Ndzima 11

Vugwinehi—Ndlela Yo Ya Eka Xikwembu Yi Hinganyetiwa

1, 2. (a) Ha yini malembe yo sungula ya 400 ya matimu ya Vujagana ma ri ya nkoka? (b) Hi wihi ntiyiso lowu Yesu a wu vuleke mayelana ni ku hlawula?

 HA YINI malembe yo sungula ya 400 ya matimu ya Vujagana ma ri ya nkoka swonghasi? Hi xivangelo lexi fanaka xa mhaka leyi ha yona malembe ma nga ri mangani yo sungula ya vutomi bya n’wana ma nga ya nkoka ha xona—hi mhaka ya leswi ma nga malembe ya masungulo loko xisekelo xi vekiwa eka vumunhu bya nkarhi lowu taka bya munhu yoloye. Xana i yini lexi paluxiwaka hi malembe xidzana yo sungula ya Vujagana?

² Hi nga si hlamula xivutiso xexo, a hi tsundzukeni ntiyiso lowu Yesu Kriste a wu phofuleke a ku: “Nghenani hi nyangwa leyo khuma, hikuva nyangwa leyi yisaka eku loveni yi ahlamile, ni ndlela leyi yaka kona, yi anamile, kutani lava nghenaka hi yona va tele. Kasi nyangwa leyi yisaka evutomini yi khumile swinene, ni ndlela leyi yaka kona yi larile, kutani lava va yi kumaka a va talanga.” Ndlela ya vutilawuri yi anamile; liya ya misinya ya milawu leyinene yi larile.—Matewu 7:13, 14.

3. Hi tihi tindlela timbirhi leti a ti ri kona eku sunguleni ka Vukriste?

³ Eku sunguleni ka Vukriste, a ku ri na tindlela timbirhi eka lava va seketelaka ripfumelo rero leri nga tolovelekangiki—ku namarhela tidyondzo ni misinya ya milawu leyi nga cincekiki ya Kriste ni Matsalwa kumbe va ya endleleni yo anama leyi fambekaka ya ku titwananisa ni misava ya nkarhi wolowo. Hi laha hi  nga ta vona ha kona, matimu ya malembe ya 400 yo sungula ma kombisa ndlela leyi vo tala eku heteleleni va yi hlawuleke.

Vuxisi Bya Filosofi

4. Hi ku ya hi n’wamatimu Durant, xana Rhoma wa vuhedeni wu yi khumbe njhani kereke yo sungula?

⁴ N’wamatimu Will Durant wa hlamusela: “Kereke yi amukele mikhuva ni swivumbeko swa vukhongeri leswi a swi tolovelekile eRhoma [wa vuhedeni] wa le mahlweni ka Vukriste—ngoti ni swikhafu swin’wana swa vaprista va vahedeni, ku tirhisiwa ka mirhi ya risuna ni mati yo kwetsima eku basiseni, ku hisiwa ka makhandlele ni rivoningo ra hi laha ku nga heriki emahlweni ka altari, ku gandzela vakwetsimi ni ntivo-vuaki wa miako yo hlanganela eka yona, nawu wa Rhoma tanihi xisekelo xa nawu wa kereke, xithopo xa Pontifex Maximus xa Pontiff la Tlakukeke ni ririmi ra Xilatini hi lembe xidzana ra vumune, . . . Hi ku hatlisa tibixopo, ematshan’weni ya valawuri va Rhoma, a va ta va xihlovo xa nhleleko ni xa matimba emitini; varhangeri va madoroba kumbe tibixopo-nkulu, a va ta seketela, kumbe ku susa valawuri va swifundza-nkulu; naswona huvo ya tibixopo a yi ta  landzela nhlengeletano ya swifundza-nkulu. Kereke ya Rhoma yi landzelele minkondzo ya mfumo wa Rhoma.”—The Story of Civilization: Part III—Caesar and Christ.

5. Xana langutelo ra ku titwananisa na mfumo wa Rhoma wa vuhedeni ri hambanisa ku yini ni matsalwa yo sungula ya Vukriste?

