Ndzima 14

Ku Nga Pfumeli Ka Manguva Lawa Xana Ndzavisiso Wu Nga Ya eMahlweni?

“Vanhu a va ha ri na mhaka na xona Xikwembu. A va ha tali ku xi tsundzuka loko va ri karhi va hanya kumbe loko va boha makungu ya vona. . . . Xikwembu xi siviwe hi mimpimanyeto yin’wana: vuyelo ni mpindzulo. Xi nga ha va xi tshame xi tekiwa tanihi xihlovo xa nhlamuselo ya mintirho hinkwayo ya vanhu, kambe namuntlha xi pfaleriwe emakhotsweni ya xihundla ya matimu. . . . Xikwembu a xa ha ri kona etimbilwini ta vanhu.”—The Sources of Modern Atheism.

1. (Katsa ni xingheniso.) (a) Xana buku leyi nge The Sources of Modern Atheism yi ku hlamusela njhani ku pfumela eka Xikwembu exikarhi ka vanhu namuntlha? (b) Xana ku pfumala ripfumelo ka manguva lawa ku hambana swinene ni swiyimo leswi a swi ri kona malembe ma nga ri mangani lama hundzeke hi ndlela yihi?

 A KU si hundza malembe yo tala laha eka vanhu va le Vupela-dyambu Xikwembu a xi ri xiphemu lexikulu xa vutomi bya vona. Leswaku a amukeriwa hi van’wana, munhu a a fanele ku nyikela vumbhoni bya ripfumelo eka Xikwembu, hambi leswi a ku nga ri hinkwavo lava a va tirhisa swinene leswi a va vula leswaku va swi pfumela. Ku kanakana ni ku nga tiyiseki kwihi na kwihi a wo fa na kona. Ku ku phofula erivaleni a swi ta va leswi tsemaka nhlana naswona kumbexana hambi ku ri ku vanga leswaku munhu a holoveriwa.

2. (a) Hikwalaho ka yini vanhu vo tala va tshike ku lavisisa Xikwembu? (b) Hi swihi swivutiso leswi faneleke ku vutisiwa?

² Hambi swi ri tano, namuntlha swilo swi cincile. Ku namarhela  swinene vukhongeri, vo tala va swi teka ku ri vuphunta, ku tekeka hi xihatla, hambi ku ri ku hiseka ku tlula mpimo. Ematikweni yo tala, hi vona ku andza ka ku kaneta, kumbe ku pfumala ku tsakela, eka Xikwembu ni vukhongeri. Vanhu vo tala a va ha xi lavisisi Xikwembu hi mhaka ya leswi va nga tshembiki leswaku xi kona kumbe hikwalaho ka ku nga tiyiseki hi swona. Kahle-kahle, van’wana va tirhise xiga lexi nge “endzhaku ka Vukriste” loko va hlamusela nguva ya hina. Hikwalaho, swivutiso swin’wana swi fanele swi vutisiwa: Xana swi tise ku yini leswaku mhaka ya Xikwembu yi va ekule swinene ni vutomi bya vanhu? Hi wahi matimba lama vangeke ku cinca loku? Xana swi kona swivangelo leswi twalaka swo yisa ku lavisisa Xikwembu emahlweni?

Vuyelo Byo Biha Bya Ndzhundzunuko

3. Hi byihi vuyelo byin’wana bya Ndzhundzunuko wa Protestente?

³ Hi laha hi voneke ha kona eka Ndzima 13, Ndzhundzunuko wa Protestente wa lembe xidzana ra vu-16 wu vange ku cinca lokukulu eka ndlela leyi vanhu va tekaka vulawuri ha yona, bya vukhongeri kumbe byihi na byihi. Ku tilwela ni ntshunxeko wa ku tiphofula swi teke ndhawu ya ku tirhisana ni ku titsongahata. Hambi loko vanhu vo tala va tshame eka xivumbeko xa vukhongeri bya ndhavuko, van’wana va hambukile swinene, va sungula ku kanakana mianakanyo ni tidyondzo ta xisekelo ta tikereke leti simekiweke. Van’wana nakambe, hi ku xiya xiphemu lexi vukhongeri byi veke na xona etinyimpini, ku xaniseka ni vuhomboloki ematin’wini hinkwawo, va sungule ku kanakana vukhongeri hi laha ku heleleke.

4. (a) Xana tirhekhodo ta nkarhi lowu fanaka ti wu hlamusela njhani mpimo wa ku ala vukona bya Xikwembu eNghilandi ni le Furwa hi lembe xidzana ra vu-16 ni ra vu-17? (b) I vamani lava humeleleke hikwalaho ka matshalatshala lama endliweke hi nkarhi wa Ndzhundzunuko leswaku va wisa joko ra vapapa?

