Ndzima 3

Mianakanyo Leyi Fanaka Eka Mintsheketo

1-3. (a) Ha yini mintsheketo yi fanele yi hi tsakisa? (b) I yini leswi hi nga ta swi hlanganisa eka ndzima leyi?

 HA YINI u kambisisa mintsheketo? Xana a yo va migaringeto ya khale ke? Hambi loko ku ri ntiyiso leswaku yo tala yi sekeriwe eka migaringeto, yin’wana yi sekeriwe entiyisweni. Hi xikombiso, kambisisa mintsheketo ni switori leswi kumekaka emisaveni hinkwayo leswi sekeriweke eka mhaka ya Ndhambi ya misava hinkwayo leyi Bibele yi yi hlamuselaka.

² Xivangelo xo kambisisa mintsheketo hi leswi yi nga masungulo ya tidyondzo ni mikhuva leyi ya ha kumekaka eka vukhongeri namuntlha. Hi xikombiso, ku pfumela eka moya lowu nga fiki ku nga kumiwa ku sukela eka mintsheketo ya Asiriya na Babilona ni le ka mintsheketo ya le Egipta, Greece ni le Rhoma ku ya fika eka Vujagana, laha yi veke tidyondzo-nkulu eka ntivo-vukwembu wa byona. Mintsheketo i vumbhoni bya leswaku munhu wa khale a a lavisisa swikwembu, kun’we ni nhlamuselo ya vutomi. Eka ndzima leyi hi ku komisa hi ta hlanganisa tin’wana ta timhaka leti tolovelekeke leti humaka eka mintsheketo ya mindhavuko leyikulu emisaveni. Loko hi ri karhi hi pfuxeta mintsheketo leyi, hi ta xiya ndlela leyi vugandzeri bya ntumbuluko, Ndhambi, swikwembu swa mavunwa ni swikwembu-vanhu, moya lowu nga fiki ni bya dyambu byi humeleleke ha yona tanihi mianakanyo leyi fanaka eku vumbiweni ka mintsheketo. Kambe ha yini leswi swi fanele swi va tano?

³ Hakanyingi ku ni xivindzi xa ntiyiso wa matimu, ku nga munhu, kumbe xiendlakalo lexi endzhakunyana xi hundzeletiweke kumbe xi soholotiwa ku vumba ntsheketo. Yin’wana  ya mintiyiso leyi ya matimu i rhekhodo ya Bibele ya ntumbuluko. *

Ntiyiso Ni Xitori Mayelana Ni Ntumbuluko

4, 5. A ti ri tihi tidyondzo tin’wana ta mintsheketo ya Magriki?

⁴ Mintsheketo ya ntumbuluko yi tele, kambe a wu kona lowu twisisekaka hi ku olova ku fana ni rhekhodo ya Bibele ya ntumbuluko. (Genesa, tindzima 1, 2) Hi xikombiso, mhaka leyi nyikeriweke eka ntsheketo wa Magriki yi vonaka yi ri ya vuhunguki. Mugriki wo sungula ku tsala mintsheketo hi ndlela leyi landzelelanaka a ku ri Hesiod, loyi a tsaleke Theogony ya yena hi lembe xidzana ra vunhungu B.C.E. U hlamusela ndlela leyi swikwembu ni misava swi sunguleke ha yona. U sungula hi Gaea, kumbe Gaia (Misava), loyi a tswalaka Uranus (Tilo). Leswi landzelaka swi hlamuseriwa hi mudyondzi Jasper Griffin eka The Oxford History of the Classical World:

⁵ “Hesiod u hlamusela xitori xa ku tlhandlamana ka swikwembu swa matilo, lexi a xi tweke eka Homer. Eku sunguleni Uranus a a ri lonkulu, kambe u tshikilele vana va yena, kutani Gaia a hlohlotela  n’wana wa yena Cronos leswaku a n’wi tshena. Hi loko Cronos a dya vana va yena n’wini, ku kondza nsati wakwe Rhea a n’wi nyika ribye leswaku a dya rona ematshan’wini ya Zewusi; n’wana loyi va nge i Zewusi u kuriseriwe eCrete, kutani a sindzisa tata wakwe ku hlanta vamakwavo vakwe, kutani a ri na vona kun’we ni mpfuno wun’wana, va hlula Cronos ni Matitan yakwe ivi va va lahlela eTartarus.”

6. Hi ku ya hi Jasper Griffin, hi xihi lexi nga vaka xi ri xihlovo xa mintsheketo yo tala ya Magriki?

⁶ Xana Magriki ma wu kume kwihi ntsheketo lowu wu nga tolovelekangiki? Mutsari la fanaka wa hlamula: “Masungulo ya wona lamakulu ma tikomba ma ri eSumer. Eka switori leswi swa le vuxeni hi kuma nxaxamelo wa swikwembu, naswona swifaniso swa ku tshena, swa ku minta ni swa ribye swi humelela hi tindlela to tala leti, hambi leswi ti hambanaka, ti kombaka leswaku ku yelana ka tona na Hesiod a hi xiwelo.” Hi fanele hi teka Mesopotamiya na Babilona wa khale tanihi xihlovo xa mintsheketo yo tala leyi ngheneke eka mindhavuko yin’wana.

7. (a) Ha yini swi nga olovi ku kuma rungula ra mintsheketo ya khale ya Machayina? (b) Xana ntsheketo wun’wana wa Machayina wu ku hlamusela njhani ku vumbiwa ka misava ni munhu? (Ringanisa Genesa 1:27; 2:7.)

⁷ Ntsheketo wa khale wa vukhongeri bya ndhavuko wa le China a hi minkarhi hinkwayo wu olovaka ku wu hlamusela, tanihi leswi tirhekhodo to tala leti tsariweke ti herisiweke hi nkarhi wa 213-191 B.C.E. * Hambi swi ri tano, mintsheketo yin’wana yo tanihi lowu hlamuselaka ndlela leyi misava yi vumbiweke ha yona yi sele. Anthony Christie, profesa wa vutshila bya le Vuxeni, wa tsala: “Hi dyondza leswaku Chaos a a fana ni tandza ra huku. Tilo ni Misava a swi nga ri kona. Endzeni ka tandza ku hume P’an-ku, kutani Misava yi vumbiwe hi swiaki swa yena swo tika ivi swiaki swo vevuka swi vumba Xibakabaka. P’an-ku u fanisiwa tanihi manghimani, la ambexiweke dzovo ra berhe kumbe nkhancu  wa matluka. Ku ringana malembe ya 18 000, mpfhuka exikarhi ka Misava ni Xibakabaka a wu kula hi [timitara tinharhu] siku na siku, naswona P’an-ku a a kula hi mpimo lowu fanaka leswaku miri wa yena wu siva mpfhuka. Loko a fa, swiphemu swo hambana-hambana swa miri wakwe swi ve swiaki swo hambana-hambana swa ntumbuluko. . . . Madzedze ya miri wa yena ya hundzuke rixaka ra vanhu.”

8. Hi ku ya hi ntsheketo wa Vainca, xana tindzimi ti tise ku yini?

⁸ Le Amerika Dzonga xitori xa Vainca xi hlamusela ndlela leyi muvumbi wa ntsheketo a nyikeke rixaka rin’wana ni rin’wana ririmi ha yona. “U nyike rixaka rin’wana ni rin’wana ririmi leri a ri ta vulavula rona . . . U nyike rin’wana ni rin’wana vumunhu ni moya [kun’we] ni vavanuna ni vavasati ivi a lerisa rixaka rin’wana ni rin’wana leswaku ri nghena ehansi ka misava. Hi loko rixaka rin’wana ni rin’wana ri nghena ehansi ka misava ivi ti ya humelela  eka tindhawu leti a ti aveleke tona.” (The Fables and Rites of the Yncas, hi Cristóbal de Molina wa le Cuzco, leyi tshahiweke eka South American Mythology) Emhakeni leyi swa vonaka leswaku mhaka ya Bibele ya ku pfilunganyiwa ka tindzimi eBabele i xihlovo xa ntiyiso xa ntsheketo lowu wa Vainca. (Genesa 11:1-9) Kambe sweswi a hi hundzuluxeleni nyingiso wa hina eka Ndhambi leyi hlamuseriweke eBibeleni eka Genesa 7:17-24.

