Ndzima 8

Sayense: Xana Yi Kombise Bibele Yi Hoxile?

Hi 1613 Galileo mutivi wa sayense wa le Italy u humese buku leyi tiviwaka tanihi “Letters on Sunspots.” Eka yona, u andlale vumbhoni bya leswaku misava yi rhendzeleka hi dyambu, ematshan’wini ya leswaku dyambu ri rhendzeleka hi misava. Hi ku endla tano, u tlhekekise nxaxamelo wa swiendlakalo leswi eku heteleleni swi n’wi tiseke emahlweni ka Nkonaniso wa Rhoma Khatoliki ehansi ka “ku ehleketelela ka vukari ka vuxandzuki.” Eku heteleleni, u sindzisiwe ku “tisola.” Hikwalaho ka yini mianakanyo ya leswaku misava yi rhendzeleka hi dyambu yi langutiwe tanihi vuxandzuki? Hikuva vahehli va Galileo va vule leswaku a swi lwisana ni leswi Bibele yi swi vulaka.

1. (Katsa ni xingheniso.) (a) Ku humelele yini loko Galileo a ringanyete leswaku misava a yi rhendzeleka hi dyambu ke? (b) Hambi leswi Bibele yi nga riki buku yo dyondza ha yona ya sayense, i yini lexi hi xi kumaka loko hi yi ringanisa ni sayense ya manguva lawa?

 SWI pfumeriwa swinene namuntlha leswaku Bibele a hi ya sayense, naswona van’wana va kombetela emintokotweni ya Galileo ku tiyisa leswi. Kambe leswi swi tano ke? Loko hi hlamula xivutiso xexo, hi fanele ku tsundzuka leswaku Bibele i buku ya vuprofeta, vurunguri, xikhongelo, nawu, xitsundzuxo ni vutivi ehenhleni ka Xikwembu. A yi tivuli buku yo dyondza ha yona ya sayense. Hambi swi ri tano, loko Bibele yi vulavula hi timhaka ta sayense, leswi yi swi vulaka swi pakanisa hi laha ku heleleke.

 Misava Ya Hina Ya Planete

2. Bibele yi hlamusela xiyimo xa misava empfhukeni hi ndlela yihi?

² Hi xikombiso, xiya leswi Bibele yi swi vulaka ehenhleni ka planete ya hina, ku nga misava. Ebukwini ya Yobo, ha hlaya: “[Xikwembu] xi andlala n’walungu, ehenhla ka xibakabaka, xi lengeleta misava ehenhla ka hava.” (Yobo 26:7) Ringanisa leswi ni nhlamuselo ya Esaya, loko a ku: “Hi yena la tshameke mpfhukeni, ehenhla ka xirhendzevutana xa misava.” (Esaya 40:22) Xivumbeko lexi nyikeriweke hi misava leyi nga xirhendzevutana leyi ‘lenga-lengaka exibakabakeni’ “ehenhla ka hava” xi hi tsundzuxa swinene hi swifaniso leswi tekiweke hi vafambi va le mpfhukeni wa misava leyi lenga-lengaka ehenhla ka hava.

3, 4. Ndzhendzeleko wa mati ya misava i yini, naswona Bibele yi ri yini ehenhleni ka leswi?

³ Nakambe, xiya ndzhendzeleko lowu hlamarisaka wa mati ya misava. Hi leyi ndlela leyi Compton’s Encyclopedia yi hlamuselaka leswi humelelaka ha yona: “Mati . . . ma endla nkahelo wu suka evuandlalweni bya malwandle-nkulu wu ya eka atimosifiya . . . Magandlati ya moya lowu hungaka nkarhi na nkarhi lama nga eka atimosifiya ya misava ma yisa moya lowu tsakamaka etikweni. Loko moya wu hola, nkahelo wa n’oka leswaku wu vumba swinthonsana swa mati. Leswi hi laha ku tolovelekeke swinene swi vonaka tanihi mapapa. Hakanyingi swinthonsana swa hlangana swi vumba mathonsi ya mpfula. Loko atimosifiya yi titimela hi laha ku aneleke, mathonsi ya gamboko ma vumbeka ematshan’wini ya mathonsi ya mpfula. Etimhakeni leti hatimbirhi, mati lama fambeke ma huma elwandle hi  madzana kumbe hambi ku ri magidi ya tikhilomitara ma wela evuandlalweni bya misava. Kona ma hlengeletana eswinambyaneni kumbe ma dzika emisaveni ivi ma sungula pfhumba ra wona ro tlhelela elwandle.”⁠¹

⁴ Endlelo leri ro hlamarisa, leri ri endlaka leswaku vutomi etikweni leri omeke byi koteka, ri hlamuseriwe khwatsi kwalomu ka 3 000 wa malembe lama hundzeke hi marito yo olova, lama baka nhloko ya mhaka eBibeleni: “Milambu hinkwayo yi khulukela lwandle, hambi swi ri tano lwandle a ri tali; laha milambu yi humaka kona, hi laha yi tlhelelaka kona eku khulukeni ka yona.”—Eklesiasta 1:7.

5. Nhlamuselo ya mupisalema ehenhleni ka matimu ya tintshava ta misava yi le nkarhini hi laha ku hlamarisaka hi ndlela yihi?

⁵ Kumbexana lexi xiyekaka ngopfu i vutlhari bya Bibele ematin’wini ya tintshava. Hi leswi leswi buku yo dyondza ehenhleni ka ntivo-maribye yi swi vulaka: “Ku sukela eminkarhini ya le mahlweni ka Cambrian ku ta fikela sweswi, endlelo leri nga heriki ra ku aka ni ku mbundzumuxa tintshava ri hambetile. . . . Tintshava a ti sungulanga emakun’wini ya malwandle lama nyamalaleke ntsena, kambe hakanyingi ti funengetiwe hi mati endzhaku ka nkarhi wo leha wa ku vumbiwa ka tona, ivi endzhaku ti tlhela ti humelela.”⁠² Ringanisa leswi ni ririmi ro phata ra mupisalema: “U yi [misava] funengetile hi mafuku ku kotisa nkumba; mati a ma yimile tintshaveni. Tintshava ti tlakuka, minkova yi vumbeka, endhawini leyi u yi lunghiseleke kona.”—Psalma 104:6, 8.