⁵ Langutelo leri ra ku titwananisa ni mfumo wa Rhoma ri hambana swinene ni tidyondzo ta Kriste ni ta vaapostola. (Vona bokisi, tluka 262.) Muapostola Petro u tsundzuxile a ku: “Varhandziwa, . . . ndzi pfuxile miehleketo ya n’wina leyi nga ni ku twisisa, hi ku mi tsundzuxa. A ndzi endlela ku mi tsundzuxa marito lama nga vuriwa khale hi vaprofeta lavo hlawuleka, ni milawu ya Hosi ni Muponisi, leyi teke hi milomo ya vaapostola va n’wina. Hikokwalaho n’wina varhandziwa, leswi mi tivaka mhaka leyi hi nkarhi, tivoneleni, hikuva mi nga tshuka mi humile endleleni hi ku yengiwa hi lavo homboloka, kutani mi lahlekeriwa hi ku tiya ka n’wina.” Pawulo u tsundzuxe kahle a ku: “Mi nga rhwaleni mpingu wun’we ni lava nga riki vapfumeri; hikuva ku tirhisana ku kwihi exikarhi ka ku lulama ni ku homboloka xana? Kumbe ku vonakala ku ni ku yelana kwihi ni munyama ke? . . . ‘Hikokwalaho, [Yehova u] ri: “Humani exikarhi ka vona, mi hambana na vona; mi nga tshuki mi khumba leswi nga tengangiki, kutani ndzi ta mi amukela.”’”—2 Petro 3:1, 2, 17; 2 Vakorinto 6:14-17; Nhlavutelo 18:2-5.

6, 7. (a) Xana “vatatana” vo sungula va kereke va kuceteriwe njhani hi filosofi ya Magriki? (b) Xana nkucetelo wa Magriki wu tikombise kahle eka tidyondzo tihi? (c) Hi xihi xitsundzuxo ehenhleni ka filosofi lexi Pawulo a xi nyikeke?

⁶ Ku nga khathariseki xitsundzuxo lexi xi nga erivaleni, Vakriste lava gwineheke va lembe xidzana ra vumbirhi va tiambexe xivumbeko xa vukhongeri bya vuhedeni bya Rhoma. Va tshike masungulo ya vona lama tengeke ya Bibele kutani ematshan’weni ya wona va tiambexa swiambalo ni swithopo swa vuhedeni swa Rhoma ivi va godzomberiwa hi filosofi ya Magriki. Profesa Wolfson wa le Yunivhesiti ya Harvard eka The Crucible of Christianity u hlamusela leswaku hi lembe xidzana ra vumbirhi, ku ve ni ku khitikanela lokukulu eVukristeni ka “vamatiko lava leteriweke  hi tlhelo ra filosofi.” Lava va hlamale vutlhari bya Magriki ivi va anakanya leswaku va vone ku yelana exikarhi ka filosofi ya Magriki ni tidyondzo ta Matsalwa. Wolfson u ya emahlweni: “Minkarhi yin’wana va vulavula hi tindlela to hambana-hambana lerova va ku filosofi i nyiko yo hlawuleka ya Xikwembu eka Magriki hi ku tirhisa ku anakanya ka munhu tanihi leswi Matsalwa eka Vayuda ma nga nyiko hi ndlela ya ku paluxa hi ku kongoma.” U ya emahlweni a ku: “Vatatana va Kereke . . . va sungule nkambisiso wa vona wa vukheta ku kombisa ndlela leyi ha yona, eka ririmi leri tolovelekeke leri Matsalwa ma ri tirhisaka, ku nga ni tidyondzo leti tumbeleke ta filosofi leti tumbetiweke eka marito yo rharhangana lama vumbiweke eka Academy, Lyceum na Porch ta vona [tindhawu ta minkanerisano ya filosofi].”

⁷ Langutelo ro tano ri pfule ndlela ya leswaku filosofi ni marito ya Magriki ma nghena etidyondzweni ta Vujagana, ngopfu-ngopfu eka swivandla swa dyondzo ya Vunharhu-un’we ni ku pfumela eka moya lowu nga fiki. Hi laha Wolfson a vulaka ha kona: “Vatatana va [kereke] va sungule ku lava marito mambirhi yo rharhangana swinene eka nhlengeleto wa marito ya filosofi, rin’wana ra wona a ri ta tirhisiwa ku kombisa vukona bya ku hambana ka xirho xin’wana ni xin’wana xa Vunharhu-un’we tanihi munhu naswona rin’wana a ri ta tirhisiwa tanihi xikombiso xa vun’we bya swona lebyi tolovelekeke bya xisekelo.” Hambi swi ri tano, va boheka ku pfumela leswaku “ku amukela Xikwembu xa vunharhu-un’we i xihundla lexi nga ta ka xi nga tlhantlhiwi hi mianakanyo ya vanhu.” Hi ku hambana ni sweswo, Pawulo u ri vone kahle khombo ra nthyakiso wo tano ni ku ‘hambukisiwa ka mahungu lamanene’ loko a tsalela Vakriste va le Galatiya ni va le Kolosa: “Tilanguteleni leswaku munhu a nga tshuki a mi koka hi filosofi  [Xigriki, phi·lo·so·phiʹas] ni mavunwa ya swa hava, hi ku landzelela mikhuva ya vanhu ni timhaka to rhanga ta misava, ku nga ri ha Kriste.”—Vagalatiya 1:7-9; Vakolosa 2:8; 1 Vakorinto 1:22, 23.

