Ha Yini U Tsakela Vukhongeri Byin’wana?
Ndzima 1
Ha Yini U Tsakela Vukhongeri Byin’wana?
1-7. Hi swihi swikombiso swin’wana swa vukhongeri byo hambana-hambana bya misava?
KU NGA khathariseki leswaku u tshama kwihi, handle ko kanakana u yi vone hi wexe ndlela leyi vukhongeri byi khumbaka vutomi bya timiliyoni ta vanhu ha yona, kumbexana ni bya wena. Ematikweni lawa Vuhindu byi tirhisiwaka eka wona, hakanyingi u ta vona vanhu va endla puja—nkhuvo lowu wu nga ha katsaka ku endla magandzelo eka swikwembu swa vona, hi xivumbeko xa khokhonati, swiluva ni maapula. Muprista u vehela tilak, mfungho wa muvala wo tshwuka kumbe wa xitshopana, emimombyeni ya vapfumeri. Timiliyoni na tona lembe rin’wana ni rin’wana ti khitikanela enambyeni wa Ganges leswaku ti basisiwa hi mati ya wona.
2 Ematikweni ya Khatoliki, u ta vona vanhu va khongela etikerekeni ni le tikerekeni leti nga ni xivandla xa vabixopo va ri karhi va khome xihambano kumbe ricindha. Vuhlalu bya ricindha leri byi tirhiseriwa ku hlayela swikhongelo leswi nyikeriwaka eku gandzeriweni ka Mariya. Naswona a swi nonon’hwi ku vona tinani ni vaprista, va vonaka hi swiambalo swa vona swa ntima.
3 Ematikweni ya Protestente, tindlu to khongelela eka tona na tikereke ti tele kutani hi Sonto swirho swa kereke hi ntolovelo swi ambala tinguvu ta swona ta manyunyu ivi swi hlangana swi yimbelela tinsimu ni ku yingisa tinkulumo. Hakanyingi vafundhisi va vona va ambala tisudu ta ntima ni kholoro ya vufundhisi leyi va hambanisaka.
4 Ematikweni ya Maislem, u ta twa marito ya vamuezzin, vabi va hungwe va Mamoslem lava huwelelaka ka ntlhanu hi siku va yime ehenhla ka swihondzo swa vukhongelelo, va vitanela lava tshembekeke eka ṣalāt, kumbe xikhongelo xo gandzela. Va teka Korani leyo Kwetsima tanihi buku ya matsalwa ya Maislem. Hi ku ya hi ripfumelo ra Maislem, yi paluxiwe hi Xikwembu naswona yi nyikiwe muprofeta Muḥammad hi ntsumi Gabriyele eka lembe xidzana ra vunkombo C.E.
5 Eswitarateni swa matiko yo tala ya Mabudha, tinghwendza ta Vubudha, hi ntolovelo ti voniwa ti ri ni tingoti ta xitshopana, ta ntima kumbe to tshwuka, tanihi xikombiso xa ku tinyiketela. Titempele ta khale leti kombisaka Budha wo rhula i vumbhoni bya vukhale bya vupfumeri bya Mabudha.
6 Vushinto lebyi tirhisiwaka ngopfu eJapani, byi nghena evuton’wini bya siku na siku hi tindhumba ta mindyangu ni ku gandzela vakokwana. Majapani ma titwa ma tshunxekile ku khongelela swilo leswintsongo swinene, hambi ku ri ku humelela eswikambelweni swa xikolo.
7 Ntirho wun’wana wa vukhongeri lowu tiviwaka emisaveni hinkwayo hi lowuya wa vanhu lava fambaka hi yindlu na yindlu naswona va yima eswitarateni ni Tibibele kun’we ni tibuku ta Bibele. Hikwalaho ka timagazini ta Xihondzo xo Rindza ni Awake!, ku lava ku va munhu un’wana ni un’wana u tiva vanhu lava tanihi Timbhoni ta Yehova.