“Eku Sunguleni”

6. Hi yihi nhlamuselo ya Bibele leyi pfumelelanaka ni mianakanyo ya sweswinyana ya sayense ehenhleni ka masungulo ya vuako?

⁶ Ndzimana yo sungula ya Bibele yi ri: “Eku sunguleni Xikwembu xi tumbuluxile tilo ni misava.” (Genesa 1:1) Minkambisiso yi vangele vativi va sayense ku anakanya leswaku vuako lebyi vonekaka hakunene byi ve ni masungulo. A byi vanga kona nkarhi hinkwawo. Mutivi wa tinyeleti Robert Jastrow, loyi a nga pfumeriki etimhakeni ta vukhongeri, u tsarile a ku: “Vuxokoxoko bya hambana, kambe swiyenge swa nkoka etimhakeni ta vutivi bya tinyeleti ni  ta Bibele ta Genesa ta fana: nxaxamelo wa swiendlakalo leswi yisaka eka munhu wu sungule hi xitshuketa na hi ku hatlisa enkarhini lowu kongomeke, eku voningeni ka ku vonakala ni ntamu.”⁠³

7, 8. Hambi leswi va nga wu amukeriki ntirho wa Xikwembu emhakeni leyi, i yini lexi vativi vo tala va sayense va sindzisekaka ku xi pfumela mayelana ni masungulo ya vuako?

⁷ I ntiyiso, vativi vo tala va sayense, hambi leswi va pfumelaka leswaku vuako byi ve ni masungulo, a va yi amukeli nhlamuselo ya leswaku “Xikwembu xi tumbuluxile.” Hambi swi ri tano, van’wana sweswi va pfumela leswaku swa nonon’hwa ku honisa vumbhoni bya muxaka wo karhi wa vutlhari lebyi endleke xin’wana ni xin’wana. Profesa wa physics Freeman Dyson u ri: “Loko ndzi kambisisa vuako ivi ndzi dyondza vuxokoxoko bya ntivo-vumaki wa byona, hi laha ndzi kumaka vumbhoni lebyi engetelekeke bya leswaku vuako hi langutelo rin’wana byi fanele byi swi tivile leswaku a hi ta.”

⁸ Dyson u ya emahlweni a pfumela a ku: “Tanihi leswi ndzi nga mutivi wa sayense, la leteriweke emikhuveni ya mianakanyo ni ririmi swa lembe xidzana leri ra vumakume-mbirhi ematshan’wini ya ra vukhume-nhungu, a ndzi vuli leswaku ntivo-vumaki wa vuako wu kombisa vukona bya Xikwembu. Ndzi vula ntsena leswaku ntivo-vumaki wa vuako wu pfumelelana ni nhlamuselo ya leswaku mianakanyo yi endla ntirho wa nkoka eku tirheni ka yona.”⁠⁴ Nhlamuselo yakwe hakunene yi kombisa langutelo ra ku kanakana ra nkarhi wa hina. Kambe loko a bakanyela ku kanakana koloko etlhelo, munhu u xiya leswaku ku ni ku pfumelelana loku hlamarisaka exikarhi ka sayense ya manguva lawa ni nhlamuselo ya Bibele ya leswaku “eku sunguleni Xikwembu xi tumbuluxile tilo ni misava.”—Genesa 1:1.

Rihanyo Ni Nsivela-Mavabyi

9. Nawu wa Bibele ehenhleni ka vuvabyi lebyi tlulelaka bya nhlonge wu kombisa vutlhari lebyi tirhaka hi ndlela yihi? (Yobo 12:9, 16a)

⁹ Xiya ku hlanganisa ka Bibele ka xivandla xin’wana: rihanyo ni nsivela-mavabyi. Loko Muisrayele a ri ni xivati  xa nhlonge lexi ehleketeriwaka ku va nhlokonho, a a hambanisiwa. “Hi masiku hinkwawo ya vuvabyi bya yena, ú ta va la nga tengangiki. Wa yila; ú ta tshama a ri swakwe; entsonga wa yena wu ta va ehandle ka mixaxa.” (Levitika 13:46) Hambi yi ri mpahla leyi nga ni xivati a yi hisiwa. (Levitika 13:52) Emasikwini wolawo, leyi a yi ri ndlela leyi tirhaka yo sivela ku hangalaka ka vuvabyi lebyi tlulelaka.

10. Hi yihi ndlela leyi vo tala ematikweni man’wana va pfunekaka ha yona hi ku landzela xitsundzuxo xa Bibele ehenhleni ka nsivela-mavabyi ke?

¹⁰ Nawu wun’wana wa nkoka a wu yelana ni ku funengetiwa ka thyaka ra munhu, leri a ri fanele ku celeriwa ehandle ka nxaxa. (Deuteronoma 23:12, 13) Nawu lowu handle ko tipfinyinga wu ponise Israyele evuvabyini byo tala. Hambi ku ri namuntlha, swiphiqo leswi vavisaka swa rihanyo ematikweni man’wana swa vangiwa hi ku funengetiwa loku nga fanelangiki ka thyaka ra vanhu. Loko vanhu ematikweni wolawo a vo landzela nawu lowu tsariweke magidi ya malembe lama hundzeke eBibeleni, a va ta va ni rihanyo lerinene.