⁴ Le ndzhaku hi 1572, xiviko lexi nga ni nhloko-mhaka leyi nge Discourse on the Present State of England xi xiyile: “Mfumo wu avanyisiwe hi mintlawa yinharhu, Vapapa, Lava nga pfumeriki eka Xikwembu ni Maprotestente. Ha yinharhu ka yona ya rhandziwa: wo sungula ni wa vumbirhi hikwalaho ka leswi va taleke, a hi fanelanga hi lwisana na vona.” Ndzinganyeto wun’wana wu nyikele  nhlayo ya 50 000 tanihi nhlayo ya lava alaka vukona bya Xikwembu eParis hi 1623, hambi leswi rito leri a ri tirhisiwa hi ndlela yo olova. Hambi swi ri tano, swi le rivaleni leswaku Ndzhundzunuko, ematshalatshaleni ya wona yo wisa ku fuma ka matimba ya vapapa, wu paluxe lava va kanetaka xiyimo xa vukhongeri lebyi simekiweke. Hi laha Will na Ariel Durant va swi vekaka ha kona eka The Story of Civilization: Part VII—The Age of Reason Begins: “Vaanakanyi va le Yuropa—varhangeri va le Yuropa hi tlhelo ra mianakanyo—a va nga ha kaneri hi matimba ya mupapa; a va kanetana hi vukona bya Xikwembu.”

Nhlaselo Wa Sayense Ni Wa Filosofi

5. Hi wahi matimba lama hatlisiseke ku kula ka ku pfumala ripfumelo eka Xikwembu?

⁵ Ku tlhandlekela eka ku nhlanhleka ka Vujagana hi byoxe, a ku ri na matimba man’wana lawa a ma tirha lama yeke emahlweni ma tsanisa xiyimo xa byona. Sayense, filosofi, ku ala vukhongeri ni rifuwo swi teke xiphemu lexikulu eku kuriseni ka ku kanakana ni ku nghenisa ku nga tiyiseki ehenhleni ka Xikwembu ni vukhongeri.

6. (a) Xana ku kula ka vutivi bya sayense ku ti khumbise ku yini tin’wana ta tidyondzo ta kereke? (b) Xana van’wana lava titekeke va ri enkarhini va endle yini?

⁶ Ku kula ka vutivi bya sayense ku tise ku kanakana eka tidyondzo to tala ta kereke leti a ti sekeriwe eka nhlamuselo leyi hoxeke ya tindzimana ta Bibele. Hi xikombiso, mintshubulo ya vutivi bya tinyeleti hi vavanuna vo tanihi Copernicus na Galileo yi tise ntlhontlho lowu kongomeke eka dyondzo ya kereke ya geocentric, ya leswaku misava yi le xikarhi ka vuako. Ku tlula kwalaho, ku twisisa milawu ya ntumbuluko leyi lawulaka ku tirha ka misava leyi vonekaka swi swi endle swi nga ha vi swa nkoka ku ta fikela sweswi ku teka swiendlakalo leswi hlamarisaka, swo tanihi ku dzindza ka tilo ni rihati kumbe hambi ku ri ku humelela ka tinyeleti to karhi ni tinyeleti ta mincila, tanihi leswi endliweke hi Xikwembu kumbe leswi kongomisiwaka hi Xikwembu. “Mahlori” ni “ku nghenelela ka Xikwembu” etimhakeni ta vanhu na swona swi sungule ku kanakaniwa. Hi ku hatlisa, Xikwembu ni vukhongeri swi vonake swi ri swa xikhale eka vo tala, naswona van’wana va lava va titekeke va ri  enkarhini hi ku hatlisa va fularhele Xikwembu ivi va tsutsumela eku gandzeleni ka sayense.

7. (a) I yini lexi handle ko kanakana a ku ri nhlaselo lowukulu evukhongerini? (b) Xana tikereke ti hlamurise ku yini eka Vudarwin?

⁷ Handle ko kanakana, nhlaselo lowukulu swinene eka vukhongeri a ku ri dyondzo ya hundzuluko. Hi 1859 mutivi wa swilo swa ntumbuluko wa Munghezi Charles Darwin, (1809-82) u humese buku ya yena leyi nge Origin of Species ivi a tisa ntlhontlho lowu kongomeke eka dyondzo ya Bibele ya ku tumbuluxa ka Xikwembu. Xana tikereke ti endlise ku yini? Eku sunguleni vafundhisi va le Nghilandi ni tindhawu tin’wana va yi arile dyondzo leyi. Kambe nkaneto wu nyamalarile hi xihatla. Swi tikombe onge vulavisisi bya Darwin a ku ri xikhomela-ndhawu lexi vafundhisi vo tala lava a va sungula ku amukela ku kanakana exihundleni a va xi lava. Xisweswo, hi nkarhi wa ku hanya ka Darwin, “vafundhisi lava ehleketaka ni lava swi kotaka swinene ku vulavula va fikelele makumu ya leswaku hundzuluko a wu fambisana swinene ni ku twisisa loku voningeriweke ka matsalwa,” hi ku vula ka The Encyclopedia of Religion. Ematshan’weni ya ku lwela Bibele, Vujagana byi pfumele ku hluriwa hi ntshikilelo wa mianakanyo ya sayense ivi byi pfumelelana ni leswi a swi tolovelekile. Hi ku endla tano, byi tsongahate ripfumelo eka Xikwembu.—2 Timotiya 4:3, 4.