8. Matimu ya ku tinyiketela ka vukhongeri ma kombisa yini ke?
8 Xana ku hambana-hambana loku kukulu ka vugandzeri bya vukhongeri emisaveni hinkwayo ku kombisa yini? Leswaku hi magidi ya malembe vanhu a va ri ni xilaveko ni ku navela ka moya. Munhu u hanye ni miringo ni mindzhwalo yakwe, ku kanakana ni swivutiso swakwe, ku katsa ni xiphiqo xa rifu. Mintlhaveko ya vukhongeri yi phofuriwe hi tindlela to hambana-hambana swinene tanihi leswi vanhu va hundzulukeleke eka Xikwembu kumbe eka swikwembu swa vona, va lava mikateko ni nkhongotelo. Vukhongeri na byona byi ringeta ku hlamusela swivutiso leswikulu leswi nge: Ha yini hi ri laha? Xana hi fanele hi hanyisa ku yini? Xana vumundzuku byi va khomele yini vanhu?
9. Xana vanhu vo tala va ni swivumbeko swo karhi swa ku tinyiketela eka vukhongeri evuton’wini bya vona hi ndela yihi?
9 Hi tlhelo rin’wana, ku ni timiliyoni ta vanhu leti nga riki ta vukhongeri byo karhi kumbe ku pfumela kwihi na kwihi eka xikwembu. Hi lava alaka vukona bya Xikwembu. Van’wana, va-agnostic, va pfumela leswaku Xikwembu a xi tiviwi naswona kumbexana a xi tiveki. Hambi swi ri tano, sweswo entiyisweni a swi vuli swona leswaku i vanhu lava nga hava misinya ya milawu kumbe mimpimanyeto, tanihi leswi ku vula leswaku u wa vukhongeri byo karhi swi nga vuliki swona leswaku u na yona. Hambi swi ri tano, loko munhu a amukela vukhongeri tanihi “ku tinyiketela eka misinya yo karhi ya milawu; ku tinyiketela kumbe ku tshembeka lokukulu; ku va ni vukheta; rirhandzu kumbe xinakulobye lexi tshembekaka,” kutani vanhu vo tala, ku katsa ni lava alaka vukona bya Xikwembu ni va-agnostic, lava nge a xi tiviwi va na swona swivumbeko swo karhi swa ku tinyiketela ka vukhongeri evuton’wini bya vona.—The Shorter Oxford English Dictionary.
10. Vukhongeri byi na nkucetelo wo karhi emisaveni ya manguva lawa ke? Kombisa.
10 Hikwalaho ka vukhongeri byo tala emisaveni leyi yaka yi va yintsongo hikwalaho ka ku famba ni ku vulavurisana loku ku yaka ku hatlisa, ntshikilelo wa vupfumeri byo hambana-hambana wu kona emisaveni hinkwayo, hambi ha swi lava kumbe e-e. Vukari lebyi tlhekekeke hi 1989 ehenhleni ka buku leyi nge The Satanic Verses, leyi tsariweke hi loyi vanhu van’wana va n’wi vitanaka ‘Mumoslem la gwineheke,’ i vumbhoni bya le rivaleni bya ndlela leyi langutelo ra vukhongeri ri nga tikombisaka ha yona hi mpimo wa misava hinkwayo. A ku ri ni swileriso swo huma eka varhangeri va Maislem leswaku buku leyi yi yirisiwa ni leswaku mutsari wa yona a dlayiwa. Xana i yini lexi endlaka vanhu va teka magoza ya matimba swinene etimhakeni ta vukhongeri ke?
11. Ha yini swi nga hoxanga ku kambisisa vupfumeri byin’wana?
11 Leswaku hi hlamula sweswo, hi fanele hi tiva swo karhi hi xisekelo xa vukhongeri bya misava. Hi laha Geoffrey Parrinder a hlamuselaka ha kona ebukwini leyi nge World Religions—From Ancient History to the Present: “Ku dyondza vukhongeri byo hambana-hambana a swi vuli ku pfumala ku tshembeka eka vupfumeri bya wena, kambe byi nga ha kurisiwa hi ku vona ndlela leyi vanhu van’wana va laveke ntiyiso ha yona ni ndlela leyi va fuwisiweke ha yona hi ku lavisisa ka vona.” Vutivi byi tisa ku twisisa, kutani ku twisisa ku tisa ku amukela vanhu lava nga ni langutelo leri hambaneke.
Ha Yini U Kambisisa?