11. I xitsundzuxo xihi xa Bibele ehenhleni ka rihanyo ra mianakanyo lexi xi kumekeke xi tirha xana?

¹¹ Mpimanyeto lowu tlakukeke wa Bibele wa nsivela-mavabyi a wu katsa ni rihanyo ra mianakanyo. Xivuriso xa Bibele xi te: “Ku tsaka ka miri i mbilu leyo basa, kambe mona i ku bola ka marhambu.” (Swivuriso 14:30) Emalembeni ya sweswinyana, ndzavisiso wa swa vutshunguri wu kombise leswaku rihanyo ra hina ra miri hakunene ri khumbiwa hi langutelo ra hina ra mianakanyo. Hi xikombiso, Dokodela C. B. Thomas wa Yunivhesiti ya Johns  Hopkins u dyondze hi ta mathwasana lama tlulaka gidi hi nkarhi wa 16 wa malembe, a fanisa swivumbeko swa ntivo-miehleketo ni ku hlaseleka ka vona hi vuvabyi. Nchumu wun’we lowu a wu xiyeke hi lowu: Mathwasana lama hlaselekaka ngopfu hi vuvabyi a ma ri lama a ma kariha swinenenyana ni lama ma vilelaka ngopfu ehansi ka ntshikilelo.⁠⁵

Bibele Yi Ri Yini?

12. Hikwalaho ka yini Kereke ya Khatoliki yi sindzisa leswaku mianakanyo ya Galileo ehenhleni ka misava a byi ri vuxandzuki?

¹² Loko Bibele yi pakanisa swinene eswivandleni swa sayense, hikwalaho ka yini Kereke ya Khatoliki yi vule leswaku dyondzo ya Galileo ya leswaku misava a yi rhendzeleka hi dyambu a yi nga ri ya matsalwa ke? I mhaka ya ndlela leyi vafumi va hlamuseleke tindzimana to karhi ta Bibele ha yona.⁠⁶ Xana a va tiyisile? A hi hlayi timbirhi ta tindzima leti va ti tshaheke kutani hi vona.

13, 14. I tindzimana tihi ta Bibele leti Kereke ya Khatoliki yi ti tirhiseke hi ndlela leyi hoxeke? Hlamusela.

¹³ Ndzima yin’wana yi ri: “Dyambu ra tlhava, dyambu ra pela; kutani ri tsutsumela endhawini ya rona ivi ri tlhava kona.” (Eklesiasta 1:5, The Jerusalem Bible) Hi ku ya hi njhekanjhekisano wa Kereke, swiga swo tanihi “dyambu ra tlhava” na “dyambu ra pela” swi vula leswaku dyambu, hayi misava, ra famba. Kambe hambi ku ri namuntlha hi vula leswaku dyambu ra tlhava ivi ri pela, naswona vo tala va hina ha swi tiva leswaku i misava leyi yi fambaka, ku nga ri dyambu. Loko hi tirhisa swiga swo fana ni leswi, hi hlamusela ntsena ku famba loku xiyekaka ka dyambu hi laha swi vonakaka ha kona eka muxiyi loyi a nga munhu. Mutsari wa Bibele a a endla leswi fanaka hi ku kongoma.

¹⁴ Ndzima leyin’wana yi ri: “U tiyisile misava emasungulweni ya yona, yi nga ka yi nga tsekatseki ni siku rin’we.” (Psalma 104:5) Leswi swi hlamuseriwe swi ri leswi vulaka leswaku endzhaku ka ku tumbuluxiwa ka yona misava a yi nga ha ta famba. Hambi swi ri tano, entiyisweni ndzimana yi kandziyisa ku tshama ka misava hi laha ku  nga heriki, hayi ku nga fambi ka yona. Misava yi nga ka yi nga ‘tsekatsekisiwi’ leswaku yi nga ha vi kona, kumbe yi lovisiwa, hi laha tindzimana tin’wana ta Bibele ti tiyisaka ha kona. (Psalma 37:29; Eklesiasta 1:4) Tsalwa leri na rona a ri vuli nchumu hi ku famba ko karhi ka misava ni dyambu. Enkarhini wa Galileo, a ku ri Kereke, hayi Bibele, leyi siveleke bulo leri ntshunxekeke ra sayense.

Hundzuluko Ni Ku Tumbuluxa

15. Mianakanyo ya hundzuluko i yini, naswona yi kanetanisa ku yini na Bibele?

¹⁵ Hambi swi ri tano, ku na xivandla lexi eka xona vo tala a va ta vula leswaku sayense ya manguva lawa ni Bibele swi lwisana ngopfu. Vativi vo tala va sayense va pfumela mianakanyo ya hundzuluko, leyi dyondzisaka leswaku swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi hundzuke swi suka eka xivumbeko xo olova xa vutomi lexi veke kona timiliyoni ta malembe lama hundzeke. Bibele, hi tlhelo rin’wana, yi dyondzisa leswaku ntlawa wun’wana ni wun’wana lowukulu wa swilo leswi hanyaka wu vumbiwe hi laha ku hlawulekeke naswona wu tswala “hi tinxaka ta swona” ntsena. Yi ri, munhu u vumbiwe hi “ntshuri wa misava.” (Genesa 1:21; 2:7) Xana lexi i xihoxo lexi xiyekaka xa sayense eBibeleni? Hi nga si boha kungu, a hi languteni swinene leswi sayense yi swi tivaka, hi laha swi kanetanaka ni leswi yi swi anakanyaka.

16-18. (a) Hi yihi nhlamuselo yin’wana leyi Charles Darwin a yi vuleke leyi n’wi vangeleke ku tshemba hundzuluko? (b) Hi nga swi kanetisa ku yini leswaku leswi Darwin a swi voneke eSwihlaleni swa Galápagos a swi kanetani na leswi Bibele yi swi vulaka ke?

¹⁶ Mianakanyo ya hundzuluko yi endliwe leyi dumeke eka lembe xidzana ro hetelela hi Charles Darwin. Loko a ri eSwihlaleni swa Galápagos le Pacific, Darwin u hlamarisiwe ngopfu hi tinxaka to hambana-hambana ta tinyanyana eswihlaleni swo hambana-hambana, leti, hinkwato a pfumeleke leswaku ti fanele ti hume eka rixaka rin’we ntsena ra khale. Hi ku komisa hikwalaho ka ku xiya loku, u seketele mianakanyo ya leswaku swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi huma eka xivumbeko xin’we xo sungula, xo  olova. Nsusumeto lowukulu lowu seketelaka hundzuluko wa swivumbiwa leswi tlakukeke leswi humaka eka leswintsongo, u tiyise leswaku a wu ri nhlawulo wa ntumbuluko, ku pona ka leswi swi fanelekaka ngopfu. U te, i nkomu eka hundzuluko leswi swiharhi swa nhova swi humeke eka hlampfi, tinyanyana eka swikokovi, ni swin’wana.