Ndhambi—I Ntiyiso Kumbe I Ntsheketo?

9. (a) Xana Bibele yi hi byela yini mayelana ni swiyimo swa le mahlweni ka Ndhambi emisaveni? (b) Xana Nowa ni ndyangu wa yena a va fanele va endla yini leswaku va ponisiwa eka Ndhambi?

⁹ Loko yi hi yisa endzhaku kwalomu ka malembe ya 4 500 lama hundzeke, ku ya kwalomu ka 2 500 B.C.E., Bibele yi hi byela leswaku vana va moya va Xikwembu lava xandzukeke va teke xivumbeko xa vanhu kutani “va titekela ka vona evasati.” Ku hlangana loku ku nga riki ka ntumbuluko ku humese Tinefelimi ta vukari, “tona tinhenha leti nga twakala ngopfu ekhale.” Ku tikhoma ka tona loko biha ku khumbe misava ya le mahlweni ka Ndhambi lerova Yehova a ku: “Ndzi ta lovisa ehenhla ka misava evanhu lava ndzi nga va tumbuluxa . . . hikuva ndza vaviseka hi leswi ndzi nga swi endla. Kambe Nowa a kuma tintswalo emahlweni ka Yehova.” Kutani mhaka yi ya emahlweni ni magoza lama kongomeke ni lama twisisekaka lawa Nowa a a fanele a ma teka leswaku a tiponisa, kun’we ni ndyangu wa yena ni swiharhi swa tinxaka to hambana-hambana, eka Ndhambi.—Genesa 6:1-8, 13–8:22; 1 Petro 3:19, 20; 2 Petro 2:4; Yuda 6.

10. Ha yini mhaka ya Bibele ya Ndhambi yi nga fanelanga yi tekiwa tanihi ntsheketo?

¹⁰ Vaxopaxopi va manguva lawa va teka rhekhodo ya swiendlakalo swa le mahlweni ka Ndhambi leswi hlamuseriweke eka Genesa yi ri ntsheketo. Kambe, matimu ya Nowa ma amukeriwe ni ku khorwiwa hi vavanuna vo tshembeka, vo tanihi Esaya, Ezekiyele, Yesu Kriste na muapostola Petro na Pawulo. Nakambe ma seketeriwa hi ntiyiso wa leswaku ma kombisiwa eka mintsheketo yo tala emisaveni hinkwayo, ku katsa ni Xiphato xa khale xa Gilgamesh  kun’we ni mintsheketo ya le China ni ya Vaaztec, Vainca ni ya Vamaya. Hi ri na rhekhodo ya Bibele emianakanyweni, a hi kambisiseni mintsheketo ya le Asiriya ni ya le Babilona ni ku yelana ka yona ni ndhambi. *—Esaya 54:9; Ezekiel 14:20; Matewu 24:37; Vaheveru 11:7.

 Ndhambi Na Xikwembu- Munhu Gilgamesh

11. Xana vutivi bya hina bya Xiphato xa Gilgamesh byi sekeriwe eka yini?

¹¹ Loko hi tlhelela endzhaku ematin’wini kumbexana kwalomu ka malembe ya 4 000 lama hundzeke, hi kuma ntsheketo lowu dumeke swinene wa le Akkad lowu vuriwaka Xiphato xa Gilgamesh. Vutivi bya hina ehenhleni ka leswi, hi byi kuma eka tsalwa ra tinhlanga to tontswa leri humaka eka layiburari ya Ashurbanipal, la fumeke eNinivha wa khale.

12. Gilgamesh a a ri mani, naswona ha yini a a nga dumanga? (Ringanisa Genesa 6:1, 2.)

¹² I xitori xa mintirho ya Gilgamesh, la hlamuseriweke tanihi loyi mbirhi-xa-nharhu xa yena ku nga xikwembu na n’we-xa-nharhu xa yena ku nga munhu kumbe xikwembu-munhu. Ku hundzuluxela kun’wana ka xiphato lexi ku ri: “Le Uruk u ake marhangu, khumbi lerikulu ni tempele ya Eanna la katekisiweke ya Anu xikwembu xa xibakabaka ni ya Ishtar xikwembu xa xisati xa rirhandzu . . . , nhwana wa hina wa rirhandzu ni nyimpi.” (Vona bokisi, tluka 45, leswaku u kuma nxaxamelo wa swikwembu ni swikwembu swa xisati swa Asiriya na Babilona.) Hambi swi ri tano, Gilgamesh a ku nga ri xivumbiwa lexi tsakisaka lerova u nga tshama na xona. Vaaki va Uruk a va vilela eka swikwembu va ku: “U navela nhwana un’wana ni un’wana, hambi a ri n’wana wa nghwazi kumbe nsati wa nghanakana.”

13. (a) Hi wahi magoza lawa swikwembu swi ma tekeke, naswona i yini lexi Gilgamesh a xi endleke? (b) Utnapishtim a a ri mani?

¹³ Hi rihi goza leri swikwembu swi ri tekeke hikwalaho ka ku vilela ka vanhu? Xikwembu xa xisati Aruru xi vumbe Enkidu leswaku a va munhu la pfukelaka Gilgamesh. Hambi swi ri tano, ematshan’wini ya leswaku va va valala, va ve vanghana lavakulu. Loko xiphato xi ya emahlweni, Enkidu u file. Hi ku vaviseka, Gilgamesh u ririle a ku: “Xana loko ndzi fa, a ndzi nga fani na Enkidu ke? Khombo ri nghene ekhwirini ra mina. Hi ku chava rifu, ndzi tsendzeleka emananga.” A a lava ku kuma xihundla xa ku nga fi ivi a sungula ku lava Utnapishtim,  muponi wa ndhambi la nyikiweke ku nga fi ni swikwembu.

14. (a) Xana Utnapishtim u byeriwe ku endla yini? (Ringanisa Genesa 6:13-16.) (b) Xana byi ve byihi vuyelo bya riendzo ra Gilgamesh ra xiphato?

¹⁴ Eku heteleleni Gilgamesh a kuma Utnapishtim, loyi a n’wi byelaka hi xitori xa ndhambi. Hi laha xi kumiwaka ha kona eka xiphambati xa vu-XI xa Xiphato, lexi tiviwaka tanihi Xiphambati xa Ndhambi, Utnapishtim u hlamusela swiletelo leswi a nyikiweke swona mayelana ni ndhambi: “Hlanhla yindlu (leyi), aka xikepe! Tshika swilo leswi u nga na swona, u lava vutomi ntsena. . . . Nghena exikepeni ni mbewu ya swilo hinkwaswo leswi hanyaka.” Xana leswi a swi twali swi fana hi ndlela yo karhi ni nhlamuselo ya Bibele ha Nowa ni Ndhambi? Kambe Utnapishtim a nga swi kotanga ku nyika Gilgamesh ku nga fi. Hi ku hela matimba, Gilgamesh u tlhelela ekaya eUruk. Mhaka yi hetelela hi rifu rakwe. Mongo wa xiphato hinkwaxo i gome ni ku karhateka hi rifu ni vutomi bya le ndzhaku ka rifu. Vanhu volavo va khale a va xi kumanga Xikwembu xa ntiyiso ni xa ntshembo. Hambi swi ri tano, ku yelana ka xiphato ni mhaka yo olova ya Bibele ya nguva ya le mahlweni ka Ndhambi ku le rivaleni. Sweswi a hi hundzukeleni eka mhaka ya Ndhambi hi laha yi humelelaka ha kona eka mintsheketo yin’wana.

