Ku Lavisisa La Nga Tiviwiki Hi Masingita Ni Vungoma
Ndzima 4
Ku Lavisisa La Nga Tiviwiki Hi Masingita Ni Vungoma
1. I yini leswi Pawulo a swi byeleke Vaatena eAreyopago? Hikwalaho ka yini?
“VAVANUNA va Atena, ndza swi vona leswaku, eka swilo hinkwaswo, mi vanhu va vukhongeri lebyikulu ngopfu.” (Mintirho 17:22) Sweswo hi leswi Pawulo muapostola wa Vukriste a swi byeleke ntshungu lowu hlengeletaneke eAreyopago kumbe eXitsungeni xa Mars, emutini wa khale wa Atena, Greece. Pawulo u vule marito wolawo hikuva emahlweninyana u vone leswaku “muti lowu, wu tele swikwembu swa swifaniso.” (Mintirho 17:16) U vone yini xana?
2. I yini lexi kombiseke ku chava ka Vaatena swikwembu?
2 Handle ko kanakana, Pawulo u vone swikwembu swo hambana-hambana swa Magriki ni Varhoma eka muti wolowo lowu nga ni vaaki va tinxaka-nxaka naswona a swi ri erivaleni leswaku vaaki va wona a va tinyiketele swinene eku gandzeleni ka vona ka swikwembu leswi. Hi ku chava leswaku hi xiwelo va nga honisa ku gandzela xikwembu xo karhi xa nkoka kumbe lexi nga ni matimba lexi xi nga ha hlundzukaka, Vaatena va tlhele va katsa “Xikwembu lexi nga tiviwiki” evugandzerini bya vona. (Mintirho 17:23) Sweswo swi ku kombise kahle ku chava ka vona swikwembu.
3. Xana i Vaatena ntsena lava chavaka swikwembu?
3 Kavula, ku chava swikwembu, ngopfu-ngopfu leswi nga tiviwiki, a hi ka Vaatena va lembe xidzana ro sungula ntsena. Hi magidi ya malembe, ku fume ku lava ku va vanhu hinkwavo. Eka swiphemu swo tala swa misava, ku lava ku va xivumbeko xin’wana ni xin’wana xa vutomi bya vanhu xi hlangane ni swikwembu kumbe ni mimoya hi ndlela yo karhi. Hi laha hi voneke ha kona eka ndzima leyi hundzeke, mintsheketo ya Vaegipta, Magriki, Varhoma, Machayina ni yin’wana ya khale a yi dzike swinene eka mianakanyo leyi katsaka swikwembu ni mimoya, leswi a swi teka xiphemu xa nkoka eka timhaka ta munhu hi xiyexe ni ta tiko. Emalembeni ya le Xikarhi, switori leswi vulavulaka hi tin’anga, swingoma-ntanda ni valoyi a swi tele exivandleni hinkwaxo xa Vujagana. Naswona xiyimo xi tano ni namuntlha.
Mihiva-hivana Ni Vukholwa-hava Namuntlha
4. Hi yihi mikhuva yin’wana leyi tolovelekeke leyi entiyisweni yi yelanaka ni swikwembu kumbe mimoya?
4 Hambi vanhu va swi xiya kumbe e-e, swilo swo tala leswi va swi endlaka swi yelana ni mikhuva kumbe ku pfumela eka vukholwa-hava, swin’wana swi yelana ni swikwembu kumbe mimoya. Hi xikombiso, xana a wu swi tiva leswaku ku tlangela siku ra ku velekiwa ku sungule eka vungoma bya tinyeleti, lebyi endlaka siku ra munhu ra xiviri ra ku velekiwa ka yena ri va ra nkoka swinene ke? Ku vuriwa yini hi khekhe ra siku ra ku velekiwa? Ri tikomba ri yelana na Artemis, xikwembu xa xisati xa Magriki, lexi siku ra xona ra ku velekiwa a ri tlangeriwa hi makhekhe ya vulombe ya xivumbeko xa n’weti leri tlhandlekiweke makhandlele. Kumbe xana a wu swi tiva leswaku ku ambala swiambalo swa ntima eminkosini eku sunguleni a ku ri ndlela yo balekela ku voniwa hi mimoya leyo biha leyi ku vuriwaka leswaku a yi titumbeta hi nkarhi wa swiendlakalo swo tano? Vantima van’wana va tipenda va basuluka naswona lava feriweke eka matiko man’wana va ambala mivala leyi nga tolovelekangiki leswaku mimoya yi ta ka yi nga va voni.
5. Hi byihi vukholwa-hava byin’wana lebyi tolovelekeke lebyi u byi tivaka?
5 Handle ka mikhuva leyi yi tolovelekeke, vanhu kun’wana ni kun’wana va ni vukholwa-hava ni minchavo ya vona. Le Vupela-dyambu, ku faya xivoni, ku vona ximanga xa ntima, ku famba ehansi ka xitepisi, naswona, hi ku ya hi laha u nga kona, ti-13 ta Ravumbirhi kumbe Ravuntlhanu hinkwaswo swi tekiwa tanihi mihlolo leyi hlolaka swin’wana swo biha. Le Vuxeni, Majapani ma ambala kimono ya vona tlhelo ra le ximatsini ri petseriwe exineneni, hikuva tlhelo lerin’wana ri vekeriwe mintsumbu. Tindlu ta vona ti akiwa mafasitere kumbe tinyangwa swi nga langutanga en’walungu-vuxa leswaku mademona, lawa ku vuriwaka leswaku ma ta hi tlhelo rero, ma nga yi kumi ndhawu yo nghena. Le Philippines, vanhu va susa tintangu ta vafi ivi va ti veka etlhelo ka milenge emahlweni ka xilahlo leswaku “Mukwetsimi” Petro a ta va amukela. Vanhu lavakulu va byela vana leswaku va tikhoma kahle hi ku vula leswaku xivumbeko lexi nga en’wetini i “Mukwetsimi” Mikayele, la langutaka ni ku tsala swiendlo swa vona.
6. Xana vanhu va katseka ku fikela kwihi eka vungoma namuntlha?
6 Hambi swi ri tano, ku pfumela eka mimoya ni swikwembu, a swi hikeriwanga mikhuva kumbe vukholwa-hava lebyi vonakaka byi ri hava khombo ntsena. Eka vanhu lava hanyaka xikhale ni lava hluvukeke, vanhu va tirhise tindlela to hambana-hambana leswaku va lawula kumbe ku tsakisa mimoya leyi chavisaka ni ku kuma tintswalo eka leyi nga ni musa. Hi laha ku faneleke, hi nga ha rhanga hi anakanya hi vanhu lava nga emakhwatini ni le tintshaveni leti nga toxe lava yaka eka vangoma, tin’anga ni ti-shaman (vaprista va vungoma) loko va vabya kumbe va ri ekhombyeni ro chavisa. Kambe vanhu va le madorobeni lamakulu ni lamantsongo na vona va ya eka vangoma va tinyeleti, vafembi, vavhumbi ni vanyamusoro leswaku va ya vutisa hi vumundzuku kumbe ku kuma mpfuno leswaku va endla swiboho swa nkoka. Van’wana, hambi loko hi nomu va vula leswaku i va vukhongeri byo karhi, va hisekela mikhuva yo tano swinene. Van’wana vo tala va endle vungoma, masingita yo biha ni vuloyi swi va vukhongeri bya vona.
7. Hi swihi swivutiso leswi hi faneleke ku swi kambisisa?
7 Xana hi xihi xihlovo kumbe masungulo ya mikhuva ni vukholwa-hava lebyi hinkwabyo? Xana swo va tindlela to hambana to tshinelela Xikwembu? Naswona xa nkoka swinene, swi va endlela yini lava swi landzelelaka? Leswaku hi kuma tinhlamulo ta swivutiso leswi, hi fanele hi tlhelela eka matimu ya munhu ivi hi kuma vuthala bya tindlela ta yena to sungula ta ku gandzela.