¹⁷ Entiyisweni, leswi Darwin a swi voneke eswihlaleni sweswo swa le tlhelo a swi nga lwisani na Bibele, leyi pfumelelaka ku hambana exikarhi ka muxaka lowukulu lowu hanyaka. Hi xikombiso, tinxaka hinkwato ta vanhu ti hume eka mpatswa wun’we ntsena wo sungula wa vanhu. (Genesa 2:7, 22-24) Kutani a swi hlamarisi leswi tinxaka teto to hambana-hambana ta tinyanyana a ti ta huma etinxakeni leti tolovelekeke ta khale. Kambe ti tshame ti ri tinyanyana. A ti hundzukanga ti va swikhozana kumbe magama.

¹⁸ Tinxaka to hambana-hambana ta tinyanyana kumbe nchumu wun’wana lowu Darwin a wu voneke a swi kombisanga leswaku swilo hinkwaswo leswi hanyaka, hambi i vanyankwave kumbe tinyanyana ta le lwandle, tindlopfu kumbe swivungu, swi na kokwana la fanaka. Hambi swi ri tano, vativi vo tala va sayense va tiyisa leswaku hundzuluko a ka ha ri mianakanyo ntsena kambe leswaku i ntiyiso. Van’wana, hambi loko va xiya swirhalanganya swa mianakanyo, va vula leswaku va yi tshemba swinene. Swi  tolovelekile ku endla tano. Hambi swi ri tano, hi fanele ku tiva loko hundzuluko wu kombisiwe ku fika empin’weni wo tano lerova Bibele yi fanele yi hoxile.

Xana Yi Kombisiwile Ke?

19. Xana rhekhodo ya marhambu lama yimburiweke yi seketela hundzuluko kumbe ku tumbuluxa?

¹⁹ Mianakanyo ya hundzuluko yi nga kamberisiwa ku yini ke? Ndlela leyi xiyekaka swinene i ku kambisisa rhekhodo ya marhambu lama yimburiweke ku vona loko ku hundzuka hakantsongo-ntsongo ku suka eka muxaka wun’wana ku ya eka wun’wana ku humelerile hakunene. Xana ku humelerile? Doo, hi laha vativi vo hlayanyana va sayense va pfumelaka hi ku tshembeka ha kona. Un’wana, Francis Hitching, wa tsala a ku: “Loko u lava ku fana exikarhi ka mintlawa leyikulu ya swiharhi, a ku kona nikantsongo.”⁠⁷ Kutani ku kayivela loku ka vumbhoni erhekhodweni ya marhambu lama yimburiweke ku le rivaleni lerova vativi va hundzuluko va te ni tindlela tin’wana emianakanyweni ya Darwin ya ku hundzuka hakantsongo-ntsongo. Hambi swi ri tano, ntiyiso hi leswaku xivumbeko xa xitshuketa xa tinxaka ta swiharhi erhekhodweni ya marhambu lama yimburiweke xi seketela ku tumbuluxa loku hlawulekeke swinene ku tlula leswi xi swi endlaka eka hundzuluko.

20. Hikwalaho ka yini ndlela leyi tisele leti hanyaka ti tswalaka ha yona yi nga wu pfumeleli hundzuluko leswaku wu humelela?

²⁰ Ku tlula kwalaho, Hitching u komba leswaku swivumbiwa leswi hanyaka swi kunguhateriwe ku titswala hi ku kongoma ematshan’wini yo hundzuluka swi va nchumu wun’wana. U ri: “Tisele leti hanyaka ti tiandzisa hi ku pakanisa loku nga kusuhi ni ku helela. Mpimo wa xihoxo i wuntsongo swinene lerova ku hava muchini lowu endliweke hi munhu lowu nga wu kumaka. Nakambe ku na ku lawula ka le ndzeni. Swimilana swi fikelela mpimo wo karhi ivi swi ala ku kula ku ya emahlweni. Tinhongana ta mihandzu ta ala ku va nchumu wun’wana kambe ti va tinhongana ta mihandzu ehansi ka swiyimo swihi na swihi leswi swi kunguhatiweke.”⁠⁸ Ku cinca loku vangiweke hi  vativi va sayense eka tinhongana ta mihandzu hi makume yo tala ya malembe ku hlulekile ku ti sindzisa ku hundzuka nchumu wun’wana.

Masungulo Ya Vutomi

21. Hi wahi makumu lama kombisiweke hi Louis Pasteur lama tlhontlhaka xiphiqo lexikulu eka vativi va hundzuluko?

²¹ Xivutiso xin’wana lexi nonon’hwaka lexi vativi va hundzuluko va hlulekeke ku xi hlamula hi lexi: Masungulo ya vutomi a ma ri wahi? Xivumbeko xo sungula xo olova xa vutomi—lexi hinkwerhu ka hina hi faneleke hi hume eka xona—xi ve kona hi ndlela yihi? Malembe xidzana lama hundzeke, lexi a xi nga ta va xi tikombe xi ri xirhalanganya. Vanhu vo tala enkarhini wolowo va anakanye leswaku tinhongana a ti swi kota ku huma enyameni leyi bolaka ni leswaku nhulu ya switlakati swa khale hi ntumbuluko a yi ta swi kota ku humesa makondlo. Kambe ke, malembe lama tlulaka dzana lama hundzeke, Louis Pasteur mukhemisi wa Mufurwa u swi kombise erivaleni leswaku vutomi byi nga huma ntsena eka vutomi lebyi a byi ri kona.

22, 23. Hi ku ya hi vativi va hundzuluko, vutomi byi sungurise ku yini, kambe mintiyiso yi komba yini ke?