Ntsheketo Wa Ndhambi Eka Mindhavuko Yin’wana

15. Ha yini garingeto wa Masumer wa ndhambi wu hi tsakisa?

¹⁵ Hambi ku ri emahlweni ka mhaka ya Xiphato xa Gilgamesh ku ni ntsheketo wa le Sumer lowu hlamuselaka “Ziusudra, la fanekiselaka Nowa wa le Bibeleni, la hlamuseriwaka tanihi la tirhelaka Xikwembu, hosi leyi chavaka Xikwembu, loyi minkarhi hinkwayo a a lava tinhlavutelo ta Xikwembu eka milorho ni mihiva-hivani ya vungoma.” (Ancient Near Eastern Texts Relating to the Old Testament) Hi ku ya hi buku leyi fanaka, ntsheketo lowu “wu nyikela ku yelana lokukulu ni loku hlamarisaka swinene ni mhaka ya Bibele leyi ya ha tshuburiweke eka tibuku ta  le Sumer.” Minhluvuko ya le Babilona ni ya le Asiriya, leyi teke endzhaku, yi khumbiwe hi ya le Sumer.

16. Xana mintsheketo ya Machayina ya ndhambi yi fanele yi huma eka xihlovo xihi?

¹⁶ Buku leyi nge China—A History in Art yi hi byela leswaku un’wana wa vafumi va khale va le China a ku ri Yü, “nghwazi eka Ndhambi Leyikulu. Yü u kongomise mati ya ndhambi emilambyeni ni le malwandle leswaku a tshamisisa vanhu vakwe nakambe.” Mayelana ni “Nguva ya Tihosi Letikulu ta Khume” ya Machayina, mutivi wa mintsheketo Joseph Campbell u tsarile a ku: “Eka nguva leyi ya nkoka, leyi nyamalalaka eka Ndhambi, vafumi va khume a va averiwile enkarhini wa ku sungula ka ntsheketo wa Chou. Hikokwalaho, swi tikomba onge leswi hi swi langutaka laha ku nga ha va ku ri ku cinciwa ka kwalaho ka nxaxamelo wa ku landzelelana ka tihosi ta khale ta le Sumer.” Kutani Campbell u tshahe timhaka tin’wana eka mintsheketo ya Machayina leti vonakeke ti “seketela mhaka ya leswaku yi huma eMesopotamiya.” Sweswo swi hi tlherisela eka xihlovo lexi  fanaka xa xisekelo xa mintsheketo yo tala. Hambi swi ri tano, xitori xa Ndhambi nakambe xa humelela etindhawini ta le Amerika, hi xikombiso, le Mexico hi nkarhi wa Vaaztec eka lembe xidzana ra vu-15 ni ra vu-16 C.E.

17. Hi yihi migaringeto ya ndhambi leyi Vaaztec a va ri na yona?

¹⁷ Mintsheketo ya Vaaztec yi vulavule hi tinguva ta mune leti hundzeke, leti eka leyo sungula ya tona misava a yi akiwe hi swihontlovila. (Xexo i xitsundzuxo xin’wana xa Tinefelimi, swihontlovila leswi ku vulavuriwaka ha swona eBibeleni eka Genesa 6:4.) Wu katse ntsheketo wa ndhambi ya khale laha “mati ya le henhla a a ma hlangane ni lama nga ehansi, ma susa vugimamusi naswona ma endla swilo hinkwaswo swi va lwandle lerikulu swinene.” Xikwembu lexi lawulaka mpfula ni mati a xi ri Tlaloc. Hambi swi ri tano, mpfula ya xona a yi nga kumiwi hi ku olova kambe a yi nyikiwa “hi ngati ya magandzelo ya vahlaseriwa lava mihloti ya vona leyi xiririkaka a yi tekelela ivi yi tlhontlha mpfula.” (Mythology—An Illustrated Encyclopedia) Ntsheketo wun’wana wu vula leswaku nguva ya vumune a yi fumiwa hi Chalchiuhtlicue, xikwembu xa xisati xa mati, loyi vuako bya yena byi herisiweke hi ndhambi. Vanhu va ponisiwe hi ku hundzuka tihlampfi!

18. Hi tihi timhaka leti taleke swinene eka mintsheketo ya le Amerika Dzonga? (Ringanisa Genesa 6:7, 8; 2 Petro 2:5.)

¹⁸ Hi ku fanana, Vainca a va ri ni mintsheketo ya vona ya Ndhambi. Mutsari wa Munghezi Harold Osborne u ri: “Kumbexana swivumbeko leswi hangalakeke swinene swa mintsheketo ya le Amerika Dzonga i switori swa ndhambi . . . Mintsheketo ya ndhambi yi hangalake swinene exikarhi ka vanhu va le tindhawini ta le henhla ni tinxaka ta le tindhawini ta le hansi eka titropiki. Hi ntolovelo ndhambi yi katsiwa ni ntumbuluko ni ku humelela [ku kombisiwa] ka xikwembu xa mutumbuluxi. . . . Minkarhi yin’wana yi tekiwa tanihi nxupulo wa Xikwembu lowu herisaka vanhu lava nga kona ku lunghiselela ku huma ka rixaka lerintshwa.”

19. Hlamusela garingeto wa ndhambi wa Vamaya.

¹⁹ Hi laha ku fanaka, Vamaya eMexico na Amerika Xikarhi a  va ri ni ntsheketo wa vona wa Ndhambi lowu katsaka ndhambi ya vuako hinkwabyo, kumbe haiyococab, leswi vulaka “mati ehenhla ka misava.” Las Casas bixopo wa Khatoliki u tsale leswaku Maindiya ya le Guatemala “ma yi vule Butic, leri ku nga rito leri vulaka ndhambi ya mati layo tala naswona yi vula ku avanyisa ko hetelela kutani va kholwa leswaku Butic yin’wana yi le kusuhi no ta, leyi ku nga ndhambi ni ku avanyisa kun’wana, hayi ya mati kambe ya ndzilo.” Ku ni mintsheketo yo tala ya ndhambi leyi nga kona emisaveni hinkwayo, kambe yi nga ri yingani leyi hi yi tshaheke yi pfuna ku tiyisa xihlovo xa ntsheketo lowu, xiendlakalo xa xiviri lexi hlamuseriweke ebukwini ya Genesa.

Ku Pfumela Loku Hangalakeke Swinene Ka Moya Lowu Nga Fiki

20. A ku ri kwihi ku pfumela ka le Asiriya na Babilona malunghana ni vutomi bya le ndzhaku ka rifu?

²⁰ Hambi swi ri tano, a hi mintsheketo hinkwayo leyi sekeriweke entiyisweni kumbe eBibeleni. Eku lavisiseni ka yena Xikwembu, munhu u namarhele swilo leswi nga pfuniki nchumu, a hambukisiwa hi mianakanyo ya ku nga fi. Hi laha hi nga ta vona ha kona eka buku leyi hinkwayo, ku pfumela eka moya lowu nga fiki kumbe mianakanyo yo hambana leyi nga kona i ntsheketo lowu wu fikeke eka hina hi magidi ya malembe. Vanhu va ndhavuko wa khale wa Asiriya na Babilona a va pfumela eka vutomi bya le ndzhaku ka rifu. New Larousse Encyclopedia of Mythology ya hlamusela: “Ehansi ka misava, endzhaku ka khele ra Apsu [leri taleke hi mati yo tenga ni lama rhendzelaka misava], ku ni ndhawu ya le ndzeni yo tshama eka yona leyi vanhu va ehleleke eka yona endzhaku ka rifu. A ku ri ‘Tiko leri ku nga vuyiwiki eka rona’ . . . Eka tindhawu leti ta munyama lowu nga heriki mimoya ya vafi—edimmu—yi hlengeletanile ‘hi ntlawa, ku fana ni tinyanyana, engubyeni ya timpapa.’” Hi ku ya hi ntsheketo lowu, tiko leri ra le hansi ka misava a ri fumiwa hi xikwembu xa xisati Ereshkigal, “Hosana ya misava yo anama.”