8. (a) I yini lexi vaxopaxopi va vukhongeri va lembe xidzana ra vu-19 va xi kanakaneke? (b) Hi tihi tidyondzo leti a ti tolovelekile leti vumbiweke hi vaxopaxopi va vukhongeri? (c) Ha yini vanhu vo tala va amukele mianakanyo leyi lwisanaka ni vukhongeri hi ku hatlisa?

⁸ Loko lembe xidzana ra vu-19 ri hela, vaxopaxopi va vukhongeri va sungule ku tiya swinene eka nhlaselo wa vona. Hi ku ka va nga aneriseki hi ku komba ntsena swihoxo swa tikereke, va sungule ku kanakana ni masungulo ya vukhongeri. Va vutise swivutiso swo tanihi leswi: “Xikwembu i yini? Ha yini ku ri na xilaveko xa Xikwembu? Xana ku pfumela eka Xikwembu swi va khumbise ku yini vanhu? Vavanuna vo tanihi hi Ludwig Feuerbach, Karl Marx, Sigmund Freud na Friedrich Nietzsche va andlale minjhekanjhekisano ya vona hi marito ya filosofi, ntivo-miehleketo ni ntivo mahanyelo.  Mianakanyo yo tanihi leyi nge ‘Xikwembu a hi nchumu ku tlula ku va ku humelela ka mianakanyo ya munhu,’ ‘Vukhongeri i xidzidzirisi xa vanhu,’ ni leyi nge ‘Xikwembu xi file’ hinkwayo yi twale yi ri yintshwa ni leyi tsakisaka loko yi pimanisiwa ni tidyondzo ni mikhuva leyi nga nyawuriki ni yo pfumala vutlhari ta tikereke. Swi tikomba onge eku heteleleni vanhu vo tala va kume ndlela ya vutlhari ya ku phofula ku kanakana ni ku ehleketelela leswi a swi ri emianakanyweni ya vona. Hi ku hatlisa na hi ku tirhandzela va amukele mianakanyo leyi tanihi ntiyiso lowuntshwa wa evhangeli.

Ku Landzula Lokukulu

9. (a) Tikereke ti endle yini loko ti hlaseriwa hi sayense ni filosofi? (b) Xana ku tsana ka tikereke ku ve na mimbuyelo yihi?

⁹ Loko ti ri ehansi ka nhlaselo ni vuxopaxopi bya sayense ni filosofi, xana tikereke ti endle yini? Ematshan’weni yo tiya eka leswi Bibele yi swi dyondzisaka, va pfumelele mintshikilelo yi va hlula ivi va landzula hambi ku ri eka timhaka ta xisekelo to tanihi ku tumbuluxa ka Xikwembu ni ku tshembeka ka Bibele. Vuyelo byi ve byihi? Tikereke ta Vujagana ti sungule ku lahlekeriwa hi ntikelo, naswona vanhu vo tala va sungule ku lahlekeriwa hi ripfumelo. Ku  tsandzeka ka tikereke ku tilwela swi pfulele mintshungu nyangwa leswaku yi huma. Eka vanhu vo tala, vukhongeri a byi vanga nchumu handle ka ku va mukhuva wa ku tshamisana, nchumu lowu funghaka tinhla-nkulu evuton’wini bya munhu—ku tswariwa, vukati, rifu. Vo tala va tshike ku lavisisa Xikwembu xa ntiyiso.

10. Hi swihi swivutiso swa xihatla leswi faneleke ku kambisisiwa?

¹⁰ Hikwalaho ka leswi hinkwaswo, swa fanela ku vutisa u ku: Xana sayense ni filosofi hakunene swi ku herisile ku pfumela eka Xikwembu? Xana ku tsandzeka ka tikereke swi vula ku tsandzeka ka leswi ti ringetaka ku swi dyondzisa, hi leswaku, Bibele? Hakunene, xana ku lavisisa Xikwembu ku nga ya emahlweni? A hi kambisiseni timhaka leti hi ku komisa.

Xisekelo Xo Pfumela Eka Xikwembu

11. (a) Hi tihi tibuku timbirhi leti ku nga khale ti ri xisekelo xa ku pfumela eka Xikwembu? (b) Xana tibuku leti ti va khumbise ku yini vanhu?

¹¹ Ku vuriwe leswaku ku na tibuku timbirhi leti hi byelaka hi vukona bya Xikwembu—“buku” ya ntumbuluko lowu hi rhendzeleke ni Bibele. Ti ve xisekelo xa ripfumelo eka timiliyoni ta vanhu va khale ni va sweswi. Hi xikombiso, hosi ya lembe xidzana ra vu-11 B.C.E., hi ku hlamarisiwa hi leswi yi swi voneke eka matilo lama nga ni tinyeleti, hi ndlela yo phata yi te: “Matilo ma vula ku kwetsima ka Xikwembu, ni mpfhuka wu tivisa ntirho wa mavoko ya xona.” (Psalma 19:1) Hi lembe xidzana ra vu-20, mukambisisi wa mpfhuka, loko a languta xivono lexi hlamarisaka xa misava a ri eka xihaha-mpfhuka xa yena loko xi ri karhi xi rhendzela n’weti, u susumeteriwe ku phata a ku: “Eku sunguleni Xikwembu xi tumbuluxile tilo ni misava.”—Genesa 1:1, KJ.