 ²² Kutani vativi va hundzuluko va hlamusela xihlovo xa vutomi hi ndlela yihi? Hi ku ya hi mianakanyo leyi dumeke ngopfu, mpfangano wa ku tiendlekela wa tikhemikhali ni ntamu wu tlhontlhe rixaka ro titela hi roxe ra vutomi timiliyoni ta malembe lama hundzeke. Ku vuriwa yini hi nsinya wa nawu lowu Pasteur a wu kombiseke? The World Book Encyclopedia ya hlamusela: “Pasteur u kombe leswaku vutomi byi nga ka byi nga humeleli hi byoxe ehansi ka matshamelo ya tikhemikhali ni ya swivumbeko lama ma nga kona emisaveni namuntlha. Hambi swi ri tano, tibiliyoni ta malembe lama hundzeke, matshamelo ya tikhemikhali ni ya swivumbeko emisaveni a ma hambanile swinene”!⁠⁹

²³ Hambi swi ri tano, hambi ku ri ehansi ka swiyimo leswi hambanaka ngopfu, ku ni ku hambana lokukulu exikarhi ka xilo lexi nga hanyiki ni nchumu wo olova swinene lowu hanyaka. Michael Denton, ebukwini yakwe leyi nge Evolution: A Theory in Crisis, u ri: “Exikarhi ka sele leyi hanyaka ni mafambiselo lama nga riki ya ntivo-vutomi lama xiximiwaka ngopfu, tanihi crystal kumbe xinthosana xa gamboko, ku ni ku hambana lokukulu ni loku heleleke hi laha swi kotekaka ha kona ku swi pfumela.”⁠¹⁰ Mianakanyo ya leswaku xilo lexi nga hanyiki xi nga va lexi hanyaka hi ku tiendlekela ka mpaxeko yi le kule ngopfu tanihi leyi nga kotekiki. Nhlamuselo ya Bibele, ya leswaku ‘vutomi byi hume evuton’wini’ hi mhaka ya leswi vutomi byi vumbiweke hi Xikwembu, yi twanana ni mintiyiso hi laha ku khorwisaka.

Mhaka Leyi Ku Nga Pfumeriwiki Eku Tumbuluxeni Ha Yona

24. Ku nga khathariseki swirhalanganya swa mianakanyo, hikwalaho ka yini vativi vo tala va sayense va ha namarhela mianakanyo ya hundzuluko?

²⁴ Ku nga khathariseki swirhalanganya leswi kumiweke emianakanyweni ya hundzuluko,  ku tshemba ku tumbuluxa namuntlha ku langutiwa tanihi loku ku nga riki ka sayense, hambi ku ri loku nga tolovelekangiki. Ha yini swi ri hi ndlela leyi? Hikwalaho ka yini hambi a ri mufumi wo fana na Francis Hitching, loyi a kombetelaka ku tsana ka hundzuluko hi ku tshembeka, a ala mianakanyo ya ku tumbuluxa?⁠¹¹ Michael Denton u hlamusela leswaku hundzuluko, ni ku hluleka ka kona hinkwako, wu ta hambeta wu dyondzisiwa hikuva mianakanyo leyi yelanaka ni ku tumbuluxa “yi tlhontlha swivangelo leswi tlulaka swa ntumbuluko hi laha ku tiyeke.”⁠¹² Hi marito man’wana, ntiyiso wa leswaku ntumbuluko wu katsa Mutumbuluxi wu wu endla wu va lowu wu nga amukelekiki. Hakunene, lowu i muxaka lowu fanaka wa ku anakanyisisa ka misava loku hi hlanganeke na kona emhakeni ya masingita: Masingita a ma koteki hikuva i mahlori!

25. I ku tsana kwihi ka hundzuluko, hi tlhelo ra sayense, loku kombaka leswaku a hi ndlela yin’wana leyi tiyeke eka ku tumbuluxa eku hlamuseleni ka masungulo ya vutomi xana?

²⁵ Handle ka sweswo, mianakanyo ya hundzuluko hi yoxe i ku ehleketelela loku enteke loku humaka elangutelweni ra sayense. Michael Denton u ya emahlweni a ku: “Hikwalaho ka leswi entiyisweni ku nga mianakanyo ya ku vumbiwa nakambe ka matimu, [mianakanyo ya Darwin ya hundzuluko] a swi koteki ku tiyisa hi ku ringeta kumbe ku xiya loku kongomeke hi laha swi tolovelekeke ha kona eka sayense. . . . Ku tlula kwalaho, mianakanyo ya hundzuluko yi vulavula hi nxaxamelo wa swiendlakalo leswi hlawulekeke, masungulo ya vutomi, masungulo ya vutlhari ni swin’wana. Swiendlakalo leswi hlawulekeke a swi phindheki naswona swi nga ka swi nga nghenisiwi eka muxaka wihi na wihi wa vukambisisi byo ringeta.”⁠¹³ Ntiyiso  hi leswaku mianakanyo ya hundzuluko, ku nga khathariseki ku duma ka yona, yi tele hi ku hambana ni swirhalanganya. A yi nyiki xivangelo lexinene xo sola mhaka ya Bibele ya masungulo ya vutomi. Ndzima yo sungula ya Genesa yi nyikela mhaka leyi twisisekaka hi laha ku heleleke ya ndlela leyi ‘swiendlakalo leswi swi hlawulekeke’ “leswi nga phindhekiki” swi humeleleke ha yona hi ‘masiku’ ya ku tumbuluxa lama ma leheke magidi ya malembe hi nkarhi. *

Ku Vuriwa Yini Hi Ndhambi?

26, 27. (a) Bibele yi ri yini hi Ndhambi? (b) Hi ku komisa, mati ya ndhambi ma fanele ma hume kwihi?