12. I swivumbeko swihi leswi hakanyingi swi kombisaka vukhongeri bya munhu?
12 Xana u tshama u anakanya kumbe u ku, ‘ndzi na vukhongeri bya mina. I mhaka ya munhu hi xiyexe. A ndzi vulavuli ni van’wana ha yona’? I ntiyiso, vukhongeri i mhaka ya munhu hi xiyexe—kahle-kahle ku sukela evuhlangini mianakanyo ya vukhongeri kumbe mianakanyo ya mahanyelo lamanene swi byariwa emiehleketweni ya hina hi vatswari ni maxaka ya hina. Hikwalaho, hakanyingi hi landzelela tindlela ta vukhongeri ta vatswari ni ta vakokwa wa hina. Vukhongeri byi lave ku va mhaka ya mukhuva wa ndyangu. Vuyelo bya endlelo rero hi byihi ke? Hi leswaku etimhakeni to tala van’wana va hi hlawulele vukhongeri bya hina. Hi ku olova yi ve mhaka ya leswaku hi tswaleriwe kwihi naswona rini. Kumbe, hi laha n’wamatimu Arnold Toynbee a kombiseke ha kona, ku namarhela ka munhu eka vupfumeri byo karhi hakanyingi swi titshege hi “ndhawu leyi a tswaleriweke eka yona hi xiwelo.”
13, 14. Ha yini swi nga twali ku amukela leswaku vukhongeri lebyi munhu a tswaleriweke eka byona hi ku olova bya amukeriwa hi Xikwembu?
13 Xana swa twala ku amukela leswaku vukhongeri lebyi kumiweke loko munhu a tswariwa swo boha wu ri ntiyiso lowu heleleke ke? Kutani ke, loko u tswaleriwe eItaly kumbe eAmerika Dzonga, handle ko hlawula kwihi na kwihi, kumbexana u kurisiwe tanihi Mukhatoliki. Loko u tswaleriwe eIndia kutani kumbexana hi ku olova u ve Muhindu kumbe, loko u huma ePunjab, kumbexana u ve Musikh. Loko vatswari va wena a va huma ePakistan, kutani hi ku olova a wu ta va Mumoslem. Naswona loko a wu tswaleriwe etikweni ra Vusoxalisi eka makume ma nga ri mangani ya malembe lama hundzeke, kumbexana a wu nga ta va na ku hlawula ko karhi kambe a wu ta kurisiwa tanihi la alaka vukona bya Xikwembu.—Vagalatiya 1:13, 14; Mintirho 23:6.
14 Hikwalaho ke, xana vukhongeri bya laha munhu a tswaleriweke kona hi ku olova i bya ntiyiso, bya amukeleka eka Xikwembu? Loko yoleyo a yi ri ndlela leyi landzeleriweke hi magidi ya malembe lama hundzeke, vo tala exikarhi ka vanhu a va ta va va ha tirhisa vugandzeri bya khale bya swikwembu swa hava ni vugandzeri bya khale bya ku tswala, hi ku vula leswaku ‘leswi a swi ri swinene eka vakokwa wa mina i swinene ni le ka mina.’
15, 16. Hi yihi mimpfuno leyi nga kona eku kambisiseni ka vukhongeri byin’wana?
15 Hikwalaho ka ku hambana-hambana lokukulu swinene ka swivumbeko swa vukhongeri leswi humeleleke emisaveni hinkwayo hi malembe ya 6 000 lama hundzeke, swa dyondzisa ni ku anamisa mianakanyo ku twisisa leswi van’wana va swi pfumelaka ni ndlela leyi vupfumeri bya vona byi sunguleke ha yona. Naswona swi nga ha sungula ku langutela ka ntshembo lowu tiyeke swinene eka vumundzuku bya wena.
16 Ematikweni yo tala sweswi, hikwalaho ka ku rhurha ni ku famba-famba ka vaaki, vanhu va vukhongeri byo hambana-hambana va akelanile. Hikwalaho, ku twisisa langutelo ra un’wana swi nga vanga ku vulavurisana ni mabulo lama nga ni nkoka exikarhi ka vanhu va vupfumeri lebyi hambanaka. Nakambe, kumbexana swi nga herisa ku vengana kun’wana loku nga kona emisaveni loku sekeriweke eka ku hambana ka vukhongeri. I ntiyiso, vanhu va nga ha hambana swinene hikwalaho ka vupfumeri bya vona, kambe a ku na xisekelo xo venga munhu hi mhaka ya leswi a nga ni langutelo leri hambaneke.—1 Petro 3:15; 1 Yohane 4:20, 21; Nhlavutelo 2:6.