12. Xana buku ya ntumbuluko ni Bibele ti hlaseriwe hi ndlela yihi?

¹² Hambi swi ri tano, tibuku leti timbirhi ti karhi ta hlaseriwa hi lava va nga pfumeriki eka Xikwembu. Va vula leswaku nkambisiso wa sayense wa misava leyi hi rhendzeleke wu kombise leswaku vutomi a byi tanga hi ku tumbuluxa ka vutlhari kambe hi singita ni fambiselo ra ku tiendlekela ra hundzuluko. Hikwalaho, va endla njhekanjhekisano wa leswaku a ku nga ri na Mutumbuluxi  ni leswaku swi le rivaleni leswaku mhaka ya Xikwembu yi hundzeletiwile. Nakambe, vo tala va vona va pfumela leswaku Bibele yi hundzeriwe hi nkarhi naswona a yi twisiseki, hikwalaho, a yi fanelanga yi pfumeriwa. Eku heteleleni, eka vona, a ka ha ri na xisekelo xa ku pfumela eka vukona bya Xikwembu. Xana leswi hinkwaswo i ntiyiso? Xana mintiyiso yi kombisa yini?

Hi Singita Kumbe Hi Ku Vumbiwa?

13. Leswaku vutomi byi va kona hi singita a ku fanele ku humelele yini?

¹³ Loko a ku nga ri na Mutumbuluxi, kutani vutomi byi fanele byi lo tisungulela hi byoxe hi singita. Leswaku vutomi byi va kona, hi ndlela yo karhi tikhemikhali leti faneleke a ti fanele ti hlanganile hi mimpimo leyi faneleke, ehansi ka mahiselo ni ntamu lowu faneleke ni swilo swin’wana leswi lawulaka, naswona hinkwaswo a swi fanele ku hlayisiwa hi mpimo wa nkarhi lowu faneleke. Nakambe, leswaku vutomi byi sungula ni ku hlayisiwa emisaveni, swiendlakalo leswi swa singita a swi ta fanela ku engetiwa hi minkarhi ya magidi. Kambe hi kwihi ku koteka loku nga kona ka leswaku xiendlakalo xin’we xo tano xi humelela?

14. (a) Xana ku koteka ka leswaku molekhuli yin’we ya proteyini yi vumbeka hi singita ku le kule hi ndlela yihi? (b) Ku hlayela ka tinhlayo ku ku khumba njhani ku tiendlekela ka vutomi hi singita?

¹⁴ Vativi va hundzuluko va pfumela leswaku ku koteka ka leswaku tiathomo ni timolekhuli leti faneleke swi hlangana swi vumba molekhuli yin’we ntsena ya proteyini i 1 eka 10¹¹³ kumbe  1 a landzeriwa hi vaziro va 113. Nhlayo leyi i yikulu ku tlula ntsengo wa nhlayo leyi ringanyetiweke ya tiathomo leti nga kona evuakweni! Vativi va tinhlayo va teka nchumu lowu wu nga kotekaka ku humelela ehansi ka 1 eka 10⁵⁰ wu ri lowu nga kotekiki. Kambe ku laveka to tala swinene ku tlula molekhuli yin’we ntsena ya proteyini evuton’wini. Ku laveka tiproteyini ta kwalomu ka 2 000 to hambana-hambana leswaku sele yi hlayisa ntirho wa yona, naswona ku koteka ka leswaku hinkwato ti nga tiendlekela i 1 eka 10^40 000! “Loko munhu a nga yengiwanga hi tidyondzo ta vanhu kumbe hi ndzetelo wa sayense lerova a kholwa leswaku vutomi byi ve kona hi [singita] eMisaveni, ku hlayela loku ko olova ku yi herisa hi ku helela mianakanyo leyi,” hi ku vula ka mutivi wa tinyeleti Fred Hoyle.

15. (a) Vativi va sayense va kume yini edyondzweni ya vona ya misava leyi vonakaka? (b) Xana profesa wa physics u te yini hi milawu leyi nga eka ntumbuluko?

¹⁵ Hi tlhelo lerin’wana, hi ku dyondza misava leyi vonakaka, ku sukela eka swiaki leswintsongo leswi nga ehansi ka athomo ku ya eka swirimele swo anama, vativi va sayense va kume leswaku swiendlakalo hinkwaswo leswi tivekaka swi tikomba swi ri leswi landzelaka milawu yo karhi ya xisekelo. Hi marito man’wana, va kume ntiyiso ni ku hleleka eka hinkwaswo leswi humelelaka evuakweni naswona va swi kotile ku kombisa ntiyiso ni ku hleleka loku hi marito lama twisisekaka ya tinhlayo. “I vativi va nga ri vangani va sayense lava nga tsandzekaka ku hlamarisiwa hi ku olova lokukulu ni ku twisiseka ka milawu leyi,” ku tsala profesa wa physics, Paul Davies, eka magazini lowu nge New Scientist.