21. Hi ku ya hi ripfumelo ra le Egipta, a ku humelela yini eka vafi?

 ²¹ Hi laha ku fanaka Vaegipta a va ri ni mianakanyo ya vona ya moya lowu nga fiki. Loko moya wu nga si fika endhawini leyi tsakisaka, a wu fanele ku pimiwa eka Maat, xikwembu xa xisati xa ntiyiso ni vululami, lexi a xi fanekiseriwa hi risiva ra ntiyiso. Anubis, xikwembu lexi nga ni nhloko ya mhungubye kumbe Horus, la nga ni ya xikhozana, a va pfuna eka endlelo leri. Loko wu amukeriwa hi Osiris, moya wolowo wu ta ya wu ya kuma ntsako ni swikwembu. (Vona xifaniso, tluka 50.) Hi laha hakanyingi swi nga ha kona, laha hi kuma mianakanyo leyi fanaka ya dyondzo ya moya lowu nga fiki ya le Babilona yi vumba vukhongeri, vutomi ni swiendlo swa vanhu.

22. A yi ri yihi dyondzo ya Machayina ehenhleni ka vafi, naswona a ku endliwa yini leswaku va va pfuna?

²² Ntsheketo wa khale wa le China a wu katsa ripfumelo ra vutomi bya le ndzhaku ka rifu ni xilaveko xo hlayisa vakokwana lava feke va tsakile. Vakokwana lava feke a va “tekiwa tanihi mimoya leyi hanyaka ni ya matimba, hinkwavo a va ri lava karhatekaka swinene hi vuhlayiseki bya vatukulu va vona lava hanyaka, kambe va ri na vukari bya ku xupula loko va hlundzukisiwile.” Vafi a va fanele ku nyikiwa mpfuno wun’wana ni wun’wana, ku katsa ni vanghana eku feni. Xisweswo, “tihosi tin’wana ta Shang . . . a ti lahliwa ti ri na vahlaseriwa va kwalomu ka dzana ku ya eka madzana manharhu, lava a va ta va valanguteri va yona emisaveni leyi landzelaka. (Mukhuva lowu wu endla China ri yelana na Egipta, Afrika, Japani ni tindhawu tin’wana, laha magandzelo lama fanaka a ma endliwa kona.)” (Man’s Religions, hi John B. Noss) Etimhakeni leti ku pfumela eka moya lowu nga fiki swi vange ku endla magandzelo hi vanhu.—Ringanisa Eklesiasta 9:5, 10; Esaya 38:18, 19.

23. (a) Eka ntsheketo wa Magriki, Hades a a ri mani naswona a ku ri yini? (b) Xana Hades i yini hi ku ya hi Bibele?

²³ Magriki, hi ku sungula swikwembu swo tala eka mintsheketo ya vona, na vona a va karhateka hi vafi ni laha va yaka kona. Hi ku ya hi mintsheketo leyi, loyi a vekiweke ku langutela xivandla xexo xa munyama lowukulu a a ri n’wana wa Cronus  ni makwavo wa xikwembu Zewusi na Poseidon. Vito ra yena a a ri Hades, kutani xivandla xa yena xi thyiwe vito ra yena. Xana mimoya ya vafi a yi fikisa ku yini eHades? *

24. (a) Hi ku ya hi ntsheketo wa Magriki, a ku humelela yini eka misava ya le hansi? (b) Hi kwihi ku yelana loku a ku ri kona exikarhi ka Xiphato xa Gilgamesh ni ntsheketo wa Magriki?

²⁴ Mutsari Ellen Switzer wa hlamusela: “A ku ri na . . . swivumbiwa leswi chavisaka exivandleni xa le hansi ka misava. A ku ri na Charon, loyi a a fambisa byatso lebyi a byi rhwala lava va ha ku faka etikweni ra lava hanyaka byi va yisa etikweni ra le hansi. Charon a a lava ku hakeriwa hi ntirho wa yena wo tleketla [ku pela nambu wa Styx], kutani hakanyingi Magriki a ma lahla vafi va vona ni khoyini ehansi ka ririmi ku tiyiseka leswaku a va ri ni mali leyi faneleke yo hakela. Mimoya leyi feke leyi a yi nga swi koti ku hakela a yi vekiwa etlhelweni leri hoxeke ra nambu, etikweni leri nga riki ra vanhu, naswona swi nga ha endleka yi vuya yi ta karhata lava hanyaka.” *

25. I vamani lava kuceteriweke hi mianakanyo ya Magriki malunghana ni moya?

²⁵ Ntsheketo wa Magriki wa moya wu khumbe ni dyondzo ya Marhoma naswona vativi va filosofi va Magriki, vo tanihi Plato (kwalomu ka 427-347 B.C.E.), va khumbe swinene vaanakanyisisi va vagwinehi vo sungula va Vukriste lava amukeleke dyondzo ya moya lowu nga fiki eripfumelweni ra vona, hambi leswi a yi nga ri na xisekelo xa le Bibeleni.

26, 27. Xana Vaaztec, Vainca ni Vamaya a va ku tekisa ku yini ku fa?

²⁶ Vaaztec, Vainca ni Vamaya na vona a va pfumela eka moya  lowu nga fiki. Rifu a ri ri xihundla swinene eka vona ku fana ni mindhavuko yin’wana. A va ri ni minkhuvo ni tidyondzo ta vona leswaku swi va pfuna ku titoloveta rona. Hi laha n’wamatimu wa vuyimburi Victor W. von Hagen a hlamuselaka ha kona eka buku yakwe leyi nge The Ancient Sun Kingdoms of the Americas a ku: “Vafi entiyisweni a va hanya: va lo suka eka xivandla xin’wana va ya eka xin’wana ntsena; a va nga vonaki, a va nga khumbeki, a va nga vaviseki. Vafi . . . va ve swirho leswi nga vonakiki swa ntlawa.”—Ringanisa Vaavanyisi 16:30; Ezekiel 18:4, 20.

²⁷ Xihlovo lexi fanaka xi hi byela leswaku “Muindiya [wa Muinca] a a pfumela eka ku nga fi; kahle-kahle a a kholwa leswaku munhu a nga fi, . . . miri lowu feke a wu va lowu hanyaka ivi wu teka minkucetelo ya mimoya leyi nga vonakiki.” Vamaya na vona a va pfumela eka moya ni le ka matilo ya 13 ni tihele ta 9. Xisweswo, kun’wana ni kun’wana laha hi yeke kona, vanhu va kona a va lava ku ala vukona bya rifu, naswona moya lowu nga fiki a wu ri phuphu yo titshega ha yona.—Esaya 38:18; Mintirho 3:23.

28. Hi kwihi ku pfumela kun’wana loku ku andzeke eAfrika?

²⁸ Mintsheketo ya le Afrika na yona yi katsa tinhlamuselo ta moya lowu ponaka. Vantima vo tala va hanya va ri karhi va chava mimoya ya vafi. New Larousse Encyclopedia of Mythology yi ri:  “Ripfumelo leri ri hlanganisiwa ni rin’wana—ku hambeta ka moya wu hanya endzhaku ka rifu. Vangoma va swi kota ku vitana mimoya leyi leswaku va engetela matimba ya vona. Mimoya ya vafi hakanyingi yi ya yi ya tshama emimirini ya swihari, kumbe yi tlhela yi tswariwa ra vumbirhi eka swimilana.” Hikwalaho, Mazulu a ma nge ti dlayi tinyoka to karhi leti ma ti tekaka tanihi mimoya ya maxaka ya vona.

29. Hlamusela migaringeto ya tinxaka tin’wana ta le dzongeni wa Afrika. (Ringanisa Genesa 2:15-17; 3:1-5.)

²⁹ Vamasai va le dzonga-vuxa wa Afrika va pfumela eka muvumbi la vuriwaka ’Ng ai, loyi a vekaka ntsumi leyi rindzaka ekusuhi ni Mumasai un’wana ni un’wana tanihi nsirhelelo. Loko a fa, ntsumi leyi yi yisa moya wa nghwazi leyi eka vutomi bya le ndzhaku ka rifu. Larousse leyi ya ha ku tshahiwaka yi nyikela ntsheketo wa Mazulu wa rifu lowu vulavulaka hi wanuna wo sungula, uNkulunkulu, loyi hi ku ya hi ntsheketo lowu a veke xikwembu. U rhumele lumpfana leswaku ri ya byela vanhu ri ku, “Vanhu a va nge fi!” Lumpfana a ri nonoka ivi ri kavanyetiwa endleleni. Kutani uNkulunkulu a rhumela rungula leri hambaneke hi nkolombyana, a ku, “Vanhu va ta fa!” Hi loko nkolombyana wu rhanga wu fika, “kutani ku sukela kwalaho a nga kona munhu la tshameke a pona rifu.” Hi ku hambana ko karhi, ntsheketo lowu wu fanaka wu kona exikarhi ka tinxaka ta Bechuana, Basuto na Baronga.