17. Ha yini hi nga fanelanga ku venga lava mi anakanyo ya vona ya vukhongeri yi hambanaka ni ya hina ke?
17 Nawu wa Vayuda wa khale wu te: “U nga tshuki u venga makwenu embilwini ya wena. Tshinya makwenu kambe u nga tshuki u rhwala nandzu hikwalaho ka yena. U nga tshuki u tirihisela kumbe ku hlayisa rivengo eka vanhu va tiko ra ka n’wina. Rhandza warikwenu tanihi loko u tirhandza: Hi mina HOSI [Yehova].” (Levitika 19:17, 18, Ta) Musunguri wa Vukriste u te: “Kambe eka n’wina lava mi ndzi yingisaka ndzi ri: Rhandzani valala va n’wina, mi endla leswinene eka lava va mi vengaka. . . . Kutani hakelo ya n’wina yi ta va leyikulu; mi ta va vana va Loyi-a-nge-henhla-henhla, hikuva yena ú ni tintswalo eka lava nga tiviki ku nkhensa ni ka lavo biha.” (Luka 6:27, 35) Ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge “La Faneleke Ku Kambisisiwa,” Korani yi nyikela nsinya wa nawu lowu fanaka (surah 60:7, MMP): “Kumbexana Allāh u ta vumba vunghana exikarhi ka wena ni lava u va tekaka tanihi valala. Naswona Allāh u ni Matimba; naswona Allāh wa Rivalela, u ni Tintswalo.”
18. Xana leswi munhu a swi pfumelaka swi endla ku hambana hi ndlela yihi?
18 Hambi swi ri tano, hambi loko ku tiyisela ni ku twisisa swi laveka, sweswo a swi vuli swona leswaku a swi khathariseki leswaku munhu u pfumela yini. Hi laha n’wamatimu Geoffrey Parrinder a vuleke ha kona: “Minkarhi yin’wana ku vuriwa leswaku vukhongeri hinkwabyo byi na pakani yin’we, kumbe i tindlela leti fanaka to ya entiyisweni, kumbe ni leswaku hinkwato ti dyondzisa tidyondzo leti fanaka . . . Kambe Vaaztec va khale, lava hiseke timbilu leti hanyaka ta valala va vona hi dyambu, entiyisweni a va nga ri na vukhongeri lebyinene ku fana ni lebyiya bya Budha wo rhula.” Ku tlula kwalaho, loko ku tiwa eku gandzeleni, xana a hi Xikwembu hi xoxe lexi faneleke ku vula leswi amukelekaka ni leswi nga amukelekiki ke?—Mikea 6:8.
Xana Vukhongeri Byi Fanele Byi Pimisiwa Ku Yini Ke?
19. Vukhongeri byi fanele byi ku khumba njhani ku tikhoma ka munhu?
19 Hambi loko vukhongeri byo tala byi ri ni ku pfumela kumbe tidyondzo to tala, leti hakanyingi ti nga vumba ntivo-vukwembu lebyi rharhanganeke swinene, lebyi nga ta ka byi nga twisisiwi hi vanhu lava nga riki vafundhisi, lava tolovelekeke. Kambe nsinya wa nawu wa xivangelo ni vuyelo wu tirha hinkwako. Tidyondzo ta vukhongeri ti fanele ti kucetela vumunhu ni ku tikhoma ka siku na siku ka mupfumeri un’wana ni un’wana. Xisweswo, ku tikhoma ka munhu un’wana ni un’wana hi ntolovelo ku ta va xikombiso xa xisekelo xa vukhongeri xa munhu yoloye hi mpimo wo karhi. Xana vukhongeri bya wena byi na vuyelo byihi eka wena? Xana vukhongeri bya wena byi humesa munhu wa musa? La hananaka, la tshembekaka, la titsongahataka, la tiyiselaka ni la nga ni ntwela-vusiwana swinene ke? Leswi i swivutiso leswi twalaka, hikuva mudyondzisi un’wana lonkulu wa vukhongeri, Yesu Kriste, u te: “Murhi lowunene wu tswala mihandzu leyo nandziha, ni murhi lowo biha wu tswala mihandzu leyo biha. Murhi lowunene a wu koti ku tswala mihandzu leyo biha, ni murhi wo biha a wu koti ku tswala mihandzu leyo nandziha. Murhi wun’wana ni wun’wana lowu nga tswariki mihandzu leyo nandziha, wu tsemiwa wu hoxiwa endzilweni. Hikokwalaho mi ta va tiva hi mintirho ya vona.”—Matewu 7:17-20.