16. (a) Hi swihi swilo swin’wana swa xisekelo leswi nga cinciki emilawini ya ntumbuluko? (b) A ku ta humelela yini loko mimpimanyeto ya swilo leswi a yo cinciwa hambi ku ri kantsongonyana ntsena? (c) Xana profesa wa physics u fikelele makumu wahi hi vuako ni vukona bya hina?

¹⁶ Hambi swi ri tano, mhaka leyi tumbeleke swinene eka milawu leyi hi leswaku eka yona ku na swivumbeko swin’wana leswi mimpimanyeto yi faneleke yi vekeriwa vuako ntsena, hi laha hi swi tivaka ha kona, leswaku byi va kona. Exikarhi ka swilo leswi  swa xisekelo leswi nga cinciki ku na swiaki swa gezi eka protoni, nhlengeleto wa swiaki swin’wana swa xisekelo, ni mhaka ya Newton ya ku nga cinci ka nkoka-misava, loku hi ntolovelo ku yimeriwaka hi nhlanga G. Ehenhleni ka leswi, Profesa Davies u ya emahlweni a ku: “Hambi ku ri ku hambana lokuntsongo swinene eka mimpimanyeto ya swin’wana swa swona, a ku ta ku cinca swinene ku languteka ka Vuako. Hi xikombiso, Freeman Dyson u boxe leswaku loko matimba exikarhi ka tinyutliyoni (tiprotoni ni tinyutroni) a ma tele hi tiphesente ti nga ri tingani, Vuako a byi ta va byi ri hava hayidrojini. Tinyeleti ku fana ni Dyambu, a ha ha vuli mati, a swi nga ta va kona. Vutomi, hi laha hi byi tivaka ha kona, a byi nga ta koteka. Brandon Carter u kombise leswaku ku cinca kuntsongo eka G a ku ta hundzula tinyeleti hinkwato ti va swihontlovila swa bulawusele kumbe ti va vamanghimana vo tshwuka, leswi hinkwaswo a swi ta va ni vuyelo lebyi nga ni khombo eka vutomi.” Xisweswo, Davies wa gimeta: “Emhakeni leyi swa twisiseka leswaku ku nga ha va ni Vuako byin’we ntsena lebyi kotekaka. Loko sweswo swi ri tano, i mianakanyo leyi xiyekaka leswaku vukona bya hina tanihi vanhu lava hanyaka i vuyelo lebyi nga papalatekiki bya ntiyiso.”—Xiitaliki i xerhu.

17. (a) Ku kunguhata ni xikongomelo evuakweni swi kombisa yini erivaleni? (b) Xana leswi swi tiyisiwa njhani eBibeleni?

 ¹⁷ Xana hi nga fikelela makumu wahi eka leswi hinkwaswo? Xo sungula, loko vuako byi lawuriwa hi milawu, kutani ku fanele ku ri na muendli wa nawu la tlhariheke swinene la vumbeke kumbe la simekeke milawu leyi. Nakambe, tanihi leswi milawu leyi lawulaka ku tirha ka vuako yi vonakaka yi endliwe ku ri karhi ku ehleketiwa hi vutomi ni swiyimo leswinene swo byi hlayisa, xikongomelo hakunene xa katseka. Ku kunguhata ni xikongomelo—leti a hi timfanelo ta ku tiendlekela ka singita; leswi hakunene hi leswi Muvumbi wo tlhariha a a ta swi kombisa. Naswona sweswo hi leswi Bibele yi swi kombisaka loko yi ku: “Hikuva leswi swi nga tiviwaka swa Xikwembu swi le rivaleni eka vona: Xikwembu, hi xiviri xa  xona, xi va kombisile swona. Hikuva hi mpfhuka misava yi tumbuluka, leswi nga vonakiki swa Xikwembu, ma nga matimba ya xona lama nga heriki ni vukwembu bya xona, swa vonaka swinene loko ku anakanyiwa hi mintirho ya xona.”—Varhoma 1:19, 20; Esaya 45:18; Yeremia 10:12.

Vumbhoni Byo Tala Lebyi Hi Rhendzeleke

18. (a) Ku kunguhata ni xikongomelo swi nga tlhela swi voniwa eka yini? (b) Hi swihi swikombiso leswi tolovelekeke swa ku kunguhata ka vutlhari leswi u nga swi nyikaka?