Ku Pfuxiwa Ka Vafi Ku Vevukisiwa

8. Xana munhu u dodombisane ni xiphiqo xihi, naswona xana vukhongeri byo tala byi ringete ku xi tlhantlha hi ndlela yihi?

⁸ Hi laha hi voneke ha kona ebukwini leyi, munhu u hambete a tikarhata hi xihundla xa vukona bya yena byo koma ni lebyi helelaka hi ku fa. Hi laha mutsari wa le Jarimani Gerhard Herm ebukwini yakwe leyi nge The Celts—The People Who Came Out of the Darkness a vuleke ha kona, u te: “Vukhongeri hi tlhelo rin’wana byo va ndlela yo endla vanhu va tolovelana ni ntiyiso wa leswaku siku rin’wana va boheka ku fa, hi ntshembo wa vutomi byo antswa endzhaku ka sirha, ku tswariwa nakambe kumbe ha swimbirhi.” Hi ntolovelo vukhongeri hinkwabyo byi titshege hi ku pfumela leswaku moya wa munhu a wu fi ni leswaku endzhaku ka rifu wu ya eka vutomi bya le ndzhaku ka rifu kumbe leswaku wu hundzela eka xivumbiwa xin’wana.

9. Hi wahi makumu lawa mudyondzi wa Mupaniya Miguel Unamuno a ma fikeleleke malunghana ni ripfumelo ra Yesu ehenhleni ka ku pfuxiwa ka vafi?

⁹ Ku lava ku va vukhongeri hinkwabyo bya Vujagana namuntlha na byona byi landzelela ripfumelo rero. Miguel de Unamuno, mudyondzi la dumeke swinene wa le Spain wa lembe xidzana ra vu-20, mayelana na Yesu u tsarile a ku: “A a kholwa ku pfuxiwa ka nyama [ko tanihi le mhakeni ya Lazaro (vona matluka 249-52)], hi ku ya hi ndlela ya Xiyuda, hayi eka ku nga fi ka moya, hi ku ya hi ndlela ya [Xigriki] ya Plato. . . . Vumbhoni bya leswi byi nga kumiwa eka buku yihi na yihi leyi tshembekaka ya tinhlamuselo.” U dlayelerile a ku: “Ku nga fi ka moya . . . i dyondzo ya filosofi ya vuhedeni.” (La Agonía Del Cristianismo [Mahlomulo Ya Vukriste]) ‘Dyondzo yoleyo ya filosofi ya vuhedeni’ yi nghene eka dyondzo ya Vujagana, hambi leswi Kriste hi ku helela a nga ri na yona mianakanyo yo tano.—Matewu 10:28; Yohane 5:28, 29; 11:23, 24.

10. Hi yihi mimbuyelo yin’wana ya ku pfumela eka moya lowu nga fiki?

 ¹⁰ Nkucetelo wa vutlhari wa filosofi ya Magriki hi wona xivangelo-nkulu xa vugwinehi lebyi landzeleke endzhaku ka ku fa ka vaapostola. Dyondzo ya Magriki ya moya lowu nga fiki yi vule xilaveko xa tindhawu to hambana-hambana laha moya wu yaka kona—tilo, ndzilo wa tihele, pagatori, paradeyisi, Limbo. * Hi ku tirhisa tidyondzo to tano, swi olovile leswaku ntlawa wa vaprista wu swi kota ku endla leswaku mintlhambi ya wona yi titsongahata naswona yi chava vutomi bya le Ndzhaku ka Rifu ni ku va humesela tinyiko ni minhlengo. Leswi swi hi yisaka eka xivutiso xin’wana: Xana ntlawa wa vaprista lowu nga woxe wa Vujagana wu sungurise ku yini?—Yohane 8:44; 1 Timotiya 4:1, 2.