Ku Fikelela La Nga Tiviwiki
8. Hi yihi mfanelo leyi xiyekaka leyi hambanisaka vanhu ni swivumbiwa leswintsongo?
8 Hi ku hambana ni leswi lava pfumelaka eka hundzuluko va nga swi vulaka, munhu u ni xilaveko xa moya lexi n’wi endlaka a hambana ni ku va la tlakukeke eka swivumbiwa swa le hansi. U tswariwa a ri ni ku navela ku lavisisa la nga tiviwiki. Minkarhi hinkwayo u kayakaya ni swivutiso swo tanihi leswi: Xana xikongomelo xa vutomi i yini? Ku humelela yini loko munhu a fa? Kahle-kahle, hi byihi vuxaka bya munhu ni misava ya xiviri ni vuako hinkwabyo ke? Nakambe u susumetiwa hi ku navela ku fikelela nchumu wun’wana lowu tlakukeke kumbe lowu nga ni matimba swinene ku n’wi tlula leswaku a ta kota ku kuma ku lawula mbango wa yena ni vutomi bya yena.—Psalma 8:3, 4; Eklesiasta 3:11; Mintirho 17:26-28.
9. Xana mudyondzi un’wana u byi hlamusela njhani “vumoya”?
9 Ivar Lissner ebukwini yakwe leyi nge Man, God and Magic u swi veka hi ndlela leyi: “Munhu a nga ma hlamala swinene matshalatshala lawa munhu a ma endleke, evurungurwini hinkwabyo, leswaku a fikelela swivandla swa le handle ka yena. Matimba ya yena a ma kalanga ma kongomisiwa eka swilaveko swa vutomi ntsena. A a hambeta a endla vulavisisi, a mbambela ku ya emahlweni, a lava ku fikelela leswi nga fikeleriwiki. Ku navela loku ko hlamarisa ni ka ndzhaka eka munhu i vumoya bya yena.”
10. I yini leswi kombisaka leswaku munhu u ni ku navela ka ntumbuluko ko fikelela Xikwembu?
10 Kavula, lava va nga pfumeriki eka Xikwembu a va languti timhaka hi ndlela yoleyo. Hi ntolovelo va teka mboyamelo lowu wa vumunhu wu ri swilaveko swa munhu swa mianakanyo kumbe swin’wana, hi laha hi voneke ha kona eka Ndzima 2. Hambi swi ri tano, xana a hi ntokoto wa hina lowu tolovelekeke leswaku loko hi langutane ni khombo kumbe xiyimo lexi chavisaka, nhlamulo yo sungula ya vanhu vo tala i ku kombela mpfuno eka Xikwembu kumbe eka matimba yo karhi lama tlakukeke? Leswi swi tano ni namuntlha hi laha a swi ri ha kona eminkarhini ya khale. Xisweswo, Lissner u ye emahlweni a ku: “A nga kona loyi a tshameke a endla vulavisisi exikarhi ka vanhu va xikhale la nga tsandzekaka ku twisisa leswaku hinkwavo a va anakanya hi Xikwembu, leswaku va swi tiva swinene leswaku ku ni munhu la tlakukeke swinene.”
11. Hi byihi vuyelo bya matshalatshala ya munhu yo fikelela la nga tiviwiki? (Ringanisa Varhoma 1:19-23.)
11 Ndlela leyi va tikarhateke ha yona ku anerisa ku navela koloko ka le ndzeni ko fikelela la nga tiviwiki a ku ri mhaka yin’wana. Vahloti ni varisi lava tsendzelekaka a va ma chava matimba ya swivandzana. Varimi a va tolovelane ni ku cinca ka maxelo ni tinguva hi laha ku hlawulekeke. Lava tshamaka emakhwatini a va ri ni langutelo leri hambaneke ni ra vanhu lava tshamaka emakwandzasini kumbe etintshaveni. Hikokwalaho ka minchavo ni swilaveko leswi swo hambana-hambana, vanhu va vumbe mikhuva ya vukhongeri yo hambana-hambana leyi pfilunganyaka leyi ha yona a va kholwa leswaku va ta tsakisa swikwembu leswi nga ni musa ni ku endla ku rhula ni leswi chavisaka.
12. Hi swihi swivumbeko leswi tolovelekeke leswi nga voniwaka eka mikhuva ya vukhongeri ya vanhu etindhawini hinkwato?
12 Hambi swi ri tano, ku nga khathariseki ku hambana loku kukulu, ku ni swivumbeko swin’wana leswi fanaka leswi xiyekaka eka mikhuva leyi ya vukhongeri. Exikarhi ka swona ku ni ku gandzela ni ku chava mimoya leyo kwetsima ni matimba lama nga tolovelekangiki, ku tirhisiwa ka masingita, ku vhumba vumundzuku hi swikombiso ni mihlolo, vungoma bya tinyeleti ni tindlela to hambana-hambana to vhumba. Loko hi ri karhi hi kambisisa swivumbeko leswi, hi ta vona leswaku swi tlange xiphemu lexikulu eku vumbeni ka mianakanyo ya vanhu ya vukhongeri emisaveni hinkwayo ni le malembeni hinkwawo lama hundzeke, hambi ku ri ku katsa ni vanhu va namuntlha.
Mimoya Yo Kwetsima Ni Matimba Lama Nga Tolovelekangiki
13. I yini leswi kumbexana a swi nga twisiseki eka vanhu va minkarhi ya khale?
13 Vutomi bya vanhu eminkarhini yo sungula swi tikomba onge a byi tele hi ku rharhangana. A va rhendzeriwe hi swiendlakalo leswi nga hlamuselekiki ni leswi pfilunganyaka. Hi xikombiso, a va nga swi koti ku twisisa leswaku hikokwalaho ka yini munhu la hanyeke kahle swinene a fanele a vabya hi xitshuketa, kumbe mhaka leyi ha yona xibakabaka xi faneleke xi tsandzeka ku nisa mpfula hi nguva leyi tolovelekeke kumbe ha yini murhi lowu nga hava matluka, lowu vonakaka wu nga hanyi wu fanele wu hundzuka wa rihlaza naswona wu vonaka wu taleriwe hi vutomi hi nkarhi wo karhi wa lembe. Hambi ku ri ndzhuti, ku ba ka mbilu ni ku hefemula ka munhu a swi ri swihundla.
14, 15. Hikwalaho ka ku pfumala ku twisisa ni nkongomiso, munhu hakanyingi a a swi yelanisa na yini leswi nga hlamuselekiki? (Ringanisa 1 Samuel 28:3-7.)
14 Hikwalaho ka mboyamelo wa munhu wa ndzhaka wa moya, a ku ri mhaka ya ntumbuluko leswaku a teka swilo ni swiendlakalo leswi swa xihundla swi ri swa matimba yo karhi lama nga tolovelekangiki. Hambi swi ri tano, hi ku pfumala nkongomiso ni ku twisisa loku faneleke, tiko ra yena hi ku hatlisa ri taleriwe hi mimoya (souls), mimoya (spirits), swipuku ni mademona. Hi xikombiso, Maindiya ya Algonquian ya le Amerika N’walungu ma vitana moya (soul) wa munhu otahchuk, leswi vulaka “ndzhuti wakwe,” naswona Vamalay va le Dzongeni-vuxa wa Asia va kholwa leswaku loko munhu a fa, moya (soul) wakwe wu huma hi le tinhompfini ta yena. Namuntlha, ku pfumela eka mimoya (spirits) ni mimoya (souls) leyi humeke—ni matshalatshala yo vulavula na yona hi ndlela yo karhi—ku lava ku va ka misava hinkwayo.
15 Hi mukhuva lowu fanaka, swilo swin’wana eka mbango wa ntumbuluko—dyambu, n’weti, tinyeleti, malwandle, milambu, tintshava—swi tikombe swi hanya ni ku va ni nkucetelo lowu kongomeke emintirhweni ya vanhu. Tanihi leswi swilo leswi swi vonakeke swi ri na ndhawu ya swona, swi munhuhatiwe tanihi mimoya ni swikwembu, swin’wana swi ri na musa naswona swi pfuna, swin’wana swi bihile naswona swi vavisa. Ku gandzela swilo leswi vumbiweke ku teke ndhawu leyikulu eka ku lava ku va vukhongeri hinkwabyo.