30. Ebukwini leyi i yini leswi hi nga ha ta swi vona mayelana ni moya?

³⁰ Loko hi ri karhi hi ya emahlweni ni dyondzo ya ku lavisisa ka munhu Xikwembu, hi ta tlhela hi yi vona hi laha ku engetelekeke ndlela leyi ntsheketo wa moya lowu nga fiki wu veke wa nkoka ha yona ni ndlela leyi wa ha riki wa nkoka ha yona eka vanhu.

Ku Gandzela Dyambu Ni Ku Endla Magandzelo Hi Vanhu

31. (a) I yini leswi Vaegipta a va swi kholwa hi Ra xikwembu xa dyambu? (b) Xana sweswo swi hambanisa ku yini ni leswi Bibele yi swi vulaka? (Psalma 19:4-6)

³¹ Ntsheketo wa le Egipta wu katsa tempele leyi anameke ya  swikwembu ni swikwembu swa xisati. Tanihi le ka mavandla man’wana yo tala swinene ya khale, hambi loko Vaegipta va lavisise Xikwembu, a va voyamele eku gandzeleni ka lexi a xi tshega vutomi bya vona bya siku na siku—dyambu. Xisweswo, ehansi ka vito ra Ra (Amon-Ra), va gandzele hosi leyikulu ya xibakabaka, leyi siku na siku a yi famba hi byatso ku suka evuxeni yi ya evupela-dyambu. Loko dyambu ri pela, a yi teka ndlela leyi nga ni khombo yi tsemakanya misava ya le hansi.

32. Hlamusela wun’wana wa minkhuvo leyi endleriweke Xiuhtecutli (Huehueteotl) xikwembu xa ndzilo.

³² Ku endla magandzelo hi vanhu a ku tolovelekile eku gandzeleni ka dyambu ka vukhongeri bya Vaaztec, Vainca ni Vamaya. Vaaztec a va hamba va tlangela minkhuvo ya vukhongeri nkarhi na nkarhi, va ri karhi va endla magandzelo hi vanhu eka swikwembu swa vona swo hambana-hambana, ngopfu-ngopfu eku gandzeleni ka Tezcatlipoca xikwembu xa dyambu. Nakambe, eka nkhuvo wa Xiuhtecutli (Huehueteotl), xikwembu xa ndzilo, “lava khotsiweke enyimpini a va cina swin’we ni vakhotsi va vona naswona . . . a va ndzulutiwa ehenhla ka ndzilo lowu vangamaka swinene ivi va hoxiwa emakaleni, va susiwa va ha hanya leswaku ku ta tsemiwa timbilu ta vona leti  hanyaka leswaku ti nyikiwa swikwembu.”—The Ancient Sun Kingdoms of the Americas.

33. (a) Xana vugandzeri bya Vainca a byi katsa yini? (b) Xana Bibele yi ri yini hi ku endla magandzelo hi vanhu? (Ringanisa 2 Tihosi 23:5, 11; Yeremia 32:35; Ezekiel 8:16.)

³³ Ku ya edzongeni, vukhongeri bya Vainca a byi ri ni magandzelo ni mintsheketo ya byona. Eka vugandzeri bya khale bya Vainca, a ku endliwa magandzelo hi vana ni swiharhi eka Inti xikwembu xa dyambu, na Viracocha, muvumbi.

Swikwembu Ni Swikwembu Swa Xisati Swa Ntsheketo

34. I vamani lava a va vumba vunharhu-un’we lebyi dumeke swinene aEgipta, naswona i xiphemu xihi lexi va xi hetisiseke?

³⁴ Lebyi byi tivekaka swinene eka vunharhu-un’we bya le Egipta hi lebyi vumbiwaka hi Isis, xikombiso xa vumanana lebyi nga ni vukwembu; Osiris, i makwavo ni munghana wakwe wa vukati; na Horus, n’wana wa vona, loyi hi ntolovelo a yimeriwaka hi xikhozana. Eka swifaniso swa le Egipta Isis minkarhi yin’wana u kombisiwa a ri karhi a mamisa n’wana wakwe hi ndlela leyi tsundzuxaka hi swifaniso swa Vujagana swa nhwana ni n’wana, leswi swi sunguleke ku humelela ku tlula magidi-mbirhi ya malembe endzhaku. Hi ku famba ka nkarhi, Osiris, nuna wa Isis u kume ndhuma tanihi xikwembu xa vafi hikuva u nyikele ntshembo wa vutomi bya ntsako lowu nga heriki eka mimoya ya vafi evuton’wini bya le ndzhaku ka rifu.

35. Hathor a a ri mani, naswona a wu ri wihi nkhuvo wa yena lowukulu wa lembe na lembe?

³⁵ Hathor wa le Egipta a a ri xikwembu xa xisati xa rirhandzu ni xa ntsako, vuyimbeleri ni ku cina. U ve nkosikazi ya vafi, a va pfuna hi xitepisi leswaku va fikelela tilo. Hi laha New Larousse Encyclopedia of Mythology yi hlamuselaka ha kona, a a tlangeriwa hi minkhuvo leyikulu, “ku tlula hinkwayo hi Siku ra Lembe Lerintshwa, leri a ri ri siku ra ku tlangeriwa ka ku tswariwa ka yena ka lembe na lembe. Ku nga si fika vurhonga vaprista va xisati a va tisa xifaniso xa Hathor erivaleni leswaku va xi paluxa eka miseve ya dyambu leri humaka. Ku tsaka loku a ku landzela  a ku ri xikombiso xa leswaku nkhuvo lowu i wa xiviri naswona siku a ri hela hi ku yimbelela ni ku pyopyiwa.” Xana swilo swi cincile hi ndlela yo karhi eku tlangeriweni ka Lembe Lerintshwa endzhaku ka magidi ya malembe ke?

36. (a) Xana a ma ri wahi matshamelo ya vukhongeri aIsrayele eka lembe xidzana ra vu-16 B.C.E.? (b) Hi yihi nhlamuselo yo hlawuleka leyi Makhombo ya Khume ma veke na yona?

³⁶ Vaegipta nakambe a va ri ni swikwembu ni swikwembu swa xisati swo tala swa swiharhi etempeleni ya vona, swo tanihi xa nkuzi Apis, xa khuna Banaded, chele Heqt, homu Hathor na ngwenya Sebek. (Varhoma 1:21-23) A ku ri eka matshamelo lawa ya vukhongeri laha Vaisrayele va tikumeke va ri mahlonga eka wona hi lembe xidzana ra vu-16 B.C.E. Leswaku a va ntshunxa eka voko ra tihanyi ra Faro, Yehova, Xikwembu xa Israyele u boheke ku rhumela makhombo yo hambana-hambana ya khume aEgipta. (Eksoda 7:14–12:36) Makhombo wolawo ma vule ku tsongahatiwa loku kunguhatiweke ka swikwembu swa ntsheketo swa le Egipta.—Vona bokisi, tluka 62.

37. (a) Xana swikwembu swin’wana swa Varhoma a swi ri swa muxaka muni? (b) Mahanyelo ya swikwembu leswi ma va khumbe njhani valandzeri va swona? (c) Hi wihi ntokoto lowu Pawulo na Barnaba va veke na wona eLystra?