 Ndlela Leyi Ntlawa Wa Vafundhisi Wu Vumbiweke Ha Yona

11, 12. (a) A xi ri xihi xikombiso xin’wana xa vugwinehi lexi tlhekekeke? (b) Hi xihi xiphemu lexi a xi hetisisiwa hi vaapostola ni vakulu eYerusalema?

¹¹ Xikombiso xin’wana xa vugwinehi a ku ri ku tshika vutirheli lebyi tolovelekeke bya Vakriste hinkwavo, hi laha Yesu ni vaapostola va dyondziseke ha kona, ku yiwa eka vuprista lebyi hlawulekeke ni xikhundla xa vuhosi lexi veke kona eVujaganini. (Matewu 5:14-16; Varhoma 10:13-15; 1 Petro 3:15) Hi lembe xidzana ro sungula, endzhaku ka rifu ra Yesu, vaapostola va yena kun’we ni vakulu van’wana va Vukriste eYerusalema lava fanelekaka hi tlhelo ra moya, va tirhe ku tsundzuxa ni ku kongomisa bandlha ra Vukriste. A a nga ri kona loyi a a tiendla mufumi ehenhla ka van’wana.—Vagalatiya 2:9.

¹² Hi lembe ra 49 C.E., ku laveke leswaku va hlangana eYerusalema ku tlhantlha swivutiso leswi khumbaka Vakriste hinkwavo. Mhaka ya Bibele yi hi byela leswaku endzhaku ka ku kanerisana ka le rivaleni, “vaapostola ni vakulukumba [pre·sbyʹte·roi], swin’we ni [bandlha hinkwaro], va twanana ku hlawula vavanuna van’wana exikarhi ka vona, va va rhumela eAntiyoka va ri na Pawulo na Barnaba; . . . va famba ni papila leri nge: ‘Hina vaapostola ni vakulukumba, hi nga vamakwenu eHosini, eka n’wina vamakwerhu mi nga velekiwa mi ri vamatiko, n’wina mi nga Antiyoka, ni le Siriya, ni le Kilikiya: Xewani!’” Kahle-kahle vaapostola ni vakulukumba va tirhe tanihi xitirho lexi fumaka lexi kongomisaka mabandlha lama hangalakeke ya Vukriste.—Mintirho 15:22, 23.

13. (a) Hi rihi lunghiselelo leri a ri ri kona ra vulanguteri bya xihatla ra bandlha rin’wana ni rin’wana ro sungula ra Vukriste? (b) A ti ri tihi timfanelo ta vakulu va bandlha?

¹³ Leswi ntlawa wolowo lowu fumaka eYerusalema a wu ri lunghiselelo ro sungula ra Vukriste ra ku langutela loku tolovelekeke ka Vakriste hinkwavo, xana hi rihi fambiselo ra nkongomiso leri a va ri na rona eka bandlha rin’wana ni rin’wana, hi mpimo wa ndhawu ya kwalaho? Papila ra Pawulo leri yaka eka  Timotiya ri swi veka erivaleni leswaku mabandlha a ma ri na valanguteri (Xigriki, e·piʹsko·pos, xihlovo xa rito leri nge “episcopal”) lava a va ri vakulu hi tlhelo ra moya (pre·sbyʹte·roi), vavanuna lava a va faneleka hi ku tikhoma ka vona na hi vumoya bya vona leswaku va dyondzisa Vakriste-kulobye. (1 Timotiya 3:1-7; 5:17) Hi lembe xidzana ro sungula, vavanuna lava a va nga vumbi ntlawa lowu hambaneke wa vafundhisi. A va nga ambali swiambalo swo karhi leswi va hambanisaka. Vumoya hi byona a ku ri ku hlawuleka ka vona. Kahle-kahle, bandlha rin’wana ni rin’wana a ri ri na huvo ya vakulu (valanguteri), hayi mulawuri un’we la fanaka ni hosi.—Mintirho 20:17; Vafilipiya 1:1.

14. (a) Xana valanguteri va Vukriste eku heteleleni va siviwe hi tibixopo ta Vujagana hi ndlela yihi? (b) I mani la lweleke ku va lonkulu exikarhi ka tibixopo?