¹⁸ Kavula, ku kunguhata ni xikongomelo a swi vonaki eka mintirho leyi hlelekeke ya vuako ntsena kambe ni le ka ndlela leyi swivumbiwa leswi hanyaka, swo olova ni leswi rharhanganeke, swi hetisisaka mintirho ya swona ha yona, ni ndlela leyi swona vini swi yelanaka ha yona ni ndlela leyi swi yelanaka ni mbango ha yona. Hi xikombiso, kwalomu ka xiyenge xin’wana ni xin’wana xa miri wa munhu—byongo, tihlo, ndleve, voko—swi kombisa ku kunguhata loku rharhanganeke lerova sayense ya manguva lawa a yi swi koti ku ku hlamusela hi xitalo. Kutani ku na xivandla xa swiharhi ni swimilana. Ku rhurha ka lembe na lembe ka tinyenyana to karhi ku tlula magidi ya tikhilomitara ta vuandlalo bya misava ni lwandle, endlelo ra fotositesisi eka swimilana, ku kula ka tandza rin’we leri mithisiweke ri va xivumbiwa lexikulu lexi nga na timiliyoni ta tisele to hambana-hambana leti nga ni mintirho yo hlawuleka—ku nyika swikombiso swi nga ri swingani ntsena—hinkwaswo i vumbhoni lebyi xiyekaka bya ku kunguhata ka vutlhari. *

19. (a) Xana nhlamuselo ya sayense ya ndlela leyi swilo swin’wana swi tirhaka ha yona i vumbhoni bya leswaku a ku na ku kunguhata kumbe mukunguhati wa vutlhari? (b) Xana hi nga kuma yini hi ku dyondza xivandla lexi xi hi rhendzeleke?

¹⁹ Hambi swi ri tano, van’wana va vula leswaku vutivi lebyi engetelekeke bya sayense byi nyikele tinhlamuselo eka mindzavisiso leyi yo tala. I ntiyiso, hi mpimo wo karhi sayense yi swi  hlamuserile swilo swo tala leswi khale a swi ri xihundla. Kambe ku tiva ka n’wana leswaku wachi yi tirhisa ku yini a swi vuli swona leswaku wachi leyi a yi kunguhatiwanga ni ku endliwa hi munhu wo karhi. Hi ku fanana, ku twisisa ka hina tindlela leti hlamarisaka leti swilo swo tala swa misava leyi vonakaka swi tirhaka ha tona a swi vuli swona leswaku a ku na mukunguhati wo tlhariha la swi endleke. Hi laha ku hambaneke, loko hi ya hi tiva hi misava leyi hi rhendzeleke, hi ya hi kuma vumbhoni byo tala bya vukona bya Muvumbi, ku nga Xikwembu. Xisweswo, hi mianakanyo leyi pfulekeke, hi nga pfumelelana ni mupisalema hi laha a pfumeleke ha  kona a ku: “Oho Yehova! mintirho ya wena yi tarisile ku yini! U yi endlile hinkwayo hi vutlhari; misava yi tele rifuwo ra wena.”—Psalma 104:24.

Bibele—Xana U Nga Yi Tshemba?

20. I yini lexi kombisaka leswaku ku pfumela eka Xikwembu a swi anelanga ku susumetela munhu ku xi lavisisa?

²⁰ Hambi swi ri tano, ku pfumela eka vukona bya Xikwembu a swi anelanga ku susumetela vanhu ku xi lavisisa. Namuntlha ku na timiliyoni ta vanhu leti ti nga ku tshikangiki hi ku helela ku pfumela  eka Xikwembu, kambe sweswo a swi va susumetelanga leswaku va lavisisa Xikwembu. Mufambisi wa nhlawulo wa le Amerika, George Gallup, Jr., u vula leswaku “a wu kumi ku hambana lokukulu exikarhi ka vangheni va kereke ni lava nga ngheniki etimhakeni ta vuxisi, ku balekela xibalo ni ku yiva, ngopfu-ngopfu hi mhaka ya leswi ku taleke vukhongeri byo hetisisa nawu.” U engetela leswaku “vo tala vo hlanganisetela vukhongeri lebyi nga va karhatiki ni lebyi va tsakisaka na lebyi nga laviki ku tikarhata ko karhi eka vona. Un’wana u byi vula vukhongeri lebyi ku pfumelelaka ku hlawula leswi u swi lavaka. Koloko i ku tsana lokukulu ka Vukriste etikweni leri [U.S.A] namuntlha: A ku na ku tiya eripfumelweni.”

21, 22. (a) I yini lexi endlaka Bibele yi va buku leyi xiyekaka? (b) Hi byihi vumbhoni bya xisekelo bya ku tshembeka ka Bibele? Hlamusela.

²¹ Ku “tsana koloko lokukulu” ngopfu-ngopfu ku vangiwa hi ku pfumala vutivi ni ripfumelo eBibeleni. Kambe hi xihi xisekelo lexi nga kona xo tshemba Bibele? Xo sungula, swi fanele swi xiyiwa leswaku hi malembe xidzana hinkwawo lama hundzeke, kumbexana a ku na buku yin’wana leyi soriweke hi tihanyi swinene, yi tirhisiwa hi ndlela yo biha, yi vengiwa ni ku hlaseriwa ku tlula Bibele. Hambi swi ri tano, yi pone sweswo hinkwaswo ivi yi va buku leyi hundzuluxeriweke ni ku hangalasiwa swinene ematin’wini. Sweswo swi ri swoxe swi endla Bibele yi va buku leyi xiyekaka. Kambe ku ni vumbhoni byo tala, vumbhoni lebyi khorwisaka, bya leswaku Bibele i buku leyi huhuteriweke hi Xikwembu naswona yi faneriwa hi ku tshembiwa hi hina.—Vona bokisi, matluka 340-1.