 ³⁷ Sweswi a hi yeni eka swikwembu swa Greece na Rhoma ya khale. Rhoma ri kume swikwembu swo tala eGreece wa khale, swin’we ni mikhuva ni vunghwavava bya swona. (Vona mabokisi, matluka 43 na 66.) Hi xikombiso, Venus na Flora a va ri vaoswi lavakulu; Bacchus a a ri xidakwa ni ku va ni pongo; Mercury a a ri nsula-voya; kutani Apollo a a ri muxisi wa vavasati. Ku vikiwa leswaku Jupiter, tata wa swikwembu, u oswe ni vavasati va kwalomu ka 59! (Vona xitsundzuxo xonghasi xa tintsumi leti gwineheke leti osweke ni vavasati emahlweni ka Ndhambi!) Tanihi leswi vagandzeri va talaka ku kombisa mahanyelo ya swikwembu swa vona, xana swa hlamarisa loko vafumi va Rhoma vo tanihi Tiberius, Nero na Caligula va hanye vutomi lebyi thyakeke tanihi timbhisa, vaoswi ni vadlayi?

38. (a) Hlamusela muxaka wa vugandzeri lebyi a byi tirhisiwa eRhoma. (b) Xana vukhongeri byi ma khumbise ku yini masocha ya Rhoma?

³⁸ Eka vukhongeri bya vona, Varhoma va kume swikwembu eka mikhuva yo tala. Hi xikombiso, va amukele ku gandzeriwa ka Mithras hi ku hiseka, xikwembu xa ku vonakala xa le Persia, lexi veke xikwembu xa vona xa dyambu (vona bokisi, matluka  60-1), na Atargatis (Ishtar) xikwembu xa xisati xa le Siriya. Va cince Artemis muhloti wa xisati wa Magriki a va Diana ivi va nghenisa ni mikhuva ya vona ya Isis wa le Egipta. Nakambe va amukele swikwembu swinharhu swa xisati swa ku veleka swa Macelt.—Mintirho 19:23-28.

39. (a) I mani loyi a a lawula vuprista bya le Rhoma? (b) Hlamusela wun’wana wa minkhuvo ya vukhongeri ya le Rhoma.

³⁹ Leswaku va endla ku gandzela ka vona ka le rivaleni eka tindhumba ni titempele ta madzana, a va ri ni vaprista vo hambana-hambana, lava hinkwavo ka vona “va ngheneke ehansi ka vulawuri bya Pontifex Maximus [Pontiff Lonkulu], loyi a a ri nhloko ya vukhongeri bya tiko.” (Atlas of the Roman World) Atlasi leyi fanaka yi kombisa leswaku wun’wana wa minkhuvo ya Varhoma a ku ri taurobolium, laha eka wona “mugandzeri a a yima ekheleni ivi a hlambisiwa hi ngati ya nkuzi leyi a endleriweke gandzelo ha yona. A a huma eka xiendlo lexi a ri eka xiyimo xo pfumala nandzu xa ku basisiwa.”

Xana I Mintsheketo Ni Migaringeto Ya Vukriste?

40. Xana vadyondzi vo tala va swi tekisa ku yini swiendlakalo swa Vukriste byo sungula?

⁴⁰ Hi ku ya hi vaxopaxopi van’wana va manguva lawa, Vukriste na byona byi amukela mintsheketo ni migaringeto. Xana sweswo swi tano hakunene? Vanhu vo tala lava dyondzekeke va teke ku tswariwa ka Yesu hi wanhwana, mahlori yakwe ni ku pfuxiwa ka yena tanihi mintsheketo. Van’wana va vula ni leswaku a nga kalanga a va kona, va vula leswaku ntsheketo wa yena wu huma eka mintsheketo ni ku gandzela dyambu swa khale swinene. Hi laha mutivi wa mintsheketo Joseph Campbell a tsaleke ha kona: “Vadyondzi vo hlayanyana hikokwalaho va ringanyete leswaku a ku kalanga ku va na Yohane [Mukhuvuri] kumbe Yesu, kambe a ku ri xikwembu xa mati ni xikwembu xa dyambu ntsena.” Kambe hi fanele hi tsundzuka leswaku vo tala va vadyondzi lava va fanaka a va byi pfumeli vukona bya Xikwembu kutani xisweswo va ala ku pfumela kwihi na kwihi eka Xikwembu hi laha ku heleleke.

41, 42. Hi byihi vumbhoni lebyi nga kona ku seketela ntiyiso wa Vukriste byo sungula?

 ⁴¹ Hambi swi ri tano, langutelo leri ra ku mbambela a ri swi koti ku langutana ni vumbhoni bya matimu. Hi xikombiso, Josephus (c.37-c.100 C.E.) n’wamatimu wa Muyuda u tsarile: “Eka Vayuda van’wana, ku lovisiwa ka vuthu ra Heroda ku tikombe ku ri ku tirihisela ka Xikwembu, naswona entiyisweni i ku tirihisela loku faneleke hikokwalaho ka ndlela leyi a khomeke Yohane, la thyiweke xivongo xa Mukhuvuri ha yona. Hikuva Heroda u n’wi dlayile hambi leswi a a ri munhu lonene.”—Marka 1:14; 6:14-29.

⁴² N’wamatimu loyi a fanaka nakambe u nyikele vumbhoni bya vukona bya xiviri bya Yesu Kriste loko a tsale leswaku ku humelele “munhu un’wana la vuriwaka Yesu, munhu wo tlhariha swinene, loko hakunene hi nga n’wi vula munhu . . . loyi  vadyondzisiwa va yena va n’wi vuleke n’wana wa Xikwembu.” U ye emahlweni a vula leswaku “Pilato u n’wi ghwevile . . . Naswona hambi sweswi rixaka ra lava vuriwaka ‘Vamesiya’ hikwalaho ka yena va ha ri kona.” *—Marka 15:1-5, 22-26; Mintirho 11:26.

43. Hi xihi xisekelo lexi muapostola Petro a a ri na xona xo pfumela eka Kriste?

⁴³ Hikokwalaho, muapostola Petro wa Mukriste u swi kotile ku tsala hi ku tiyiseka loku heleleke tanihi mbhoni leyi voneke ku cinca ka Yesu hi mahlo, a ku: “A hi landzanga mintsheketo [Xigriki, myʹthos] yo endliwa hi vutlhari, loko hi mi tivisile ta ku humelela hi matimba ka Hosi ya hina Yesu Kriste; hina hi timbhoni ta vukulukumba bya yena, lebyi hi nga byi vona hi mahlo. Hikuva siku a nga nyikiwa ku dzuneka ni ku twala hi Xikwembu Tatana, rito ri fikile eka yena ri ta hi ku kwetsima loku hlamarisaka, ri ku: ‘Loyi i N’wananga, loyi ndzi n’wi rhandzaka ni ku n’wi tsakela.’ Kutani hina hi ri twile rito leri, loko ri huma etilweni, hikuva a hi ri na yena entshaveni leyo hlawuleka.”—2 Petro 1:16-18. *

44. Hi wihi nsinya wa nawu wa Bibele lowu faneleke ku rhanga eka nkwetlembetano wihi na wihi exikarhi ka mianakanyo ya munhu ni Rito ra Xikwembu?

⁴⁴ Eka nkwetlembetano lowu wa mianakanyo ya munhu ya “vutlhari” ni Rito ra Xikwembu, hi fanele hi tirhisa nsinya wa nawu lowu boxiweke eku sunguleni: “Xana hi ta vula yini, loko van’wana va vona va nga tshembekanga xana? Xana ku tshembeka ka Xikwembu ku nga herisiwa hi mhaka ya ku ka va nga tshembekanga xana? Niswitsanana! Xikwembu xi fanele ku tiviwa xi ri xa ntiyiso, ni loko munhu un’wana ni un’wana a ri muhembi. Hi swona leswi nga tsariwa, loko va te: ‘Hi laha u nga ta va la lulameke, loko u vulavula, ni ku kumiwa u nga ri na nandzu, loko u avanyis[iw]a.’”—Varhoma 3:3, 4.