¹⁴ A ku ri hi ku famba ka nkarhi laha rito leri nge e·piʹsko·pos * (mulanguteri, supirithendente) ri cinciweke ri va “bixopo,” leri vulaka muprista la nga ni vulawuri ehenhla ka swirho swin’wana  swa vafundhisi etikweni leri a nga eka rona. Hi laha Bernardino Llorca Mujesuit wa Mupaniya a hlamuselaka ha kona: “Eku sunguleni, a ku nga ri na ku hambana loku aneleke exikarhi ka tibixopo ni valanguteri, naswona nyingiso a wu nyikeriwa ntsena eka nhlamuselo ya marito: bixopo ri fana na supirithendente; presbyter ri fana na nkulukumba. . . . Kambe hakantsongo-ntsongo ku hambana ku ve erivaleni, ku tirhisiwa vito leri nge bixopo eka vasupirithendente va nkoka swinene, lava a va ri na vulawuri lebyikulu bya vuprista ni matimba ya ku veka mavoko ni ku nyika vuprista.” (Historia de la Iglesia Católica [Matimu Ya Kereke Ya Khatoliki]) Kahle-kahle, tibixopo ti sungule ku tirha tanihi mafambiselo ya tihosi, ngopfu-ngopfu ku sukela eku sunguleni ka lembe xidzana ra vumune. Huvo leyi fumaka ya vafundhisi yi simekiwile naswona hi ku famba ka nkarhi bixopo wa Rhoma la tivulaka mutlhandlami wa Petro, u tekiwe hi vo tala tanihi bixopo ni mupapa la tlakukeke swinene.

15. Hi wihi mukhandlu lowu nga kona exikarhi ka vurhangeri byo sungula bya Vukriste ni lebyiya bya Vujagana?

¹⁵ Namuntlha xiyimo xa vubixopo etikerekeni to hambana-hambana ta Vujagana i xikhundlha xa vuhosi ni matimba, hi ntolovelo va holeriwa kahle swinene naswona hakanyingi va xaxametiwa ni ntlawa lowu xiyekaka lowu fumaka wa tiko rin’wana ni rin’wana. Kambe exikarhi ka xiyimo xa vona xa manyunyu ni lexi tlakukeke ni ku olova ka maendlelo ehansi ka Kriste ni vakulu, kumbe valanguteri, va mabandlha yo sungula ya Vukriste, ku ni ku hambana lokukulu. Naswona hi nga ku yini hi ku hambana exikarhi ka Petro ni loyi a vuriwaka mutlhandlami wa yena, la lawuleke eka mafambiselo ya manyunyu ya Vatican ke?—Luka 9:58; 1 Petro 5:1-3.

Matimba Ni Vuhosi Bya Vapapa

16, 17. (a) Hi swi tivisa ku yini leswaku bandlha ro sungula ra le Rhoma a ri nga lawuriwi hi bixopo kumbe mupapa? (b) Xana ku tirhisiwa ka xithopo lexi nge “mupapa” ku sungurise ku yini?

¹⁶ Exikarhi ka mabandlha yo sungula lama amukeleke nkongomiso wo huma eka vaapostola ni vakulu eYerusalema a ku ri na leriya ra le Rhoma, laha ntiyiso wa Vukriste kumbexana wu  fikeke endzhaku ka Pentekosta ya 33 C.E. (Mintirho 2:10) Ku fana ni bandlha rin’wana ni rin’wana ra Vukriste ra nkarhi wolowo, a ri ri na vakulu, lava a va tirha tanihi huvo ya valanguteri ku ri hava eka vona la nga ni matimba ku tlula van’wana. Entiyisweni a va nga ri kona eka valanguteri vo sungula ebandlheni ra le Rhoma lava a va tekiwa tanihi tibixopo kumbe tanihi vapapa, hikuva xiyimo xa vuhosi eRhoma a xi nga si humelela. Masungulo ya xiyimo xa vuhosi kumbe xa munhu un’we swa nonon’hwa ku ma kuma. Vumbhoni byi kombisa leswaku xi sungule ku humelela hi lembe xidzana ra vumbirhi.—Varhoma 16:3-16; Vafilipiya 1:1.