20. I swivutiso swihi leswi tlakukaka malunghana ni vukhongeri ni matimu?
20 Entiyisweni matimu ya misava ya fanele ku hi ehleketisisanyana naswona ma hi endla hi tivutisa hi xiphemu lexi vukhongeri byi xi tlangeke eka tinyimpi to tala leti heteke vanhu ni ku vanga ku xaniseka lokukulu. Ha yini vanhu vo tala swonghasi va dlayile ni ku dlayiwa evitweni ra vukhongeri? Tinyimpi ta Nkutsulo, Nkonaniso, nkwetlembetano eMiddle East ni le Ireland N’walungu, ku dlayana exikarhi ka Iraq na Iran (1980-88), ku lwa exikarhi ka Mahindu ni Masikh eIndia—swiendlakalo leswi hinkwaswo entiyisweni swi endla vanhu lava ehleketaka va vutisa swivutiso mayelana ni tidyondzo ni misinya ya milawu ya vukhongeri.—Vona bokisi laha hansi.
21. Hi swihi swikombiso swin’wana swa mihandzu ya Vujagana?
21 Xivandla xa Vujagana xi tiveka ngopfu hi vukanganyisi bya xona emhakeni leyi. Etinyimpini timbirhi ta misava, Mukhatoliki u dlaye Mukhatoliki ni Muprotestente u dlaye Muprotestente hi ku lerisiwa hi varhangeri va vona va “Vukriste” va politiki. Kambe Bibele yi yi hambanisa kahle mintirho ya nyama ni mihandzu ya moya. Malunghana ni mintirho ya nyama, yi ri: “I ku oswa, ni mikhuva ya thyaka, ni manyala, ni ku phahla swikwembu swa hava, ni xiloyiloyi, ni rivengo, ni timholovolo, ni vukwele, ni ku kariha, ni ku tirhandza, ni ku avana, ni ku lwetana, ni mavondzo, ni vudakwa, ni makampfu, ni swo kota sweswo. Ndza mi tsundzuxa, hi laha ndzi tshamaka ndzi mi tsundzuxa ha kona, leswaku lava endlaka leswo tano, va nga ka va nga vi na ku averiwa eku fumeni ka Xikwembu.” Kambe lava tivulaka Vakriste va endle swilo leswi hi malembe xidzana yo tala, naswona ku tikhoma ka vona hakanyingi ku seketeriwe hi vafundhisi va vona.—Vagalatiya 5:19-21.
22, 23. Hi ku hambana, i mihandzu yihi leyi vukhongeri bya ntiyiso byi faneleke ku yi tswala?
22 Ku hambana ni sweswo, mihandzu leyinene ya moya yi hlamuseriwa tanihi: “rirhandzu, ni ku tsaka, ni ku rhula, ni ku leha mbilu, ni vunene, ni ku hanana, ni ku tshembeka, ni musa, ni ku tikhoma. Ku hava nawu lowu lwaka ni leswo tano.” Vukhongeri hinkwabyo a byi fanele byi humesa muxaka lowu wa mihandzu ya ku rhula. Kambe xana bya yi humesa ke? Ku vuriwa yini hi bya wena?—Vagalatiya 5:22, 23.
23 Hikwalaho, ku kambisisa ka buku leyi ku lavisisa ka vanhu Xikwembu hi ku tirhisa vukhongeri bya misava ku fanele ku tirha ku hlamula swin’wana swa swivutiso swa hina. Kambe xana vukhongeri byi fanele ku avanyisiwa hi mpimanyeto wihi? Hi mpimanyeto wa mani ke?