16. Vugandzeri bya mimoya, swikwembu ni swilo swo kwetsima byi kombisiwe hi ndlela yihi?
16 Hi nga kuma ku pfumela ka muxaka lowu eka kwalomu ka vukhongeri hinkwabyo bya vanhu va khale. Vababilona ni Vaegipta a va gandzela swikwembu swa vona swa dyambu, n’weti ni swa matshamisekelo ya tinyeleti. Swiharhi ni swivandzana a swi ri exikarhi ka swilo swa vona leswi va swi gandzelaka. Mahindu ma tiveka hi swikwembu swa wona swo tala swinene, leswi fikaka eka timiliyoni. Machayina hi minkarhi hinkwayo ma teke tintshava ta wona ni milambu ya wona yo kwetsima swi ri swikwembu naswona va phofula ku tinyiketela ka vona lokukulu eku gandzeleni ka vafi. Madruid ya khale ya le Swihlaleni swa Britain ma teke mirhi ya timongo tanihi leyi kwetsimeke, naswona a va xixima swinene tinyungu leti milaka eka murhi wa timongo. Endzhakunyana, Magriki ni Varhoma va nghenise xiphemu xa vona; kutani ku pfumela eka mimoya (spirits), swikwembu, mimoya (souls), mademona ni swilo swo kwetsima swa tinxaka hinkwato swi tiyisiwe swinene.
17. Ku gandzela swilo leswi vumbiweke ka ha vonaka ni namuntlha hi ndlela yihi?
17 Hambi loko vanhu van’wana namuntlha va nga ha languta ku pfumela ko tano hinkwako tanihi vukholwa-hava, mianakanyo leyi ya ha kumeka eka mikhuva ya vukhongeri bya vanhu vo tala emisaveni hinkwayo. Van’wana va ha pfumela leswaku tintshava tin’wana, milambu, maribye ya swivumbeko leswi nga tolovelekangiki, mirhi ya khale ni swilo swin’wana swo hlayanyana swa kwetsima naswona va swi gandzela tanihi swilo swa ku tinyiketela eka swona. Va aka tialtari, tindhumba ni titempele etindhawini leti. Hi xikombiso, Nambu wa Ganges wa kwetsima eka Mahindu, lava va navelaka ngopfu ku hlamba eka wona loko va ha hanya ivi nkuma wa vona wu haxiwa ehenhla ka wona loko va file. Mabudha ma swi teka ku ri ntokoto lowu nga tolovelekangiki ku gandzela endhumbeni eBuddh Gaya, India, laha ku vuriwaka leswaku Budha u kume ku voningeriwa kona ehansi ka murhi wa bodhi. Makhatoliki ma khinsama emahlweni ka Kereke ya Rhoma Khatoliki ya Wanhwana wa Hina wa le Guadalupe eMexico kumbe ma hlamba ematini yo “kwetsima” endhumbeni ya le Lourdes, Furwa, hi ku lava ku hanyisiwa ka singita. Ku gandzeriwa ka swilo leswi vumbiweke ematshan’weni ya Muvumbi swa ha vonaka swinene ni namuntlha.—Varhoma 1:25.
Ku Sungula Ka Masingita
18. Xana ku pfumela eka mimoya ni le ka swikwembu ku yise eka yini?
18 Loko ku pfumela ka leswaku misava leyi nga hava vutomi a yi tele hi mimoya leyinene ni yo biha ku simekiwile, swi yise eka goza leri landzelaka hi ku olova—matshalatshala yo vulavula ni leyinene leswaku va kuma nkongomiso ni mikateko ni ku endla ku rhula ni leyo biha. Vuyelo a ku ri ku tirhisiwa ka masingita, lama veke kona ku lava ku va eka rixaka rin’wana ni rin’wana ra khale ni ra sweswi.—Genesa 41:8; Eksoda 7:11, 12; Deuteronoma 18:9-11, 14; Esaya 47:12-15; Mintirho 8:5, 9-13; 13:6-11; 19:18, 19.
19. (a) Masingita i yini xana? (b) Ha yini masingita ma vonaka ma tshembiwa hi vanhu vo tala?
19 Kahle-kahle, masingita i matshalatshala yo lawula kumbe ku sindzisa matimba ya ntumbuluko kumbe lama nga tolovelekangiki leswaku ma endla leswi laviwaka hi munhu. Hi ku ka va nga tivi leswi vangelaka swiendlakalo swo tala swa siku na siku hi ku kongoma, vanhu va khale a va kholwa leswaku ku phindha-phindha marito yo karhi ya masingita kumbe ku vehela switshungulo kumbe ku endla mihiva-hivana yo karhi, a swi ta tisa mimbuyelo yo karhi leyi laviwaka. Leswi swi seketeleke muxaka lowu wa masingita hi leswaku mihiva-hivana yin’wana a yi tirha hakunene. Hi xikombiso, tin’anga—vaendli va masingita lavakulu kumbe vanyamusoro—va le Swihlaleni swa Mentawai evupela-dyambu bya Sumatra va vikiwe va ri lava humelelaka hi ndlela leyi hlamarisaka swinene eku tshunguleni ka vanhu lava karhatiwaka hi nchuluko. Endlelo ra vona ra masingita a ku ri ku etlerisa vavabyi va languta ehansi ekusuhi ni makumu ya riwa ivi va natswa misava nkarhi na nkarhi. I yini leswi endleke leswaku swi tirha? Misava ya le riweni yi na kaolin, vumba byo basa lebyi hi ntolovelo byi tirhisiwaka eka mirhi yin’wana ya namuntlha ya nchuluko.
20. Vungoma byi fume vutomi bya vanhu hi ndlela yihi?
20 Ku humelela ku nga ri kungani ka muxaka lowu ku pfale ku tsandzeka loku kun’wana hinkwako ivi ku simeka ndhuma ya vaendli lava va masingita. Hi ku hatlisa va ve swirho leswi chaviwaka ni ku xiximiwa swinene—vaprista, tihosi, vaprista va vangoma, vatshunguri, tin’anga, vangoma. Vanhu va ye eka vona ni swiphiqo swa vona, swo tanihi ku hanyisa ni ku sivela vuvabyi, ku kuma swilo leswi lahlekeke, ku kuma makhamba, ku hlongola minkucetelo leyo biha ni ku rihisela. Eku heteleleni, ku ve ni mikhuva ni mihiva-hivana yo tala ya vukholwa-hava leyi a yi langutana ni timhaka leti kun’we ni swiendlakalo swin’wana evuton’wini, ku fana ni ku veleka, ku kula, ku tshembisana vukati, vukati, rifu ni xilahlo. Matimba ni mahlori ya vungoma hi ku hatlisa swi fume xivumbeko xin’wana ni xin’wana xa vutomi bya vanhu.
Mincino Ya Mpfula Ni Vuloyi
21, 22. Xana “masingita yo tekelela” ya vula yini? Nyika xikombiso.
21 Ku nga khathariseki ku tala swinene ka mikhuva ya masingita ya vanhu vo hambana-hambana, mianakanyo ya xisekelo leyi yi hlohlotelaka yi fana hi ndlela leyi hlamarisaka. Xo sungula, ku ni mianakanyo ya leswaku ku navela ku tswala ku navela, leswaku nchumu lowu navelekaka wu nga kumiwa hi ku wu tekelela. Leswi minkarhi yin’wana swi vuriwa masingita yo tekelela. Hi xikombiso, loko ku pfumaleka ka mpfula ku xungeta swimilana swa vona, Maindiya ya Omaha ya le Amerika Dzonga a ma cina ma rhendzele xibya xa mati. Kutani un’wana wa vona a a nwa mati wolawo ivi a ma tshwutela emoyeni ku tekelela ku phuphutela kumbe ku na. Kumbe wanuna a nga vumbuluka emisaveni ku fana ni bere leyi vavisekeke ku tiyiseka leswaku u ta humelela eku hloteni ka yena ka tibere.