¹⁷ Xithopo lexi nge “mupapa” (lexi humaka eka rito ra Xigriki leri nge paʹpas, tatana) a ri nga tirhisiwi hi nkarhi wa malembe xidzana mambirhi yo sungula. Michael Walsh khale ka Mujesuit wa hlamusela: “Ro sungula leswaku Bixopo wa Rhoma a vitaniwa ‘Mupapa’ swi tikomba onge a ku ri hi lembe xidzana ra vunharhu, naswona xithopo lexi xi nyikiwe Mupapa Callistus . . . Eku heleni ka lembe xidzana ra vuntlhanu ‘Mupapa’ hi ntolovelo a ri vula Bixopo wa le Rhoma, naswona hayi un’wana. Hambi swi ri tano, Mupapa a a nga ta sindzisa leswaku xithopo lexi xi tirhisiwa eka yena ntsena ku kondza ku va lembe xidzana ra vukhume-n’we.”—An Illustrated History of the Popes.

18. (a) I mani loyi a a ri un’wana wa tibixopo to sungula ta le Rhoma ku tirhisa matimba ya yena? (b) Xana vukulu bya vapapa byi sekeriwe eka yini? (c) Hi kwihi ku twisisiwa loku faneleke ka Matewu 16:18, 19?

¹⁸ Un’wana wa tiboxopo to sungula ta le Rhoma ku tirhisa matimba ya yena a ku ri Mupapa Leo I (mupapa, 440-461 C.E.). Michael Walsh u ya emahlweni a hlamusela: “Leo u tirhise khale ka xithopo xa vuhedeni xa Pontifex Maximus, lexi xa ha tirhisiwaka hi vapapa ni namuntlha, naswona xi byarhiwa hi Vafumi va Rhoma ku fikela eku heleni ka lembe xidzana ra vumune.” Leo I a a seketele magoza ya yena eka nhlamuselo ya Khatoliki ya marito ya Yesu lama kumekaka eka Matewu 16:18, 19. (Vona bokisi, tluka 268.) U “vula leswaku hi mhaka ya leswi mukwetsimi Petro a a ri wo sungula exikarhi ka Vaapostola, kereke ya  mukwetsimi Petro yi fanele yi nyikiwa xiyimo xo rhanga exikarhi ka tikereke.” (Man’s Religions) Hi goza leri, Leo I u swi veke erivaleni leswaku hambi loko mufumi a fume swa xinkarhana eConstantinople eVuxeni, a a ri na nkucetelo hi tlhelo ra moya a ri eRhoma eVupela-dyambu. Matimba lawa ma ye emahlweni ma kombisiwa loko Mupapa Leo III a veke Charlemagne tanihi mufumi wa Mfumo wo Kwetsima wa Rhoma hi 800 C.E.

19, 20. (a) Xana mupapa u tekiwa njhani eminkarhini ya manguva lawa? (b) Hi swihi swin’wana swa swithopo swa mupapa swa le nawini? (c) Hi kwihi ku hambana loku nga voniwaka exikarhi ka ku tikhoma ka vapapa ni lokuya ka Petro?

¹⁹ Ku sukela hi 1929 tihulumendhe ta misava a ti teka mupapa wa Rhoma tanihi mufumi wa tiko lerikulu leri nga roxe, Muti wa Vatican. Xisweswo, Kereke ya Rhoma Khatoliki, ku hambana ni nhlengeletano yihi na yihi yin’wana ya vukhongeri, yi nga swi kota ku rhumela vayimeri va ntshamiseko, vayimeri va mupapa, eka tihulumendhe ta misava. (Yohane 18:36) Mupapa u rhwexiwa swithopo swo tala, swin’wana swa swona hi leswi nge Mutirheli wa Yesu Kriste, Mutlandlami wa Hosana ya Vaapostola, Pontiff la Tlakukeke wa Kereke ya le Henhla, Mupatriarka wa le Vupela-dyambu, Murhangeri wa Italy, Hosi ya Muti wa Vatican. U kombisiwa xichavo lexikulu ni ku endleriwa minkhuvo. U nyikiwa xichavo lexi nyikiwaka holobye wa Tiko. Ku hambana ni sweswo, xiya ndlela leyi Petro, loyi ku ehleketiwaka leswaku a a ri mupapa ni bixopo wo sungula wa Rhoma, a endleke ha yona loko Korneliyo ndhuna ya nyimpi ya Rhoma yi tiwisele emilengeni ya yena yi n’wi nkhinsamela: “Petro a n’wi pfuxa, a ku: ‘Pfuka u yima, na mina ndzi munhu ntsena.’”—Mintirho 10:25, 26; Matewu 23:8-12.