 Mianakanyo Leyi Fanaka

45. Hi yihi mianakanyo yin’wana leyi fanaka leyi kumekaka eka mintsheketo ya misava?

⁴⁵ Mpfuxeto lowu wo koma wa mintsheketo yin’wana ya misava wu tirhe ku kombisa swivumbeko swin’wana leswi fanaka, leswi swo tala swa swona swi kumiwaka swi huma hi le Babilona, xihlovo xa le Mesopotamiya xa vukhongeri byo tala. Ku ni mianakanyo leyi fanaka, hambi hi le timhakeni ta ntumbuluko kumbe timhaka leti vulavulaka hi nkarhi lowu swikwembu-vanhu ni swihontlovila a swi ri emisaveni ivi ndhambi yi herisa vo biha, kumbe eka tidyondzo ta xisekelo ta vukhongeri ta ku gandzela dyambu ni moya lowu nga fiki.

46, 47. (a) Hi yihi nhlamuselo ya Bibele leyi hi nga yi nyikelaka eka masungulo ni mianakanyo leyi fanaka ya mintsheketo? (b) Hi swihi swivumbeko swin’wana swa vugandzeri bya khale leswi hi nga ta swi hlanganisa?

⁴⁶ Hi ku ya hi langutelo ra Bibele, hi nga hlamusela mianakanyo leyi yi fanaka loko hi tsundzuka leswaku endzhaku ka Ndhambi, hi xileriso xa Xikwembu vanhu va hangalakile eBabele le Mesopotamiya eka malembe lama tlulaka 4 200 lama hundzeke. Hambi loko va hambanile, va vumba mindyangu ni tinxaka ta tindzimi to hambana-hambana, va sungule hi ku twisisa loku fanaka ka xisekelo ka matimu ya le mahlweni ni tidyondzo ta vukhongeri. (Genesa 11:1-9) Hi malembe xidzana yo tala, ku twisisa loku ku soholotiwile ni ku khavisiwa eka ndhavuko wun’wana ni wun’wana, swi vanga switori, migaringeto ni mintsheketo yo tala leswi fikeke eka hina namuntlha. Mintsheketo leyi, leyi hambaneke ni ntiyiso wa Bibele, yi tsandzekile ku tshineta vanhu ekusuhi ni Xikwembu xa ntiyiso.

⁴⁷ Hambi swi ri tano, vanhu na vona va kombise mintlhaveko ya vona ya vukhongeri hi tindlela tin’wana to hambana-hambana—ku tirhisa mimoya, ku pfumela eka tiko leri nga vonekiki ra swikwembu, vungoma, ku gandzela vakokwana ni swin’wana. Xana swi hi byela swo karhi hi ku lavisisa ka munhu Xikwembu?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

 [Bokisi leri nga eka tluka 43]

Swikwembu Swa Magriki Ni Varhoma

Swikwembu ni swikwembu swa xisati swo tala swa ntsheketo wa Magriki a swi ri ni swiyimo leswi fanaka eka ntsheketo wa Varhoma. Nxaxamelo lowu nga laha hansi wu xaxameta swin’wana swa swona.

Magriki Varhoma Xiphemu

Aphrodite Venus Xikwembu xa xisati xa rirhandzu

Apollo Apollo Xikwembu xa ku vonakala, vutshunguri

ni swiphato

Ares Mars Xikwembu xa nyimpi

Artemis Diana Xikwembu xa xisati xa ku hlota ni

xa ku veleka vana

Asclepius Aesculapius Xikwembu xa ku hanyisa

Athena Minerva Xikwembu xa xisati xa vupulani,

nyimpi ni vutlhari

Cronus Saturn Eka Magriki, i mufumi wa Matitan ni

tata wa Zewusi. Eka ntsheketo wa Varhoma

u tlhela a va xikwembu xa vurimi

Demeter Ceres Xikwembu xa xisati xa swilo leswi kulaka

Dionysus Bacchus Xikwembu xa vhinyo, ntswalo ni ku tikhoma

loko biha

Eros Cupid Xikwembu xa rirhandzu

Gaea Terra Xifaniso xa misava, ni manana ni nsati

wa Uranus

Hephaestus Vulcan Mutirhi wa tinsimbhi wa swikwembu ni

xikwembu xa ndzilo ni ntirho wa tinsimbhi

Hera Juno Musirheleli wa vukati ni vavasati. Eka

Magriki, i makwavo ni nsati wa Zewusi;

eka Varhoma, i nsati wa Jupiter

Hermes Mercury Murhumiwa wa swikwembu; xikwembu xa

bindzu ni sayense; ni musirheleli wa

vaendzi, makhamba ni vatsendzeleki

Hestia Vesta Xikwembu xa xisati xa xitiko

Hypnos Somnus Xikwembu xa vurhongo

Pluto,

Hades Pluto Xikwembu xa misava ya le hansi

Poseidon Neptune Xikwembu xa lwandle. Eka ntsheketo wa

Magriki, nakambe i xikwembu xa ku

tsekatseka ka misava ni xa tihanci

Rhea Ops Nsati ni makwavo wa Cronus

Uranus Uranus N’wana ni nuna wa Gaea ni tata wa Vatitan

Zewusi Jupiter Mufumi wa swikwembu

Swi sekeriwe eka The World Book Encyclopedia, 1987, Vholumo 13.

[Bokisi leri nga eka tluka 45]

Swikwembu Ni Swikwembu Swa Xisati Swa Asiriya Na Babilona

Anu—xikwembu lexikulu, lexi fumaka matilo; tata wa Ishtar

Asshur—xikwembu xa nyimpi ya rixaka xa Maasiriya; nakambe i xikwembu xa ku veleka

Ea—xikwembu xa mati. Tata wa Marduk. Xi tsundzuxe Utnapishtim hi ndhambi

Enlil (Bel)—hosi ya moya; endzhakunyana u fanisiwe na Zewusi eka ntsheketo wa Magriki. A tekiwa hi Vababilona va n’wi endla Marduk (Bel)

Ishtar—ku munhuhatiwa ka le henhla ka pulanete ya Venus; vuoswi byo kwetsima i xiphemu xa vugandzeri bya yena. A a ri Astarte le Phoenicia, Atargatis le Siriya, Ashtoreth eBibeleni (1 Tihosi 11:5, 33, NW), Aphrodite eGreece, Venus eRhoma

Marduk—xo sungula exikarhi ka swikwembu swa Babilona; “xi tswonge swikwembu leswi swin’wana hinkwaswo ivi xi teka mintirho ya swona yo hambana-hambana hinkwayo.” Vaisrayele a va xi vitana Merodach

Shamash—xikwembu xa dyambu xa ku vonakala ni vululami. Lexi rhangeleke Apollo wa Magriki

Sin—xikwembu xa n’weti, xirho xa vunharhu-un’we lebyi katseke Shamash (dyambu) na Ishtar (pulanete ya Venus)

Tammuz (Dumuzi)—xikwembu xa ntshovelo. Murhandziwa wa Ishtar

(Swi sekeriwe eka New Larousse Encyclopedia of Mythology)

 [Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 60, 61]

Swikwembu Swa Socha Ra Le Rhoma

Rhoma a ri dumile hikwalaho ka masocha ya rona lama hlelekeke. Ku twanana ka mfumo wa rona a ku titshege hi mahanyelo lamanene ni ku humelela ka mintlawa ya nyimpi. Xana vukhongeri a ku ri mhaka yo vulavula ha yona? Ina, naswona nkateko wa kona eka hina, Varhoma va hi siyele vumbhoni lebyi nga erivaleni bya ntirho wa vona hi xivumbeko xa magondzo, miako leyikulu, mihocho yo fambisa mati, tindlu ta mintlangu ni titempele. Hi xikombiso, le Northumbria, edzongeni wa Nghilandi, ku na Hadrian’s Wall leri dumeke leri akiweke kwalomu ka 122 C.E. Xana i yini leswi vuyimburi byi swi paluxeke mayelana ni ntirho wa ku sirhelela eRhoma ni xiphemu xa vukhongeri?