²² Hambi leswi vanhu vo tala hi mpimo wo karhi va ehleketeke leswaku Bibele a yi fambisani na sayense, ya tikaneta naswona yi hundzeriwe hi nkarhi, mintiyiso yi hambana ni sweswo. Vutsari bya yona lebyi xiyekaka, ku pakanisa ka yona hi tlhelo ra matimu ni ra sayense, ni vuprofeta bya yona byo pfumala xihoxo hinkwaswo swi kombetela eka makumu man’we lama nga papalatekiki: Bibele i Rito ra Xikwembu leri huhuteriweke. Hi laha muapostola Pawulo a swi vekaka ha kona: “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu naswona ma pfuna.”—2 Timotiya 3:16, NW.

 Ku Langutana Ni Mphikamakaneta Yo Pfumala Ripfumelo

23. Hi nga fikelela makumu wahi hi Bibele loko hi languta mintiyiso?

²³ Leswi se hi kambisiseke vumbhoni byo huma eka buku ya ntumbuluko ni Bibele, xana hi nga fikelela makumu wahi? Swa olova, leswaku tibuku leti ta ha tiyile namuntlha tanihi laha a ti ri ha kona minkarhi hinkwayo. Loko hi swi tsakela ku languta mhaka leyi hi ri na xikongomelo ematshan’weni yo lawuriwa hi mianakanyo leyi hi yi amukeleke khale, hi kuma leswaku swihinga swihi na swihi swi nga hluriwa hi mukhuva lowu twisisekaka. Tinhlamulo ti kona, loko ntsena hi tiyimiserile ku ti lava. Yesu u te, “[hambetani mi lava], mi ta swi kuma.”—Matewu 7:7; Mintirho 17:11.

24. (a) Hikwalaho ka yini vo tala va lan’wile eku lavisiseni ka vona Xikwembu? (b) Xana hi nga kuma ku khongoteriwa eka yini? (c) I yini leswi nga ta kambisisiwa eka leswi saleke swa buku leyi?

²⁴ Enkambisisweni wo hetelela, vanhu vo tala lava lan’weke ku lavisisa Xikwembu a va endlanga tano hi mhaka ya leswi va kambisiseke vumbhoni hi voxe hi vukheta ivi va kuma Bibele yi ri hava ntiyiso. Ematshan’weni ya sweswo, vo tala va vona va hambukisiwile hi ku tsandzeka ka Vujagana ku hlamusela Xikwembu xa ntiyiso xa Bibele. Hi laha P. Valadier mutsari wa Mufurwa a vuleke ha kona: “A ku ri mukhuva wa Vukriste lowu humeseke ku nga pfumeli vukona bya Xikwembu tanihi mihandzu ya wona; swi yise eku dlayiweni ka Xikwembu emapfalweni ya vanhu hi mhaka ya leswi wu va nyikeke Xikwembu lexi nga khorwisiki.” Hambi swi ri tano, hi nga khongoteriwa hi marito ya muapostola Pawulo lama nge: “Xana hi ta vula yini, loko van’wana va vona va nga tshembekanga xana? Xana ku tshembeka ka Xikwembu ku nga herisiwa hi mhaka ya ku ka va nga tshembekanga xana? Niswitsanana! Xikwembu xi fanele ku tiviwa xi ri xa ntiyiso, ni loko munhu un’wana ni un’wana a ri muhembi.” (Varhoma 3:3, 4) Ina, ku na swivangelo hinkwaswo swo hambeta ni ku lavisisa Xikwembu xa ntiyiso. Eka tindzima leti saleke ta buku leyi, hi ta vona ndlela leyi ndzavisiso lowu wu endliweke ha yona ku yisa eku chaputeni loku humelelaka ni leswi vumundzuku byi swi khomeleke vanhu.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Bokisi leri nga eka tluka 340, 341]

Vumbhoni Bya Ku Tshembeka Ka Bibele

Vutsari Lebyi Hlawulekeke: Ku sukela eka buku ya yona yo sungula, Genesa, ku ya eka yo hetelela, Nhlavutelo, Bibele yi vumbiwe hi tibuku ta 66 leti tsariweke hi vatsari va kwalomu ka 40 vo huma eka swisekelo swa matshamelo, dyondzo ni swikhundla leswi hambanaka swinene. Ku tsala ku endliwe hi nkarhi wo tlula malembe xidzana ya 16, ku sukela hi 1513 B.C.E. ku ya eka 98 C.E. Hambi swi ri tano, vuyelo i buku leyi twananaka ni leyi hlelekeke, leyi andlalaka ku hlamuseriwa lokunene ka nhloko-mhaka-nkulu leyi dumeke—ku lwela Xikwembu ni xikongomelo xa xona hi Mfumo wa Vumesiya.—Vona bokisi, tluka 241.