‘Vukhongeri Bya Mina Byi Ndzi Lulamerile’
24, 25. I mphikamakaneta yihi leyi tisiwaka eka munhu un’wana ni un’wana malunghana ni vukhongeri byakwe?
24 Vanhu vo tala va dlaya mabulo ya vukhongeri hi ku vula va ku, ‘Vukhongeri bya mina byi ndzi lulamerile. A ndzi vavisi munhu naswona ndza pfuna loko ndzi swi kota.’ Kambe xana sweswo swi anerile? Xana ku avanyisa ka hina ka munhu hi xiyexe ehenhleni ka vukhongeri ku ringene?
25 Loko vukhongeri byi ri “xikombiso xa vupfumeri bya munhu ni ku xixima matimba lama tlulaka ya vanhu lama tiviwaka tanihi muvumbi ni mulawuri wa vuako hinkwabyo,” hi laha dikixinari yin’wana yi hlamuselaka ha kona, kutani entiyisweni xivutiso xi fanele xi ku, Xana vukhongeri bya mina byi n’wi lulamerile muvumbi ni mulawuri wa vuako hinkwabyo ke? Nakambe, emhakeni yoleyo, Muvumbi u ta va ni lunghelo ro simeka mahanyelo, vugandzeri ni dyondzo leyi amukelekaka ni leyi nga amukelekiki. Leswaku a endla sweswo, u fanele a kombisa ku rhandza ka yena eka vanhu naswona ku tipaluxa koloko ku fanele ku kumeka hi ku olova naswona ku fikeleleka eka un’wana ni un’wana. Ku tlula kwalaho, ku hlavutela ka yena, hambi loko ku nyikeriwe hi malembe xidzana lama hambanaka, hi minkarhi hinkwayo ku fanele ku twanana naswona ku fana. Leswi swi tisa mphikamakaneta eka munhu un’wana ni un’wana—ku tikambisisela vumbhoni ni xitiyisekiso xa leswi ku rhandza ka Xikwembu loku amukelekaka ku nga swona.
26. I buku yihi yo kwetsima leyi faneleke ku tirha tanihi nhonga yo pima ha yona vugandzeri bya ntiyiso? Naswona ha yini?
26 Yin’wana ya tibuku ta khale swinene leyi tivulaka leyi huhuteriweke hi Xikwembu i Bibele. Naswona i buku leyi hangalasiweke ni ku hundzuluxeriwa swinene evurungurwini hinkwabyo. Ku lava ku va malembe ya magidi-mbirhi lama hundzeke, un’wana wa vatsari va yona u te: “Mi nga landzi hanyelo ra nguva leyi, kambe mi pfumela ku hundzuka mi va vantshwa emiehleketweni ya n’wina, mi ta kota ku twisisa leswi ku rhandza lokunene ka Xikwembu, loku nkhensekaka ni ku hetiseka, ku nga swona.” (Varhoma 12:2) A xi ta va xihi xihlovo xa xitiyisekiso xo tano ke? Mutsari la fanaka u te: “Matsalwa lawa hinkwawo ma huhutiwile hi Xikwembu, ma pfuna ku dyondzisa, ni ku laya, ni ku ololoxa, ni ku tolovetisa leswo lulama, leswaku mutirheli wa Xikwembu a va la hetisekeke, a tilulamisela ku endla ntirho wun’wana ni wun’wana lowunene.” Hikwalaho, Bibele leyi huhuteriweke yi fanele ku tirha tanihi nhonga leyi tshembekaka yo pima ha yona vugandzeri bya ntiyiso ni lebyi amukelekaka.—2 Timotiya 3:16, 17.
27. (a) Hi wahi matsalwa yo kwetsima ya vukhongeri byin’wana bya misava? (b) Tidyondzo ta wona ti fanele ti va njhani loko ti pimanisiwa ni letiya ta Bibele?