Le Housesteads Museum, leyi kumekaka ekusuhi ni marhumbi lama yimburiweke ya vuthu ra Rhoma eHadrian’s Wall, nkombiso wu ri: “Vutomi bya vukhongeri bya masocha ya Rhoma a byi avanyisiwe hi swiyenge swinharhu. Xo sungula . . . vugandzeri bya Vafumi lava endliweke Swikwembu ni ku gandzela swikwembu leswi sirhelelaka swa le Rhoma swo tanihi Jupiter, Victory na Mars. Alitari a yi nyiketeriwa eka Jupiter lembe na lembe erivaleni ro machela eka rona eka khokholo rin’wana ni rin’wana. Masocha hinkwawo a ma languteriwe leswaku ma hlanganyela eka minkhuvo ya ku tlangela masiku ya ku tswariwa, masiku ya ku tlhandluka ni ku hlula ka Vafumi lava endliweke Swikwembu.” Vona ndlela leyi swi fanaka ha yona ni mikhuva ya mavuthu ya namuntlha, laha eka yona vafundhisi, tialitari ni mijeko swi nga xiphemu xa vugandzeri bya mavuthu xa nkarhi na nkarhi.

Kambe xana a xi ri xihi xivumbeko xa vumbirhi xa vutomi bya vukhongeri bya masocha ya Rhoma ke? A ku ri ku gandzela swikwembu leswi sirhelelaka ni moya lowu kongomisaka wa ntlawa wa vona wo karhi “kun’we ni swikwembu leswi humaka eka matiko ya ka vona.”

“Eku heteleleni a ku ri na vugandzeri lebyi landzeleriwaka hi munhu hi xiyexe. Ntsendze loko socha ri hetisise mindzhwalo ya rona ya vugandzeri bya le nawini a ri ntshunxekile ku gandzela xikwembu xihi na xihi lexi a ri xi tsakela.” Xexo xi vonaka xi ri xiyimo xa ku ntshunxeka swinene eku gandzeleni, kambe “handle ka vukhongeri lebyi mikhuva ya byona a yi tekiwa yi nga ri ya vumunhu ni ya Vukriste, Vudruid a byi ri byin’wana bya byona.”—Ringanisa Luka 20:21-25; 23:1, 2; Mintirho 10:1, 2, 22.

  Lexi tsakisaka, hi 1949 tempele ya Mithras yi yimburiwile enhlangasini le Carrawburgh, ekusuhi swinene na Hadrian’s Wall. (Vona xifaniso.) Vayimburi va ringanyeta leswaku yi akiwe kwalomu ka 205 C.E. Yi na xifaniso xa xikwembu xa dyambu, tialitari ni marito ya Xilatini lawa hi ku komisa ma nge, “Eka Mithras xikwembu lexi hlulaka.”

 [Bokisi leri nga eka tluka 62]

Swikwembu Swa Le Egipta Ni Makhombo Ya Khume

Yehova u avanyise swikwembu swa le Egipta leswi nga pfuniki nchumu hi ku tirhisa Makhombo ya Khume.—Eksoda 7:14–12:32.

Makhombo Nhlamuselo

1 Nile ni mati man’wana swi hundzuriwe ngati.

Hapi xikwembu xa Nile xi khomisiwa tingana

2 Machele. Heqt xikwembu xa xisati xa chele xi

hava matimba yo ma sivela

3 Ntshuri wu endliwa tinhwala. Thoth, hosi ya vungoma,

a yi swi kotanga ku pfuna vangoma va le Egipta

4 Mabawa aEgipta hinkwaro handle ka Goxeni laha

Vaisrayele a va tshama kona. Ku hava xikwembu lexi

koteke ku ma sivela—hambi ku ri Ptah, muvumbi wa

vuako, kumbe Thoth, hosi ya vungoma

5 Ntungu eka swifuwo. Hambi ku ri Hathor xikwembu xa

xisati xo kwetsima xa homu kumbe Apis xa nkuzi

a va swi kotanga ku sivela khombo leri

6 Matshumba. Swikwembu swa ku hanyisa Thoth, Isis na

Ptah a swi swi kotanga ku pfuna

7 Ku dzindza ni xihangu. Ku paluxe Reshpu tanihi la nga

pfuniki nchumu, mulawuri wa rihati na Thoth xikwembu

xa mpfula ni ku dzindza

8 Tinjiya. Leti a ti ri tingana letikulu eka Min,

xikwembu xa ku veleka, musirheleli wa swimilana

9 Masiku manharhu ya munyama. Ra, xikwembu xa dyambu

lexi xiyekaka na Horus, xikwembu xa ku vonakala,

va khomisiwe tingana

10 Ku fa ka mativula ku katsa ni ya Faro, loyi a a tekiwa

a ri ku vonakala ka xiviri ka xikwembu. Ra (Amon-Ra),

xikwembu xa dyambu naswona minkarhi yin’wana u fanisiwa

tanihi khuna, u tsandzekile ku ku sivela

[Bokisi leri nga eka tluka 67]

Mintsheketo Ni Vukriste

Vugandzeri bya swikwembu swa ntsheketo swa Greece na Rhoma wa khale a byi ri byikulu swinene loko Vukriste byi humelela kwalomu ka malembe ya magidi-mbirhi lama hundzeke. Le Asia Minor mavito ya Xigriki ma ha tele, leswi hlamuselaka mhaka leyi ha yona vanhu va le Lystra (eTurkey wa manguva lawa) a va vula vahanyisi va Vukriste, Pawulo na Barnaba leswaku i “swikwembu,” va va vula Hermesi na Zewusi hi ku landzelelana ka vona, ematshan’wini yo va Mercury na Jupiter va Varhoma. Mhaka yi vula leswaku “muprista wa Zewusi, loyi tempele ya yena a yi ri ehandlenyana ka muti, a tisa tihavi ni vuhlalu bya swiluva enyangweni ya muti, a lava ku tlhavela vaapostola emagandzelo, a ri ni mintshungu.” (Mintirho 14:8-18) Swi va nonon’hwerile swinene Pawulo na Barnaba leswaku va khorwisa ntshungu leswaku wu nga va endleli magandzelo. Swi kombisa ndlela leyi vanhu volavo va tekeke mintsheketo ya vona yi ri ya nkoka ha yona hi nkarhi wolowo.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 42]

Ntshava ya Olympus, Greece, kaya leri ku ehleketiwaka leswaku i ra swikwembu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 47]

Xiphambati xa vumba hi ntsalo wa tinhlanga to tontswa lexi nyikelaka xiphemu xa Xiphato xa Gilgamesh

[Xifaniso lexi nga eka tluka 50]

Anubis, xikwembu lexi nga ni nhloko ya mhungubye, u pima moya wa mbilu, eka xipimi xa le ximatsini, eka Maat, xikwembu xa xisati xa ntiyiso ni vululami, a fanekiseriwaka hi risiva; Thoth u tsala vuyelo exiphambatini a nga si byi tivisa eka Osiris

[Swifaniso leswi nga eka tluka 55]

Chalchiuhtlicue, xikwembu xa xisati xa Vaaztec xa mati yo tenga; xibya lexi vumbiweke tanihi xikhovha lexi nga ni nkovotlo lowu ku vuriwaka leswaku timbilu leti ku endliweke magandzelo ha tona a ti hoxiwa kona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 57]

Vunharhu-un’we bya le Egipta: ku sukela eximatsini, Horus, Osiris na Isis

 [Swifaniso leswi nga eka tluka 58]

Vugandzeri bya dyambu bya Vainca a byi tirhisiwa eMachu Picchu, Peru

Intihuatana, xifaniso xa le ndzeni, “phuphu yo hayeka” ya dyambu, leyi kumbexana a yi tirhisiwa malunghana ni ku gandzela dyambu eMachu Picchu

[Swifaniso leswi nga eka tluka 63]

Swifaniso swa, Horus xa swikhozana, Apis xa nkuzi na Heqt xa chele. Swikwembu swa Vaegipta a swi swi kotanga ku sivela makhombo lawa Yehova a ma rhumeleke, ku katsa ku hundzula Nile wu va ngati

[Swifaniso leswi nga eka tluka 64]

Swikwembu swa Magriki, ku sukela eximatsini, Aphrodite; Zewusi; la rhwaleke Ganymede, mukhomi wa tikhapu ta swikwembu; na Artemi