Ku Pakanisa Hi Tlhelo Ra Matimu: Swiendlakalo leswi rhekhodiweke eBibeleni swi twanana swinene ni mintiyiso leyi seketeriwaka hi matimu. Buku leyi nge A Lawyer Examines the Bible ya xiya: “Loko switori, mintsheketo ni vumbhoni bya mavunwa swi ri na vukheta eku andlaleni ka swiendlakalo leswi yelanaka ni ndhawu ya le kule ni nkarhi lowu nga heriki, . . . vatsari va Bibele va hi nyika nkarhi ni ndhawu ya swilo leswi yelanaka hi ku pakanisa loku xiyekaka.” (Ezekiel 1:1-3) Naswona The New Bible Dictionary yi ri: “[Mutsari wa Mintirho] u andlala timhaka ta yena hi xivumbeko xa matimu lama nga kona; matluka ya yena ma tele hi swikombo swa vamajisitarata va muti, valawuri va xifundza, tihosana ni van’wana, naswona swikombo leswi nkarhi na nkarhi swi tikomba swi fanela ndhawu ni nkarhi lowu katsekaka.”—Mintirho 4:5, 6; 18:12; 23:26.

Ku Pakanisa Hi Tlhelo Ra Sayense: Milawu ya ku hambanisiwa ni vanhu ni ya nsivela-mavabyi yi nyikiwe Vaisrayele ebukwini ya Levitika loko matiko lama va rhendzeleke ma nga tivi nchumu hi mikhuva yo tano. Ndzhendzeleko wa mpfula ni nkahelo lowu humaka elwandle, leswi a swi nga tiviwi eminkarhini ya khale, swa hlamuseriwa eka Eklesiasta 1:7. Leswaku misava i xirhendzevutana naswona yi vekiwe empfhukeni, leswi nga tiyisiwangiki hi sayense ku kondza ku va lembe xidzana ra vu-16, swa hlamuseriwa eka Esaya 40:22 na Yobo 26:7. Ku tlula malembe ya 2 200 lama hundzeke William Harvey a nga si hangalasa leswi a swi kumeke hi ndzhendzeleko wa ngati, Swivuriso 4:23 yi boxe ntirho wa mbilu ya munhu. Xisweswo, hambi loko Bibele yi nga ri buku ya sayense, laha yi khumbaka kona timhaka ta sayense, yi kombisa vuenti bya ku twisisa ka le mahlweni swinene ka nkarhi wa yona.

Vuprofeta Lebyi Nga Hava Xihoxo: Ku lovisiwa ka Tiri ra khale, ku wa ka Babilona, ku pfuxetiwa ka Yerusalema ni ku sisimuka ni ku wa ka tihosi ta Medo-Persia ni ta le Greece swi vhumbiwe hi vuxokoxoko lebyikulu lerova vaxopaxopi, hi ku hehla handle ko humelela, va vula leswaku byi tsariwe endzhaku ka xiendlakalo. (Esaya 13:17-19; 44:27–45:1; Ezekiel 26:3-7; Daniel 8:1-7, 20-22) Vuprofeta ha Yesu lebyi vhumbiweke malembe xidzana yo tala a nga si tswariwa byi hetiseke hi vuxokoxoko. (Vona bokisi, tluka 245.) Vuprofeta bya Yesu hi yexe mayelana ni ku lovisiwa ka Yerusalema byi hetiseke hi ku pakanisa. (Luka 19:41-44; 21:20, 21) Vuprofeta mayelana ni masiku ya makumu lebyi vuriweke hi Yesu na muapostola Pawulo bya karhi bya hetiseka enkarhini wa hina. (Matewu 24; Marka 13; Luka 21; 2 Timotiya 3:1-5) Hambi swi ri tano, Bibele yi vula leswaku vuprofeta lebyi hinkwabyo byi huma eka Xihlovo xin’we, Yehova Xikwembu.—2 Petro 1:20, 21.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 333]

Darwin, Marx, Freud, Nietzsche ni van’wana va sungule mianakanyo leyi herisaka ripfumelo eka Xikwembu

[Swifaniso leswi nga eka tluka 335]

“Buku” ya ntumbuluko ni Bibele swi nyika xisekelo xa ripfumelo eka Xikwembu

[Swifaniso leswi nga eka tluka 338]

Loko hi ya hi tiva misava leyi hi rhendzeleke, hi ya hi va ni vumbhoni byo tala bya Muvumbi wa vutlhari

[Xifaniso/Dayagramu leyi nga eka tluka 337]

Vutomi ni vuako a swi nga ta koteka loko swivumbeko swin’wana swa ku aka a swi humile hambi ku ri kantsongonyana ntsena

[Dayagramu]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

SWIAKI SWA ATHOMO YA HAYIDROJINI

Xiphambati xa Elektroni

Protoni + Nyutliyasi

ELEKTRONI −