27 Xiphemu xa khale swinene xa Bibele xi tlula matsalwa laman’wana hinkwawo ya vukhongeri hinkwabyo bya misava hi vukhale. Tora, kumbe tibuku to sungula ta ntlhanu ta Bibele, Nawu lowu tsariweke hi Muxe ehansi ka ku huhuteriwa, i ta lembe xidzana ra vu-15 ni ra vu-16 B.C.E. Hi ku pimanisa, matsalwa ya Mahindu ya Rig-Veda (nhlengeleto wa tinsimu) ma hetiwe kwalomu ka 900 B.C.E. naswona a ma tivuli lama huhuteriweke hi Xikwembu. “Nawu Wa Swirhundzu Swinharhu” wa Mabudha i wa lembe xidzana ra vuntlhanu B.C.E. Korani, leyi tivulaka leyi hundzisiweke hi Xikwembu hi ku tirhisa ntsumi Gabriyele, i ya lembe xidzana ra vunkombo C.E. Buku ya Mormon, leyi ku vikiweke leswaku yi nyikiwe Joseph Smith eUnited States hi ntsumi leyi vuriwaka Moroni, i ya lembe xidzana ra vu-19. Loko tin’wana ta tibuku leti ti huhuteriwe hi Xikwembu, hi laha tin’wana ti vulaka ha kona, kutani leswi ti swi nyikelaka malunghana ni nkongomiso wa vukhongeri a swi fanelanga swi hambana ni tidyondzo ta Bibele, leyi yi nga xihlovo-nkulu lexi huhuteriweke. Naswona ti fanele ti hlamula swivutiso swin’wana swa vanhu leswi pfilunganyaka swinene.
Swivutiso Leswi Lavaka Nhlamulo
28. Hi swihi swivutiso swin’wana leswi lavaka nhlamulo?
28 (1) Xana Bibele yi dyondzisa leswi vukhongeri byo tala byi swi dyondzisaka ni leswi vanhu vo tala va swi pfumelaka, tanihi leswaku, vanhu va ni moya lowu nga fiki ni leswaku loko va fa wu ya eka xivandla xin’wana, “vutomi bya le ndzhaku ka rifu,” etilweni, etiheleni kumbe epagatori kumbe leswaku wu tlhela wu tswariwa ke?
(2) Xana Bibele yi dyondzisa leswaku Hosi Leyikulu ya vuako hinkwabyo a yi na vito ke? Xana yi dyondzisa leswaku i Xikwembu xin’we? kumbe vanhu vanharhu eka Xikwembu xin’we ke? kumbe swikwembu swo tala?
(3) Xana Bibele yi ri xikongomelo xo sungula xa Xikwembu loko xi tumbuluxa munhu leswaku a hanya emisaveni a xi ri xihi ke?
(4) Xana Bibele yi dyondzisa leswaku misava yi ta lovisiwa? Kumbe xana yi kombetela ntsena eka makumu kumbe ku hela ka mafambiselo lama hombolokeke ya misava ke?
(5) Kahle-kahle xana ku rhula ka le ndzeni ni ku pona ku nga kumisiwa ku yini?
29. (a) Hi wihi nsinya wa nawu wa xisekelo lowu faneleke ku kongomisa ku lavisisa ka hina ntiyiso? (b) I tinhlamulo tihi leti Bibele yi ti nyikaka eka swivutiso swa hina?
29 Vukhongeri byin’wana ni byin’wana byi ni tinhlamulo leti hambaneke, kambe eku lavisiseni ka hina ka “vukhongeri lebyi tengeke,” eku heteleleni hi fanele hi fikelela makumu lawa Xikwembu xi lavaka leswaku hi ma fikelela. (Yakobo 1:27; AS; KJ) Ha yini hi nga vulaka sweswo? Hikuva nsinya wa hina wa nawu wa xisekelo wu ta va lowu: “Xikwembu xi fanele ku tiviwa xi ri xa ntiyiso, ni loko munhu un’wana ni un’wana a ri muhembi. Hi swona leswi nga tsariwa, loko va te: ‘Hi laha u nga ta va la lulameke, loko u vulavula, ni ku kumiwa u nga ri na nandzu, loko u avanyisa.’”—Varhoma 3:4. *
30. Hi swihi swivutiso swin’wana leswi nga ta kambisisiwa eka ndzima leyi landzelaka?
30 Leswi sweswi hi nga na xisekelo xo kambisisa vukhongeri bya misava, a hi hundzulukeleni eka ku lavisisa ka munhu ko sungula ka vukhongeri. I yini leswi hi swi tivaka mayelana ni ndlela leyi vukhongeri byi sunguleke ha yona? I mintila yihi ya vugandzeri leyi a yi simekiwile exikarhi ka vanhu va khale naswona kumbexana va xikhale?