22 Vanhu van’wana a va ri ni mihiva-hivana leyi anameke swinene, ku katsa ni ku yimbelela ni magandzelo. Machayina ma endla phepha lerikulu kumbe dragona leyi endliweke hi ntsandza, xikwembu xa vona xa mpfula ivi va macha va xi rhendzerile kumbe va humesa xifaniso xa xikwembu xa vona etempeleni kutani va xi veka edyambyini leswaku xi ta twa ku hisa ivi kumbexana xi rhumela mpfula. Mihiva-hivana ya Vangoni va le Afrika Vuxa yi katsa ku chela byala epotweni leri celeriweke etempeleni ya mpfula ivi va khongela va ku, “Hosi Chauta, u nonon’hwise mbilu ya wena eka hina, xana hi fanele hi endla yini? Hi fa kunene. Nyika vana va wena mpfula, hi lebyi byala hi ku nyikile.” Kutani va nwa byala lebyi byin’wana. Leswi swi landzeriwa hi risimu ni ku cina ni ku tlakusa marhavi lama petiweke ematini.
23. Vuloyi ni ku endlela munhu migilo swi sungurise ku yini? (Ringanisa Levitika 19:31; 20:6, 27; Deuteronoma 18:10-13.)
23 Mianakanyo yin’wana leyi hlohlotelaka mikhuva ya masingita hi leswaku swilo leswi a swi ri swa munhu wo karhi swi hambeta swi n’wi khumba hambi loko a hambane na swona. Leswi swi vange mukhuva wo endlela munhu un’wana migilo hi ku tota mirhi eka xin’wana lexi a xi ri xa munhu yoloye. Hambi ku ri eka lembe xidzana ra vu-16 ni ra vu-17 le Yuropa ni le Nghilandi, vanhu a va kholwa valoyi lava va nga vavisaka vanhu hi matimba ya muxaka lowu. Maendlelo ya kona ma katse swilo swo tanihi ku endla xifaniso lexikulu xa mhula xa munhu yoloye ivi va tlhavetela tineleta eka xona, va tsala vito ra yena exiphephanini ivi va xi hisa, va celela xiphemu xa mpahla ya yena, kumbe va endla swilo swo karhi emisisini, minwala leyi tsemiweke, nyuku kumbe hambi ku ri thyaka ra yena. Ku anama ka leswi ni mikhuva yin’wana swi nga voniwa hi mhaka ya leswi Milawu ya le Palamendhe hi 1542, 1563 na 1604 leyi vulaka leswaku vuloyi i nandzu lowukulu yi simekiweke le Nghilandi. Hi tindlela to hambana-hambana, xivumbeko lexi xa masingita a xi tirhisiwa hi vanhu lava lavaka ku va va rixaka rin’wana ni rin’wana emalembeni hinkwawo.
Vumundzuku Hi Swikombiso Ni Mihlolo
24. (a) Ku hlahluva i yini xana? (b) Vababilona a va hlahluvisa ku yini?
24 Hakanyingi masingita ma tirhiseriwa ku paluxa mhaka leyi fihliweke kumbe ku tiva vumundzuku hi swikombiso ni mihlolo. Leswi swi tiviwa tanihi ku hlahluva, naswona Vababilona a va tiveka swinene ha swona. Hi ku ya hi buku leyi nge Magic, Supernaturalism, and Religion, “a va ri vathwasi eka vutshila bya ku tiva swilo swa nkarhi lowu taka, ku vhumba vumundzuku hi swivindzi ni marhumbu ya swiharhi leswi dlayiweke, hi ndzilo ni musi na hi ku vangama ka maribye ya risima; a va vhumba swiendlakalo hi ku khuluka ka mati ya swihlovo na hi swivumbeko swa swimilana. . . . Swikombiso swa le moyeni, mpfula, mapapa, moya ni rihati a swi hlamuseriwa tanihi leswi hlolaka swo karhi; ku pandzeka ka fenichara ni swivatliwa a swi vhumba swiendlakalo swa nkarhi lowu taka. . . . Tinhongana ni switsotswana swin’wana, kun’we ni timbyana, a swi rhwala marungula ya xihundla.”
25. Ezekiyele na Daniyele va kombetele eka mukhuva wa ku hlahluva eBabilona wa khale hi ndlela yihi?
25 Buku ya Bibele ya Ezekiel yi vika leswaku eka tsima rin’wana ro ya enyimpini, “hosi ya Babilona yi yime ntileni lowukulu, emahandzeni ya tindlela letimbirhi, leswaku yi endla eku vhumba; yi vangamisa miseve, yi vutisa swifaniso, yi kamba xivindzi.” (Ezekiel 21:26) Vanyamusoro, vangoma ni vaprista lava tirhisaka masingita na vona a va ri xiphemu xa nkarhi na nkarhi xa huvo ya Babilona.—Daniel 2:1-3, 27, 28.
26. A xi ri xihi xivumbeko xin’wana xa ku hlahluva lexi a xi tolovelekile exikarhi ka Magriki?
26 Vanhu va tinxaka tin’wana, va le Vuxeni ni va le Vupela-dyambu, na vona a va katseka eka swivumbeko swo tala swa ku vhumba. Magriki a ma ya eka swivandla swo hlangana ni swikwembu swa vona malunghana ni swiendlakalo leswikulu swa politiki kun’we ni timhaka leti nga nyawuriki ta munhu hi xiyexe to tanihi vukati, riendzo ni vana. Lexi a xi dume swinene eka swona a ku ri xivandla xo hlanganela eka xona xa Delphi. Tinhlamulo, leti a ku anakanyiwa leswaku ti huma eka xikwembu Apollo, a ti nyikeriwa hi ku tirhisa muprista wa xisati kumbe Pythia, hi mpfumawulo lowu nga twakaliki kahle ivi wu hlamuseriwa hi vaprista leswaku va vumba timhaka leti nga twisisekiki kahle. Xikombiso lexi xiyekaka swinene i nhlamulo leyi nyikiweke Croesus, hosi ya le Lydia, leyi a yi ku: “Loko Croesus o tsemakanya Halys, u ta herisa mfumo wa matimba.” Mfumo wa matimba lowu herisiweke a wu ri wa yena. Crouses u hluriwe hi Korexe wa Muperesi loko a tsemakanya Halys leswaku a ya hlasela Cappadocia.
27. Xana Varhoma va nghenele ku hlahluva hi mpimo wo tanihi kwihi?
27 Le Vupela-dyambu vukanganyisi bya ku vhumba byi fikelele nhlohlorhi eka Varhoma, lava a va khomeke swinene hi mihlolo ni swikombiso eka ku lava ku va xin’wana ni xin’wana lexi a va xi endla. Vanhu va ntlawa wun’wana ni wun’wana wa mahanyelo a va pfumela eka vungoma bya tinyeleti, vuloyi, switshungulo, ku vhumba ni swivumbeko swin’wana swo tala swa ku hlahluva. Naswona hi ku ya hi Edward Gibbon, mulawuri eka matimu ya le Rhoma, “swivumbeko swo hambana-hambana swa ku gandzela, leswi a swi tele exivandleni xa Rhoma, vanhu a va swi teka swi ri ntiyiso hinkwaswo.” Cicero mutirhela-mfumo ni xivulavuri lexi dumeke a a ri mutshila eku laveni ka mihlolo hi ku haha ka tinyenyana. Petronius, n’wamatimu wa Murhoma u xiye leswaku loko ku langutiwa hi ku tala ka vukhongeri ni vugandzeri emadorobeni man’wana ya Rhoma, ku fanele ku ve na swikwembu swo tala ku tlula vanhu lava nga eka byona.
28. Xana Machayina a ma hlahluvisa ku yini eminkarhini ya khale?
28 Le China, ku yimburiwe tinhlolo ta marhambu ni swiphambati leswi tlulaka 100 000 leswi sukelaka eka gidi ra vumbirhi ra malembe B.C.E. (rixaka ra Shang). A swi tirhisiwa hi vaprista va Shang leswaku va lava nkongomiso wa le henhla eka xin’wana ni xin’wana ku sukela eka ta maxelo ku fikela eka ku famba ka masocha. Vaprista va tsale swivutiso hi matsalelo ya khale eka marhambu lawa. Kutani va oxe marhambu ivi va kambisisa ku mpfampfarhuka loku humelelaka kutani va tsala tinhlamulo eka marhambu wolawo. Vadyondzi van’wana va kholwa leswaku matsalelo ya Xichayina ma sungule eka matsalelo lawa ya khale.