²⁶ Vo tala va kombetela eka ku kanetana kun’wana loku ehleketeriwaka exikarhi ka Bibele ni sayense ya manguva lawa. Ebukwini ya Genesa, hi hlaya leswaku magidi ya malembe lama hundzeke vuhomboloki bya vanhu a byi ri lebyikulu ngopfu lerova Xikwembu xi kunguhata ku va lovisa. Hambi swi ri tano, xi lerise Nowa wanuna la lulameke ku aka xikepe lexikulu xa mapulanga, ku nga ngalava. Kutani Xikwembu xi tise ndhambi ehenhla ka vanhu. I Nowa ni ndyangu wakwe ntsena lava poneke, kun’we ni leswi swi yimelaka tinxaka hinkwato ta swiharhi. Ndhambi a yi ri leyikulu ngopfu lerova “etintshava hinkwato leto leha leti nge hansi ka matilo ti funengetiwa.”—Genesa 7:19.

²⁷ Mati lama funengeteke misava hinkwayo a ma huma kwihi? Bibele hi yoxe ya hlamula. Eku sunguleni eka endlelo ro tumbuluxa, loko mpfhuka wa atimosifiya wu sungule ku va ni xivumbeko, ku ve ni “mati ya le hansi ka mpfhuka” ni “mati ya le henhla ka mpfhuka.” (Genesa 1:7; 2 Petro 3:5) Loko Ndhambi yi fikile, Bibele yi ri: “Tinyangwa ta mati ya tilo ti pfuleka.” (Genesa 7:11) Entiyisweni, “mati ya le henhla ka mpfhuka” ma wile ivi ma nyikela mati yo tala ya ndhambi.

28. Malandza ya khale ya Xikwembu, ku katsa na Yesu, ma langute Ndhambi hi ndlela yihi?

 ²⁸ Tibuku to dyondza ha tona ta manguva lawa ti voyamela eku tsongahateni ka ndhambi ya misava hinkwayo. Kutani hi fanele ku vutisa hi ku: Xana Ndhambi i nthyeketo ntsena, kumbe yi humelerile hakunene ke? Hi nga si hlamula sweswo, hi fanele ku xiya leswaku vagandzeri va le ndzhakunyana va Yehova va amukele Ndhambi tanihi matimu ya ntiyiso; a va yi langutanga tanihi nthyeketo. Esaya, Yesu, Pawulo na Petro a va ri exikarhi ka lava va kombeteleke eka yona tanihi nchumu lowu humeleleke hakunene. (Esaya 54:9; Matewu 24:37-39; Vaheveru 11:7; 1 Petro 3:20, 21; 2 Petro 2:5; 3:5-7) Kambe ku na swivutiso leswi faneleke ku hlamuriwa ehenhleni ka Ndhambi leyi ya misava hinkwayo.

Mati Ya Ndhambi

29, 30. I mintiyiso yihi ehenhleni ka mati ya misava leyi kombaka leswaku Ndhambi yi nga va kona?

²⁹ Xo sungula, xana mianakanyo ya ku tatiwa ka misava hinkwayo hi ndhambi a hi nthyeketo ke? Nikantsongo. Kunene, hi mpimo wo karhi misava ya ha tele hi mati. Tiphesente ta 70 ta yona ti funengetiwe hi mati naswona laha ku nga misava leyi omeke i 30 wa tiphesente ntsena. Ku tlula kwalaho, 75 wa tiphesente ta mati layo tenga ya misava ya pfaleriwe etinhulwini ta ayisi ni le maribyeni ya tipholi ta ayisi. Loko ayisi leyi hinkwayo a yo n’oka, levhele ya lwandle a yi ta tlakukela ehenhla swinene. Miti yo fana na New York na Tokyo a yi ta nyamalala.

³⁰ Ku ya emahlweni, The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Avhareji ya ku enta ka malwandle hinkwawo yi ringanyeteriwe eka 3 790 wa timitara (12 430 wa tifidi), nhlayo leyi yi nga yikulu swinene ku tlula liya ya ku tlakuka ka avhareji ya misava ehenhla ka levhele ya lwandle, ku nga timitara ta 840 (2 760 wa tifidi). Loko avhareji ya ku enta yi andzisiwa hi xivandla xo karhi xa vuandlalo bya yona, mpfumawulo wa Lwandle-nkulu ra Misava wu tlula mpfumawulo wa misava leyi nga ehenhla ka levhele ya lwandle hi nyandziso wa 11.”⁠¹⁴ Kutani ke, loko  xin’wana ni xin’wana a xo levheriwa—loko tintshava a to mbundzumuxiwa ivi tibasini leti enteke ta lwandle ti tatiwa—lwandle a ri ta funengeta misava hinkwayo hi vuento bya magidi ya timitara.

31. (a) Leswaku Ndhambi yi va leyi humeleleke, xiyimo xi fanele xi ve xihi hi misava ya le mahlweni ka Ndhambi? (b) I yini lexi kombaka leswaku swa koteka leswaku tintshava a ti ri ehansinyana ni leswaku tibasini ta lwandle a ti entilenyana emahlweni ka Ndhambi?

³¹ Leswaku Ndhambi yi va leyi humeleleke, tibasini ta lwandle ta le mahlweni ka Ndhambi a ti ta fanela ku va leti entekenyana, naswona tintshava ti ri ehansinyana ku tlula leswi ti nga xiswona sweswi. Xana leswi swa koteka? Kunene, buku yin’wana yo dyondza hi yona yi ri: “Laha tintshava ta misava sweswi ti leheke ku fika emimpin’weni leyikulu, malwandle-nkulu ni timbala, timiliyoni ta malembe lama hundzeke, swi tshame swi fika empin’weni lowu ringanaka. . . . Ku famba ka matshaku ya matiko-nkulu ku vangela misava ku tlakukela ehenhla lomu ku nga swiharhi ni swimilana leswi tiyeke ngopfu ntsena leswi nga ponaka naswona, emakun’wini laman’wana, yi nghena ivi yi tshama evuentweni lebyi fihlekeke lebyi hlamarisaka ehansi ka vuandlalo bya lwandle.”⁠¹⁵ Tanihi leswi tintshava ni tibasini ta lwandle swi tlakukaka ni ku vohla, swi le rivaleni leswaku hi nkarhi wun’wana tintshava a ti nga tlakukisanga swona leswi ti nga xiswona sweswi naswona tibasini letikulu ta lwandle a ti nga entanga ngopfu.