[Nhlamuselo ya le hansi]
^ par. 29 Loko u tsakela nhlamulo ya xihatla ya Bibele eka swivutiso leswi, hi ringanyeta leswaku u languta tindzimana leti landzelaka: (1) Genesa 1:26; 2:7; Ezekiel 18:4, 20; Levitika 24:17, 18; Matewu 10:28; (2) Deuteronoma 6:4; 1 Vakorinto 8:4-6; (3) Genesa 1:27, 28; Nhlavutelo 21:1-4; (4) Eklesiasta 1:4; Matewu 24:3, 7, 8; (5) Yohane 3:16; 17:3; Vafilipiya 2:5-11; 4:6, 7; Vaheveru 5:9.
[Swivutiso Swa Dyondzo]
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 16]
Vukhongeri hinkwabyo byi fanele ku humesa mihandzu ya ku rhula. Kambe xana bya yi humesa?
[Bokisi leri nga eka tluka 14]
Vukhongeri, Rirhandzu, Ni Rivengo
▪ “Tinyimpi ta vukhongeri ti vonaka ti ri ni tihanyi leti engetelekeke. Loko vanhu va lwela ndhawu leswaku va pfuneka eka ikhonomi, va fikelela laha nyimpi yi nga ha faneliki ivi xisweswo va tshika. Loko xivangelo xi ri xa vukhongeri, ku tshika ni ku rivalelana swi tikomba ku ri vubihi.”—Roger Shinn, profesa wa misinya ya milawu ya ku tshamisana, Union Theological Seminary, New York.
▪ “Vanhu va ta hambanela vukhongeri, va tsala ha byona, va byi lwela, va byi fela; kambe hayi ku byi hanyela . . . Laha vukhongeri bya ntiyiso byi siveleke vugevenga byin’we, vukhongeri bya mavunwa byi kote ku funengeta gidi ra byona.”—Charles Caleb Colton (1825).
▪ “Hi ni vukhongeri byo anela ku hi venganisa, kambe a hi na byo anela ku hi endla hi rhandzana.”—Jonathan Swift (1667-1745).
▪ “Vanhu a va byi endli vubihi hi ku helela na hi ku tsaka ku fana ni loko va byi endla ehansi ka nsusumeto wa vukhongeri.”—Blaise Pascal (1623-62).
▪ “Xikongomelo xa ntiyiso xa vukhongeri lebyi tlakukeke i ku yisa switsundzuxo ni mintiyiso ya moya leswi swi nga xisekelo xa byona eka vanhu vo tala hi laha byi nga fikelelaka ha kona, leswaku munhu un’wana ni un’wana wa lava a ta swi kota ku hetisisa pakani ya ntiyiso ya Munhu ha swona. Pakani ya ntiyiso ya munhu i ku kwetsimisa Xikwembu ni ku Xi tsakisa hi laha ku nga heriki.”—Arnold Toynbee, n’wamatimu.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 4]
Mahindu ma gandzela nambu wa Ganges—lowu vuriwaka Ganga Ma, kumbe Manana Ganga
Makhatoliki ya xiviri ma hundzulukela eka Mariya eku tirhiseni ka wona ka ricindha
Ematikweni man’wana ya Mabudha, vavanuna vo tala va tirha nkarhi wo karhi tanihi tinghwendza leti ambalaka tingoti to tshwuka
Vavanuna va Mamuslim va endla riendzo ro ya eMecca
[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]
Timbhoni ta Yehova, leti tiveka emisaveni hinkwayo hi ntirho wa tona wo chumayela, emutini wa Majapani
[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]
N’wana a ri karhi a khuvuriwa eka yin’wana ya tikereke ta Vujagana. Xana vukhongeri bya laha munhu a tswaleriweke kona swo boha byi ri bya ntiyiso?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]
Gandzelo ra vanhu ra Vaaztec—xana vukhongeri hinkwabyo hakunene “i tindlela leti ringanaka to ya entiyisweni”?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]
Evitweni ra vukhongeri, timiliyoni ti dlayile ni ku dlayiwa