29. Hi wihi nsinya wa nawu wa ku hlahluva lowu andlariweke eka I Ching?
29 Buku leyi tivekaka swinene ya Machayina ya khale ehenhleni ka vungoma hi leyi nge I Ching (Nxaxamelo wa Mindzhundzuluko; leyi vitanisiwaka xi leswi Yee-Jing), leyi ku vuriwaka leswaku yi tsariwe hi vafumi vambirhi vo sungula va Chou, Wen Wang na Chou Kung, eka lembe xidzana ra vu-12 B.C.E. Yi na tinhlamuselo leti nga ni vuxokoxoko bya ku hlangana ka matimba mambirhi lama hambanaka yin na yang (munyama-ku vonakala, nandzulo-mpfumelo, vusati-vununa, n’weti-dyambu, misava-matilo ni swin’wana), leswi Machayina yo tala ma ha pfumelaka leswaku swa ha ri misinya ya milawu leyi lawulaka timhaka hinkwato ta vutomi. Yi tisa langutelo ra leswaku swilo hinkwaswo swi tshamela ku cinca kutani a xi kona lexi tshamaka hi laha ku nga heriki. Leswaku munhu a humelela eka ntirho wun’wana ni wun’wana, u fanele a twisisa ni ku fambisana ni ku cinca hinkwako ka nkarhi wo karhi. Xisweswo, vanhu va vutisa swivutiso ivi va hoxa vuhlolotwana kutani va hundzukela eka I Ching leswaku va kuma tinhlamulo. Hi malembe xidzana yo tala, I Ching yi ve xisekelo xa maendlelo hinkwawo ya ku vhumba, vungoma bya ntivo-misava ni swivumbeko swin’wana swa ku hlahluva ka le China.
Ku Suka Eka Sayense Ya Swivumbeko Swa Le Henhla Ku Ya Eka Vungoma Bya Tinyeleti
30. Hlamusela ku sungula ka vutivi byo sungula bya swivumbeko swa le henhla.
30 Ku hleleka ka dyambu, n’weti, tinyeleti ni tiplanete i khale swi tsakisa vanhu lava nga emisaveni. Tikhataloko ta tinyeleti leti sukelaka eka lembe ra 1800 B.C.E. ti kumiwile eMesopotamiya. Exisekelweni xa rungula rero, Vababilona va swi kotile ku vhumba swiendlakalo swo tala swa le henhla swo tanihi ku dzwihala ka n’weti, ku vonakala ni ku nyamalala ka tinyeleti ni ku famba-famba kun’wana ka tiplanete. Hi ku fanana, Vaegipta, Vaasiriya, Machayina, Maindiya, Magriki, Varhoma ni vanhu van’wana va khale a va xiya xibakabaka ivi va hlayisa tirhekhodo leti nga ni vuxokoxoko ta swiendlakalo swa le henhla. Hi tirhekhodo leti va vumbe tikhalendara ta vona ni ku xaxameta mintirho ya vona ya lembe na lembe.
31. Xana vutivi bya swivumbeko swa le henhla byi tswale vungoma bya tinyeleti hi ndlela yihi?
31 Eka minkambisiso ya swivumbeko swa le henhla, ku xiyiwe leswaku swiendlakalo swin’wana emisaveni a swi tikomba swi kotlana ni swiendlakalo swin’wana swa le tilweni. Hi xikombiso, ku cinca ka tinguva ku landzela swinene ku famba ka dyambu, magandlati ma cinca ivi ma famba ma langutane ni n’weti, ku khapa ka lembe na lembe ka Nile minkarhi hinkwayo a ku landzela ku humelela ka Sirius, nyeleti yo vangama ku tlula hinkwato. Makumu lama nga erivaleni a ku ri leswaku swivumbiwa swa le tilweni a swi ri na xiphemu lexikulu eku vangeni ka swiendlakalo leswi ni swin’wana emisaveni. Kahle-kahle, Vaegipta a va vula leswaku Sirius i Mutisi wa Nile. Dyondzo ya leswaku tinyeleti a ti kucetela swiendlakalo swa laha misaveni hi ku hatlisa yi yise eka mianakanyo ya leswaku swivumbeko swa le tilweni swi nga tirhisiwa ku vhumba vumundzuku. Xisweswo sayense ya swivumbeko swa le tilweni yi tswale vungoma bya tinyeleti. Hi ku hlatlisa, tihosi ni vafumi va hlayise vangoma va tinyeleti va le nawini etindlwini ta vona ta vuhosi leswaku va kambisisa tinyeleti mayelana ni timhaka ta nkoka ta tiko. Kambe hi ku fanana vanhu lava tolovelekeke va tshembe tinyeleti malunghana ni rifuwo ra vona vini.
32. Vababilona a va tirhisa vungoma bya tinyeleti hi tindlela tihi?
32 Vababilona, va humelela nakambe. A va languta tinyeleti tanihi vuako bya swikwembu bya le tilweni tanihi leswi titempele a ti ri vuako bya swona bya laha misaveni. Leswi swi pfuxe dyondzo ya ku hlengeleta tinyeleti ti va mintlawa swin’we ni ku pfumela ka leswaku ku kavanyeteka ka le tilweni, ko tanihi ku ndzwihala kumbe swivumbeko swa tinyeleti tin’wana leti vangamaka kumbe tinyeleti ta mincila, a swi hlola mahlomulo ni nyimpi emisaveni. Swiviko swa madzana swa vangoma va tinyeleti leswi yaka eka tihosi swi kumiwile exikarhi ka mintirho ya vutshila leyi yimburiweke eMesopotamiya. Hi xikombiso, swin’wana swa swona swi vula leswaku ku dzwihala ka n’weti loku tshinelaka a ku ri xikombiso xa leswaku nala wo karhi u ta tokota ku hluriwa kumbe leswaku ku humelela ka planete yo karhi eka ntlawa wo karhi wa tinyeleti a swi hlola “khombo lerikulu” emisaveni.
33. Xana Esaya u te yini mayelana ni “lava langutaka tinyeleti” va le Babilona?
33 Mpimo lowu Vababilona a va titshege ha wona eka xivumbeko lexi xa vungoma wu nga tlhela wu voniwa eka marito lama tlhontlhaka ya muprofeta Esaya eka vona loko a vhumba ku lovisiwa ka Babilona: “Tana sweswi u ri ni ku hlahluva ka wena, ni vungoma bya wena lebyi u byi tirheke vuntshweni bya wena . . . A va te sweswi va ku ponisa, lava pimaka matilo, lava langutaka tinyeleti, lava vhumbaka loko n’weti yi tshama, leswi nga taka ku humelela!”—Esaya 47:12, 13.
34. “Tintlhari” leti teke eka ricece Yesu a ti ri vamani?
34 Ku suka eBabilona, vungoma bya tinyeleti byi rhumeriwe aEgipta, Asiriya, Peresi, Greece, Rhoma na Arabiya. Le Vuxeni, Mahindu ni Machayina na vona a va ri ni mafambiselo ya vona lama anameke ya vungoma bya tinyeleti. “Tintlhari” leti muevhangeli Matewu a vikeke leswaku ti te eka ricece Yesu a ti ri ‘tintlhari ta tinyeleti ta le vuxeni.’ (Matewu 2:1, 2) Vadyondzi van’wana va ehleketa leswaku tintlhari leti ta tinyeleti kumbexana a ti ri ta xikolo xa vutivi bya tinyeleti xa Makalediya ni xa Vamede ni Vaperesi eParthia, lexi a xi ri xifundza-nkulu xa Peresi kutani endzhaku xi va Mfumo lowu tilawulaka wa Parthia.