32. Ku fanele ku humelele yini hi mati ya Ndhambi? Hlamusela.

³² Ku humelele yini hi mati ya ndhambi endzhaku ka Ndhambi? Ma fanele ma khulukele etibasinini ta lwandle. Njhani? Vativi va sayense va tshemba leswaku matiko-nkulu ma tshame ehenhla ka matshaku lamakulu. Ku famba ka matshaku lawa ku nga vangela ku hundzuka eka levhele ya vuandlalo bya misava. Etindhawini tin’wana namuntlha,  ku na mawa lamakulu lama nga ehansi ka mati ku tlula 10 wa tikhilomitara hi ku enta emindzilakaneni ya matshaku.⁠¹⁶ Swi nga endleka leswaku—kumbexana hi ku tlhekekisiwa hi Ndhambi hi yoxe—matshaku ma fambile, tshaku ra lwandle ri mbombomerile, naswona makhele lamakulu ma pfulekile, swi pfumelela mati ku oma emisaveni. *

Xana I Vuthala Bya Ndhambi?

33, 34. (a) Hi byihi vumbhoni lebyi vativi va sayense ana se va nga na byona lebyi nga ha vaka vumbhoni bya Ndhambi? (b) Xana swa twala ku vula leswaku vativi va sayense va nga ha va va hlaya vumbhoni hi ndlela leyi hoxeke?

³³ Loko hi pfumela leswaku ndhambi leyikulu yi fanele yi humelerile, hikwalaho ka yini vativi va sayense va nga byi kumanga vuthala bya yona? Kumbexana va byi kumile, kambe va hlamusela vumbhoni bya kona hi ndlela yin’wana. Hi xikombiso, sayense ya orthodox yi dyondzisa leswaku vuandlalo bya misava byi vumbiwile eswivandleni swo tala hi tinhulu letikulu ta ayisi enkarhini wa nxaxamelo wa tinguva ta ayisi. Kambe vumbhoni lebyi nga erivaleni bya ntirho wa ayisi minkarhi yin’wana byi nga va vuyelo bya xiendlo xa mati. Manuku ke, swi nga endleka  leswaku byin’wana bya vumbhoni bya Ndhambi byi hlayiwa hi ku hoxisa tanihi vumbhoni bya nguva ya ayisi.

³⁴ Swihoxo leswi fanaka swi endliwile. Mayelana ni nkarhi lowu vativi va sayense a va kurisa mianakanyo ya vona ya tinguva ta ayisi, ha hlaya: “A va kuma tinguva ta ayisi exiyin’weni xin’wana ni xin’wana xa matimu ya ntivo-maribye, ku pfumelelana ni filosofi ya ku tixaxameta. Hambi swi ri tano, ku kambisisa nakambe ka rixaladza ka vumbhoni emalembeni ya sweswinyana, ku sole to tala ta tinguva leti ta ayisi; swivumbeko leswi swi tshameke swi hlamuseriwa tanihi minkhukhulo ya tinhulu ta ayisi swi tlhele swi hlamuseriwa nakambe tanihi tinhulu leti fumbiweke hi ku khuluka ka ndzhope, ku mbundzuka ka misava ka le hansi ka mati ni magandlati lama kariheke: vunyingi bya mati lama kariheke lama rhwalaka ndzhope, sava ni rikhwara ma swi yisa efilorweni leyi enteke ya lwandle-nkulu.”⁠¹⁸

35, 36. Hi byihi vumbhoni lebyi nga erhekhodweni ya marhambu lama yimburiweke ni le ka ntivo-maribye lebyi nga ha yelanaka ni Ndhambi? Hlamusela.

³⁵ Vumbhoni byin’wana bya Ndhambi byi vonaka byi ri kona erhekhodweni ya marhambu lama yimburiweke. Hi nkarhi wun’wana, hi ku ya hi rhekhodo leyi, tiyingwe letikulu leti nga ni meno yo leha ti hlasele swihlaseriwa swa tona leswi hanyaka eYuropa, tihanci letikulu ku tlula tihi na tihi leti hanyaka sweswi ti tsendzeleke eAmerika-N’walungu, naswona tindlopfu a ti dya eSiberia. Manuku ke, emisaveni hinkwayo, tinxaka ta swiharhi leswi an’wisaka ti sungule ku nyamalala. Hi nkarhi lowu fanaka, a ku ri ni ku cinca ka xitshuketa ka tshamelo-maxele. Makume ya magidi ya tindlopfu ti dlayiwile ivi ti gwitsirisiwa hi xihatla  le Siberia. * Alfred Wallace, munghana la dumeke wa Charles Darwin, u xiye leswaku ku lovisiwa ko tano loku hangalakeke ku fanele ku vangiwe hi xiendlakalo lexi hlawulekeke xa misava hinkwayo.⁠¹⁹ Vo tala va endle njhekanjhekisano wa leswaku xiendlakalo lexi a xi ri Ndhambi.

³⁶ Vuhleri eka magazini lowu nge Biblical Archaeologist byi xiyile byi ku: “I swa nkoka ku tsundzuka leswaku mhaka ya ndhambi leyikulu hi wun’wana wa mikhuva leyi hangalakeke ngopfu endhavukweni wa vanhu . . . Hambi swi ri tano eka mikhuva ya khale swinene leyi kumekaka eswihlobyeni swa le Near East, ku nga ha va ni ndhambi ya xiviri ya mimpimo leyikulu leyi sukelaka eka wun’wana wa minkarhi ya timpfula letikulu . . . magidi yo tala ya malembe lama hundzeke.”⁠²⁰ Minkarhi ya timpfula letikulu a yi ri minkarhi leyi vuandlalo bya misava a byi tsakame swinene ku tlula sweswi. Mativa ya mati yo tenga emisaveni hinkwayo a ma ri makulunyana. Ku anakanyiwa leswaku ku tsakama ku vangiwe hi timpfula ta matimba leti fambelanaka ni ku hela ka tinguva ta ayisi. Kambe van’wana va ringanyete leswaku eka khamba rin’wana ku tsakama loku tlurisaka mpimo ka vuandlalo bya misava a ku ri hikwalaho ka Ndhambi.

