongeri ma nga si huma ma ya dlaya ‘Vakriste-kulobye’