35. Xana ku humelele yini eka vungoma bya tinyeleti ku sukela enkarhini wa Magriki?
35 Hambi swi ri tano, i Magriki lama antswiseke vungoma bya tinyeleti byi va eka xivumbeko lexi tirhisiwaka namuntlha. Eka lembe xidzana ra vumbirhi C.E., Claudius Ptolemy, mungoma wa tinyeleti wa Mugriki eAlexandria, Egipta, u hlengelete marungula hinkwawo lama nga kona ya vungoma bya tinyeleti a vumba tibuku ta mune, leti vuriwaka Tetrabiblos, leti tirheke tanihi tibuku-mpfuno ta xisekelo ta vungoma bya tinyeleti ku ta fika ni namuntlha. Eka leswi, ku hume leswi hi ntolovelo swi vuriwaka vungoma bya tinyeleti bya ku velekiwa, hi leswaku, endlelo ro vhumba vumundzuku bya munhu hi ku dyondza chati ya ku velekiwa ka yena kumbe horoscope—chati leyi kombisaka swiyimo swa dyambu, n’weti ni tiplanete to hambana-hambana exikarhi ka ntlawa wa tinyeleti hi laha swi nga ha kona laha munhu a tswariweke kona hi nkarhi wa ku tswariwa ka yena.
36. Hi byihi vumbhoni bya leswaku vungoma bya tinyeleti byi sungule ku xiximiwa?
36 Hi lembe xidzana ra vu-14 ni ra vu-15, vungoma bya tinyeleti byi amukeriwe swinene eVupela-dyambu. Tiyunivhesiti ti byi dyondzise tanihi ndlela yo laya, leyi a yi lava vutivi lebyinene bya tindzimi ni tinhlayo. Vangoma va tinyeleti a va tekiwa tanihi vanhu lava dyondzekeke. Matsalwa ya Shakespeare ma tele hi tinhlamulo leti humaka eka minkucetelo ya vungoma bya tinyeleti etimhakeni ta vanhu. Yindlu yin’wana ni yin’wana ya vuhosi ni vafuwi vo tala a va hlayisa vangoma va tinyeleti va vona vini leswaku va ta va vutisa hi ku hatlisa. Kwalomu ka ntirho wun’wana ni wun’wana—kumbe i nyimpi, muako, bindzu kumbe riendzo—a wu nga tameriwi ku nga rhangiwanga ku yiwa eka tinyeleti. Vungoma bya tinyeleti byi ve lebyi xiximiwaka.
37. Xana ku hluvuka ka sayense ku khumbe vungoma bya tinyeleti hi ndlela yihi?
37 Hambi loko ntirho wa vativi va tinyeleti vo tanihi Copernicus na Galileo, kun’we ni ku hluvuka ka vulavisisi bya sayense, swi kanete swinene leswaku vungoma bya tinyeleti i sayense leyi nga enawini, byi ve kona ku ta fika ni namuntlha. (Vona bokisi, tluka 85.) Eka valawuri va Tiko kun’we ni vanhu ntsena, hambi va huma eka matiko lama hluvukeke hi tlhelo ra thekinoloji kumbe eka miti leyi nga yoxe eka matiko lama ha hluvukaka, vukanganyisi lebyi bya xihundla, lebyi sunguriweke hi Vababilona, byi antswisiwa hi Magriki naswona byi tlhela byi ndlandlamuxiwa hi Maarab, bya ha ri na nkucetelo lowukulu namuntlha.
Vumundzuku Lebyi Tsariweke eXikandzeni Ni Le Xandleni
38. I yini leswi yiseke eka swivumbeko swin’wana swa ku hlahluva leswi yelanaka ni voko ni xikandza xa munhu?
38 Loko ku languta ematilweni leswaku ku kumiwa swikombiso ni mihlolo ehenhleni ka vumundzuku swi vonaka swi nga koteki, ku na tindlela tin’wana to tala ta xihatla ni to olova ku ti fikelela eka lava katsekaka eka vutshila bya vungoma. Zohar, kumbe Sefer ha-zohar (Xiheveru, Buku ya ku Vonakala), tsalwa ra lembe xidzana ra vu-13 ra vutivi bya ku mbambela ra Mayuda, ri te: “Eka xibakabaka lexi funengeteke vuako, hi vona swivumbeko swo tala leswi vumbiweke hi tinyeleti ni tiplanete. Swi paluxa swilo leswi fihliweke ni swihundla leswikulu. Hi ku fanana, eka nhlonge ya hina leyi funengeteke munhu ku ni swivumbeko ni timfanelo leti nga tinyeleti ta mimiri ya hina.” Filosofi leyi yi yise eka tindlela tin’wana ta ku hlahluva kumbe ku vhumba vumundzuku, hi ku kambisisa xikandza ni xandla xa voko leswaku ku kumiwa swikombiso swa ku vhumba. Le Vuxeni ni le Vupela-dyambu, mikhuva yo tano ya ha hangalakile swinene. Kambe swi le rivaleni leswaku masungulo ya yona ma simekiwe eka vutivi bya tinyeleti ni masingita.
39. Xana ntivo-nghohe i yini, naswona byi tirhisiwe hi ndlela yihi?
39 Ntivo-nghohe i ku vhumba hi ku kambisisa swivumbeko swa xikandza, swo tanihi xivumbeko xa mahlo, nhompfu, meno ni tindleve. Le Strasbourg hi 1531, John un’wana wa le Indagine u humese buku emhakeni leyi, leyi eka yona a nyikeleke mimpfampfarhuto ya swikandza leswi nga ni swivumbeko leswi hamba-hambanaka swa mahlo, tinhompfu, tindleve ni swin’wana, kun’we ni tinhlamuselo ta yena. Lexi tsakisaka, u tshahe marito ya Yesu Kriste eka Matewu 6:22, “Hikwalaho, loko tihlo ra wena ri tsakile, miri wa wena hinkwawo wu ta va eku vonakaleni,” tanihi xisekelo xo vula leswaku mahlo lamakulu, yo vangama ni ya xirhendzevutana ma vula ku tshembeka ni rihanyo lerinene, kasi mahlo lama ngheneke endzeni ni lamantsongo a ma ri xikombiso xa mavondzo, mona ni ku ehleketelela. Hambi swi ri tano, ebukwini leyi fanaka, Compendium of Physiognomy, leyi humesiweke hi 1533, Bartolommeo Cocle mutsari wa yona u vule leswaku mahlo lamakulu, ni ma xirhendzevutana a ma vula munhu wa vusopfa ni wa vulolo.
40. (a) Xana ntivo-xandla i yini? (b) Bibele yi tirhisiwe njhani leswaku yi seketela ntivo-xandla?
40 Hi ku ya hi vavhumbi, voko ri kombisa matimba ya le henhla ku tlula xiphemu xihi na xihi xa miri handle ka nhloko. Xisweswo, ku xiya tilayeni ta voko leswaku u kuma mahanyelo ni vumundzuku bya munhu i ndlela yin’wana leyi tolovelekeke ya ku hlahluva—ntivo-xandla leswi hi ntolovelo swi vitaniwaka ku tivisisa xandla. Vativi va ku dyondza xandla va Malembe ya le Xikarhi a va kambisisa Bibele leswaku va seketela marhengu ya vona. Va nyike tindzimana to tanihi leti nge “Xi fungha mavoko ya vanhu hinkwavo, leswaku vanhu hinkwavo lava xi va vumbeke va xi tivisisa” ni leyi nge “Ku leha ka masiku ku le vokweni ra xinene ra byona; ku fuma ni ku twala swi le vokweni ra ximatsi.” (Yobo 37:7; Swivuriso 3:16) Matshumba ya xandla na wona a ma kambisisiwa hikuva a ku ehleketiwa leswaku a ma yimela tiplanete ivi xisweswo ma paluxa swo karhi mayelana ni munhu yoloye ni vumundzuku bya yena.