Vanhu A Va Rivalanga

37, 38. Mutivi un’wana wa sayense u swi kombisisa ku yini leswaku, hi ku ya hi vumbhoni, Ndhambi yi nga ha va yi humelerile, naswona hi swi tivisa ku yini leswaku yi humelerile?

³⁷ John McCampbell profesa wa ntivo-maribye u tshama  a tsala a ku: “Ku hambana ka nkoka exikarhi ka ndzoviso [Ndhambi] wa Bibele ni ku hundzuka ka ntivo-maribye a ku endleki hikwalaho ka marungula ya xiviri ya ntivo-maribye kambe hikwalaho ka tinhlamuselo ta marungula wolawo. Nhlamuselo leyi yi hlawuriwaka yi ta titshega ngopfu hi matshamelo ni ku ehleketelela ka xichudeni xin’wana ni xin’wana.”⁠²¹

³⁸ Leswaku Ndhambi yi humelerile swi voniwa entiyisweni wa leswaku vanhu a va kalanga va yi rivala. Emisaveni hinkwayo, etindhawini ta le kule ku fana na Alaska ni le Swihlaleni swa Lwandle ra le Dzongeni, ku na timhaka ta khale ta yona. Vaaka-tiko, minhluvuko ya le mahlweni ka Columbia ya Amerika, kun’we ni Tinxaka leti nga tivekiki ta Australia, hinkwavo va ni timhaka ta Ndhambi. Hambi leswi timhaka tin’wana ti hambanaka hi vuxokoxoko, ntiyiso wa xisekelo wa leswaku misava a yi funengetiwe hi ndhambi ni leswaku i vanhu va nga ri vangani ntsena lava poneke exikepeni lexi endliweke hi munhu wu humelela kwalomu ka timhaka hinkwato. Nhlamuselo yin’we ntsena ya ku amukeleka ko tano loku hangalakeke hi leswaku Ndhambi a xi ri xiendlakalo xa vurunguri. *

39. Hi byihi vumbhoni lebyi engetelekeke lebyi hi byi voneke bya ntiyiso wa leswaku Bibele i rito ra Xikwembu, hayi ra munhu?

³⁹ Xisweswo, eswivumbekweni swa nkoka Bibele yi pfumelelana ni sayense ya manguva lawa. Laha ku nga ni ku hambana exikarhi ka leswi swimbirhi, vumbhoni bya vativi va sayense bya kanakanisa. Lomu swi pfumelelanaka kona, Bibele hakanyingi ya pakanisa swinene lerova hi boheka ku tshemba leswaku yi kume rungula ra yona evutlharini lebyi tlulaka bya munhu. Hakunene, ku pfumelelana ka Bibele ni sayense leyi kambisisiweke ku nyikela vumbhoni byin’wana bya leswaku i Rito ra Xikwembu, hayi ra munhu.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Bokisi leri nga eka tluka 105]

“Hi Ntshuri”

“The World Book Encyclopedia” ya vika: “Tielemente hinkwato ta tikhemikhali leti vumbaka swilo leswi hanyaka ti kona ni le ka swilo leswi nga hanyiki.” Hi marito man’wana, tikhemikhali ta xisekelo leti vumbaka swivumbeko leswi hanyaka swa miri, ku katsa ni munhu, swa kumeka ni le misaveni hi yoxe. Leswi swi pfumelelana ni nhlamuselo ya Bibele leyi nge: “Kutani Yehova Xikwembu a vumba munhu hi ntshuri wa misava.”—Genesa 2:7.

[Bokisi leri nga eka tluka 107]

‘Hi Xifaniso Xa Xikwembu’

Van’wana va kombetela eka ku fana ka miri exikarhi ka munhu ni swiharhi swin’wana ku tiyisa vuxaka bya vona. Hambi swi ri tano, va fanele ku pfumela leswaku vuswikoti bya mianakanyo ya munhu i byikulu swinene eka lebyiya bya xiharhi xihi na xihi. Hikwalaho ka yini munhu a ri ni vuswikoti byo boha makungu ni ku hlela misava leyi a hanyaka eka yona, xivandla xa rirhandzu, vutlhari lebyi tlakukeke, ripfalo ni mianakanyo ya leswi hundzeke, swa sweswi ni swa nkarhi lowu taka? Hundzuluko wu nge swi hlamuli leswi. Kambe Bibele ya swi hlamula, loko yi ku: “Xikwembu xi endla munhu hi xifaniso xa xona. Xi n’wi endla a fana ni Xikwembu.” (Genesa 1:27) Malunghana ni vuswikoti bya mianakanyo ni mahanyelo bya munhu ni ntamu, i xifaniso xa Tata wakwe wa le tilweni.

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 109]

Bibele yi nyikela nhlamuselo leyi pakanisaka ya ndzhendzeleko wa mati ya misava

[Xifaniso lexi nga eka tluka 99]

Nhlamuselo ya Bibele ya misava leyi lenga-lengaka empfhukeni yi pfumelelana swinene ni leswi vafambi va le mpfhukeni va vikeke leswaku va swi vonile

[Xifaniso lexi nga eka tluka 102]

Bibele a yi katseki eku vuleni ka loko misava yi rhendzeleka hi dyambu kumbe loko dyambu ri rhendzeleka hi misava

[Xifaniso lexi nga eka tluka 113]

Loko misava a yo levheriwa, ku nga vi na tintshava kumbe mawa, a yi ta funengetiwa hi laha ku heleleke hi vuandlalo lebyi enteke bya mati

[Xifaniso lexi nga eka tluka 114]

Tindlopfu leti ti gwitsirisiweke hi xihatla endzhaku ka ku fa ka tona ti kumiwile

[Xifaniso lexi nga eka tluka 115]

Louis Pasteur u kombise leswaku vutomi byi nga va kona hi vutomi lebyi ana se a byi ri kona ntsena