41. Vanhu va le Vuxeni a va hlahluvisa ku yini?
41 Ku vhumba hi ku dyondza swivumbeko swa xikandza ni swa xandla swi tolovelekile swinene eVuxeni. Handle ka vahlayi ni valeteri lava thwaseke lava va pfunaka, lava ha dyondzaka ni lava tiendlelaka va tele hikuva tibuku ni matsalwa ya swiyimo hinkwaswo ti kona hi xitalo. Vanhu hakanyingi va nghenela ku xiya xandla tanihi nchumu wo vungunyana ha wona, kambe vo tala va tekela timhaka to tano ehenhla. Hambi swi ri tano, vanhu hi ntolovelo a va tali ku aneriseka hi ku tirhisa ndlela yin’we ya ku vhumba. Loko va langutane ni swiphiqo leswikulu kumbe swiboho swa nkoka, va ya etempeleni ya vona, hambi i ya Mabudha, Matao, Mashinto kumbe yin’wana, leswaku va ya vutisa swikwembu, ni le ka vangoma va tinyeleti leswaku va vutisa tinyeleti, ni le ka muvhumbi leswaku a dyondza xandla xa vona ni ku languta xikandza xa vona ivi endzhaku ka sweswo hinkwaswo, va tlhelela ekaya va ya vutisa vakokwa wa vona lava feke. Va tshemba ku kuma nhlamulo leyi vonakaka yi fanela eka vona eka xin’wana xa swona.
Xana I Ntlango Lowu Nga Vuriki Nchumu?
42. Xana ku navela ka vanhu ka ntumbuluko ko tiva vumundzuku ku va yise eka yini?
42 I nchumu wa ntumbuluko leswaku mani na mani u fanele a lava ku tiva leswi vumundzuku byi swi khomeke. Ku navela ku hlayisa rifuwo lerinene ni ku papalata leswi swi nga vaka ni khombo na swona i swa ndhawu hinkwayo. Hi yona mhaka leyi ha yona emalembeni hinkwawo vanhu va yeke eka mimoya ni swikwembu leswaku va kuma nkongomiso. Hi ku endla tano, va katseka evungomeni, masingita, vungoma bya tinyeleti ni mikhuva yin’wana ya vukholwa-hava. Vanhu va khale a va ambala tinkatla ni switshungulo leswaku va tisirhelela, naswona a va ya eka tin’anga ni le ka vaprista va vangoma leswaku va tshunguriwa. Vanhu namuntlha va ha rhwala timendlele ta “Mukwetsimi” Christopher kumbe va ambala switshungulo swa “nkateko,” naswona va ni minhlangano ya vona ya ku vulavula ni mimoya, tibodo ta Ouija, tibolo to voningela, ti-horoscope, ni makhadi yo vhumba ha wona. Laha vungoma ni vukholwa-hava swi tirhisiwaka swinene, vanhu va vonaka va cincilenyana.
43. (a) Xana vo tala va titwisa ku yini hi vungoma, masingita ni ku hlahluva? (b) Hi swihi swivutiso mayelana ni mikhuva ya vukholwa-hava leswi lavaka ku hlamuriwa?
43 Kavula, vanhu vo tala va swi xiya leswaku leswi a hi nchumu kambe ko va vukholwa-hava ni leswaku a ku na xisekelo xa xiviri eka swona. Naswona va nga engetela leswaku va swi endlela ku titsakisa ntsena. Van’wana va tlhela va vula leswaku masingita ni ku hlahluva kahle-kahle swa pfuna hikuva swi nyikela ku aneriseka ka mianakanyo eka vanhu lava nga ha karhatiwaka swinene hi swihinga leswi va langutanaka na swona evuton’wini. Kambe xana hinkwaswo leswi i ku titsakisa loku nga vuliki nchumu kumbe ku pfuna miehleketo? Kahle-kahle, xana hi xihi xihlovo xa mikhuva ni masingita ya vungoma leyi hi yi hlamuseleke eka ndzima leyi ni yin’wana yo tala leyi hi nga yi boxangiki?
44. Kahle-kahle, i yini leswi nga vuriwaka mayelana ni xisekelo xa mikhuva yo tano hinkwayo?
44 Loko hi ri karhi hi kambisisa swivumbeko swo hambana-hambana swa vungoma, masingita ni ku hlahluva, hi swi xiyile leswaku swi yelana swinene ni ku pfumela eka mimoya leyi feke ni vukona bya mimoya yo lulama ni yo biha. Xisweswo, entiyisweni, ku pfumela eka vungoma, masingita ni ku hlahluva ku sekeriwe eka xivumbeko xa ku gandzela swikwembu swo tala lexi simekiweke eka dyondzo ya ku nga fi ka moya wa munhu. Xana lexi i xisekelo lexinene lexi u nga akaka vukhongeri bya wena ehenhla ka xona? Xana u nga teka vugandzeri lebyi sekeriweke eka masungulo yo tano byi ri lebyi amukelekaka?
45. I mphikamakaneta yihi mayelana ni swakudya leswi nyikiwaka swifaniso leyi langutaneke ni Vakriste va lembe xidzana ro sungula?
45 Vakriste eka lembe xidzana ro sungula a va langutane ni swivutiso leswi fanaka. A va rhendzeriwe hi Magriki ni Varhoma, lava a va ri ni swikwembu swa vona swo tala kun’we ni mihiva-hivana ya vona ya vukholwa-hava. Muhivana wun’wana a ku ri mukhuva wo nyika swifaniso swakudya ni ku hlanganyela eku dyeni ka swakudya leswi. Xana wihi na wihi loyi a a rhandza Xikwembu xa ntiyiso ni loyi a a tsakela ku xi tsakisa a a ta hlanganyela eka mihava-hivana yo tano? Xiya ndlela leyi muapostola Pawulo a hlamuleke xivutiso xexo ha yona.
46. Xana Pawulo ni Vakriste vo sungula a va pfumela yini mayelana ni Xikwembu?
46 “Loko ku ri ku dya leswi humeseriweke swikwembu swa hava, hi tiva leswaku ‘xikwembu xa hava a hi xilo xa nchumu emisaveni’, ni leswaku ‘ku ni Xikwembu xi ri xin’we ntsena, ku hava xin’wana.’ Hambi loko swilo swo vuriwa ‘swikwembu’, swi ri kona etilweni kumbe emisaveni—tanihi leswi kunene swikwembu swi nga tala ni tihosi ti nga tala—eka hina ku ni Xikwembu xin’we ntsena, Tatana loyi swilo hinkwaswo swi humaka eka yena, na hina hi hanyelaka yena.” (1 Vakorinto 8:4-6) Eka Pawulo ni Vakriste va lembe xidzana ro sungula, vukhongeri bya ntiyiso a ku nga ri ku gandzela swikwembu swo tala, hayi mpfangano wa swikwembu, kambe a ku ri ku tinyiketela eka “Xikwembu xin’we ntsena, Tatana,” lexi vito ra xona Bibele yi ri paluxaka loko yi ku: “Va ta tiva leswaku wena loyi vito ra yena a nga Yehova, u tlakukile henhla ka misava hinkwayo.”—Psalma 83:18.
47. Xana Pawulo u yi paluxise ku yini nhlamuselo ya ntiyiso ya ‘swikwembu ni tihosi ta le matilweni kumbe ta le misaveni’?
47 Hambi swi ri tano, hi fanele hi swi xiya leswaku hambi loko muapostola Pawulo a vule leswaku “xikwembu xa hava a hi xilo xa nchumu,” a nga vulanga leswaku “swikwembu” ni “tihosi” leswi vanhu a va hundzukela eka swona hi masingita, ku hlahluva ni magandzelo ya vona a swi nga ri kona. Kutani ke, a a vula yini? Pawulo endzhakunyana u swi veke erivaleni eka papila leri fanaka loko a tsarile a ku: “Kambe ndzi ri: Loko vamatiko va gandzela, va gandzela mademona, a va gandzeli Xikwembu.” (1 Vakorinto 10:20) Ina, hi ku tirhisa swikwembu ni tihosi ta wona, matiko kahle-kahle a ma gandzela mademona—swivumbiwa swa tintsumi kumbe swa moya, leswi swi xandzukeleke Xikwembu xa ntiyiso ivi swi tirhisana ni murhangeri wa swona, Sathana Diyavulosi.—2 Petro 2:4; Yuda 6; Nhlavutelo 12:7-9.
48. Hi rihi khombo leri ra ha riki kona namuntlha eka vungoma naswona ri nga papalatisiwa ku yini?
48 Hakanyingi vanhu va twela vanhu lava vuriwaka lava a va hanya xikhale vusiwana, lava a va ri mahlonga ya vukholwa-hava ni minchavo. Va vula leswaku va nyamisiwa hi magandzelo lama teleke ngati ni minkhuvo ya tihanyi. Hakunene swi tano. Hambi swi ri tano, ni namuntlha ha ha twa hi vuloyi, vugandzeri bya vusathana, hambi ku ri ku endla magandzelo hi vanhu. Hambi loko leti ti nga va ti ri timhaka leti chavisaka, kambe ti kombisa leswaku ku tsakeriwa ka vungoma ka ha ri kona. Ku nga ha sungula hi ‘ku titsakisa loku nga vuriki nchumu’ ni ku lava ku tiva, kambe vuyelo hakanyingi i khombo ni rifu. I vutlhari ku yingisa xitsundzuxo xa Bibele lexi nge: “Tikhomeni mi hiteka. Nala wa n’wina a nga Diyavulosi, wa rhendzeleka-rhendzeleka ku fana ni nghala leyi bongaka, yi lava loyi yi nga n’wi dyaka.”—1 Petro 5:8; Esaya 8:19, 20.
49. Xi ta va xihi xikongomelo xo kambisisa tindzima leti landzelaka ta buku leyi?
49 Leswi se hi kambisiseke ndlela leyi vukhongeri byi sunguleke ha yona, ku hambana-hambana eka mintsheketo ya khale ni swivumbeko swo hambana-hambana swa vungoma, masingita ni vukholwa-hava, sweswi hi ta yisa nyingiso wa hina eka vukhongeri lebyikulu bya misava lebyi nga enawini—Vuhindu, Vubudha, Vutao, Vuconfucius, Vushinto, Vuyuda, tikereke ta Vujagana ni Vuislem. Xana byi sungurise ku yini? Byi dyondzisa yini? Byi na nkucetelo wihi eka vapfumeri va byona? Leswi ni swivutiso swin’wana swi ta hlamuriwa eka tindzima leti landzelaka.
[Swivutiso Swa Dyondzo]
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 76]
Masingita man’wana ma tikombe ma tirha
[Bokisi leri nga eka tluka 85]
Xana Vungoma Bya Tinyeleti I Bya Sayense?
Vungoma bya tinyeleti byi vula leswaku dyambu, n’weti, tinyeleti ni tiplanete swi nga va ni nkucetelo eka timhaka ta laha misaveni ni leswaku matshamelo ya swivumbeko leswi swa le tilweni hi nkarhi wa ku tswariwa ka munhu ma ni xiphemu evuton’wini bya munhu wa kona. Hambi swi ri tano, leswi paluxiweke hi sayense swi tisa mintlhontlho leyikulu:
▪ Tibuku ta vangoma va tinyeleti vo tanihi Copernicus, Galileo na Kepler ti kombise kahle leswaku misava a yi le xikarhi ka vuako hinkwabyo. Nakambe swa tiviwa sweswi leswaku hakanyingi tinyeleti leti langutekaka ti hlengeletanile kahle-kahle a ti tshamanga hi ntlawa. Tin’wana ta tona ti nga ha va ti ri ehenhla swinene empfhukeni, kasi tin’wana ti nga va ti ri ekusuhi swinene. Xisweswo, mintila ya mintlawa ya swivumbeko swa le henhla yo ehleketeleriwa kunene.
▪ Planete ya Uranus, Neptune na Pluto a ti nga tiviwi hi vativi va tinyeleti vo sungula hikuva a ti nga kumiwanga ku kondza ku endliwa theleskopu. Kutani ke, xana “minkucetelo” ya tona a yi vula yini eka tichati ta ntivo-tinyeleti leti mpfampfarhutiweke malembe xidzana emahlweni? Ku tlula kwalaho, ha yini “nkucetelo” wa planete yin’wana wu va “lowunene” ivi wa leyin’wana wu va “lowo biha,” loko sayense ya ha ku swi kuma sweswi leswaku entiyisweni hinkwato to va tinhulu ta maribye kumbe tigasi leti nga riki na vutomi, leswi famba-fambaka empfhukeni?
▪ Sayense ya ti-gene yi hi byela leswaku xisekelo xa vumunhu bya hina a xi vumbeki loko munhu a tswariwa, kambe eku tikeni ka nyimba, loko yin’wana ya timbewu ta timiliyoni ta vununa yo huma eka tatana yi hlangana ni tandza rin’we eka manana. Hambi swi ri tano, vungoma bya tinyeleti byi endlela munhu matshamisekelo ya swivumbeko swa le henhla hi nkarhi wa ku tswariwa ka yena. Ku hambana loku ka kwalomu ka tin’hweti ta kaye ku fanele ku nyika munhu xivumbeko xa vumunhu lebyi hambaneke hi ku helela ni endlelo ra vangoma va tinyeleti.
▪ Ku hlayela nkarhi wa ku rhendzeleka ka dyambu exikarhi ka minxaxamelo ya tiplanete hi laha swi voniwaka ha kona hi muxiyi la nga emisaveni namuntlha ku le ndzhaku hi kwalomu ka n’hweti yin’we eka leswi a ku ri swona malembe ya 2 000 lama hundzeke loko ku endliwa tichati ni minxaxamelo ya vungoma bya tinyeleti. Xisweswo, vungoma bya tinyeleti byi ta vula leswaku munhu la tswariweke eku heleni ka June kumbe eku sunguleni ka July u wela eka ntlawa wa tinyeleti wa Cancer (u hlundzuka hi ku hlatlisa, wa cinca-cinca, u ni mona). Hambi swi ri tano, kahle-kahle dyambu ri va ri ri eka ntlawa wa tinyeleti wa Gemini hi nkarhi wolowo, leswi a swi fanele swi endla munhu a rhandza ku vulavula, a va la tlhariheke, la nga ni misavu.
Hakunene, vungoma bya tinyeleti a byi na xisekelo lexi twisisekaka kumbe xa sayense xo yima eka xona.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 71]
Swivoni leswi fayekeke, swimanga swa ntima ni swin’wana swo hlaya i swisekelo swa vukholwa-hava. Nhlanga ya Xichayina leyi yimelaka “mune” yi twala ku fana ni “rifu” hi Xichayina ni Xijapani
[Swifaniso leswi nga eka tluka 74]
Eximatsini, Kereke ya Nhwana wa Hina ya le Guadalupe, Mexico, laha Makhatoliki ma khongelelaka ku tshunguriwa ka singita kona.
Exineneni, Stonehenge, Nghilandi, laha ku vuriwaka leswaku Madruid ya khale va gandzele dyambu kona
[Xifaniso lexi nga eka tluka 80]
Vanhu van’wana va ya eka vaprista va vangoma ni le ka tin’anga
[Swifaniso leswi nga eka tluka 80, 81]
Van’wana va ni minhlangano ya vungoma, tibodo ta Ouija, tibolo to voningela, tikhadi to vhumba ha tona ni vavhumbi va vona
[Swifaniso leswi nga eka tluka 82]
Ku hlahluva eVuxeni, va tirhisa tinhlamuselo leti nga eswiphambatini swa swibodze ni xifaniso xa yin-yang, ku na matimu yo leha
[Xifaniso lexi nga eka tluka 87]
Vanhu vo tala va ya eka minxaxamelo ya swivumbeko swa le henhla, hi ku pfumela leswaku matshamisekelo ya dyambu, n’weti, tiplanete ni tinyeleti hi nkarhi wa ku tswariwa swi khumba vutomi bya vona
[Swifaniso leswi nga eka tluka 90]
Hi ku hakasa nhonga ya mahlori exibyeni, la tinyiketeleke eka swona u kuma rungula ni nhlamuselo