²⁰ Sweswi xivutiso hi lexi, Swi tise ku yini leswaku matimba ni vulawuri byonghasi swi hambeta swi kula eka kereke leyi gwineheke ya malembe xidzana wolawo yo sungula? Xana ku olova ni ku titsongahata ka Kriste ni Vakriste vo sungula swi cinciwe njhani swi va vutikukumuxi ni xichavo lexikulu eka Vujagana ke?

 Xisekelo Xa Vujagana

21, 22. Hi kwihi ku cinca lokukulu loku ku ehleketiwaka leswaku ku humelerile evuton’wini bya Constantine, naswona xana u ku tirhise njhani?

²¹ Ku cinca ka vukhongeri lebyi lebyintshwa eMfun’weni wa Rhoma ku humelele hi 313 C.E., siku ra leswi vuriwaka ku hundzuka ka Mufumi Constantine a ya eka “Vukriste.” Xana ku hundzuka loku ku humelerise ku yini? Hi 306 C.E., Constantine u tlhandlame tata wakwe ivi eku heteleleni, yena na Licinius va va vafumi-kulobye eMfun’weni wa Rhoma. U kuceteriwe hi ku tinyiketela ka mana wa yena n’wini eka Vukriste ni ku pfumela ka yena n’wini eka nsirhelelo wa Xikwembu. Loko a nga si ya a ya lwa nyimpi ekusuhi na Rhoma eMilvian Bridge hi 312 C.E., u vule leswaku u byeriwe enorhweni leswaku a penda monogram ya “Vukriste”—tinhlanga ta Xigriki khi na rho, tinhlanga timbirhi to sungula ta vito ra Kriste hi Xigriki—eswitlhangwini swa masocha ya yena. * Hi ‘xitshungulo lexi xo kwetsima,’ mavuthu ya Constantine ma hlule nala wa yena Maxentius.

²² Endzhakunyana ka ku hlula, Constantine u vule leswaku se i mupfumeri, hambi leswi a a nga khuvuriwanga ku fikela emahlweniyana ka rifu rakwe malembe ya 24 endzhaku. U ye emahlweni a ya kuma nseketelo wa lava tivulaka Vakriste emfun’weni wa yena hi ku “amukela ka yena [tinhlanga ta Xigriki’ Chi-Rho [ ] tanihi xifanekiselo xa yena . . . Hambi swi ri tano, Chi-Rho ana se a ti tirhisiwa tanihi rihlanganisi [ku hlanganisa tinhlanga] hi mongo wa vuhedeni ni wa Vukriste.”—The Crucible of Christianity, leyi hleriweke hi Arnold Toynbee.

23. (a) Hi ku ya hi muhlamuseri un’wana, xana Vujagana byi sungule rini? (b) Hikwalaho ka yini hi nga vulaka leswaku Vujagana a byi sungulanga hi Kriste?

²³ Hikwalaho, xisekelo xa Vujagana xi andlariwile. Hi laha  muhaxi wa Munghezi Malcolm Muggeridge a tsaleke ha kona ebukwini ya yena leyi nge The End of Christendom: “Vujagana byi sunguriwe hi Mufumi Constantine.” Hambi swi ri tano, u tlhele a endla nhlamuselo ya vutlhari: “U nga ha vula leswaku Kriste u herise Vujagana byi nga si sungula hi ku vula leswaku mfumo wa yena a wu nga ri wa misava leyi—yin’wana ya tinhlamuselo letikulu ni ta nkoka swinene eka tinhlamuselo ta yena hinkwato.” Ni leyi yi honisiwaka swinene hi vafumi va Vujagana va vukhongeri ni va politiki.—Yohane 18:36.

24. Hi ku “hundzuka” ka Constantine, hi kwihi ku cinca loku veke kona ekerekeni?

²⁴ Hi nseketelo wa Constantine, vukhongeri bya Vujagana byi ve vukhongeri bya Tiko bya le nawini bya Rhoma. Elaine Pagels, profesa wa vukhongeri, wa hlamusela: “Tibixopo ta Vukriste leti tshameke ti va vahlaseriwa va ku khomiwa, nxaniso ni ku dlayiwa, sweswi ti kuma lunghelo ra ku nga hakeli xibalo, tinyiko to huma eka ndhawu ya timali ya mfumo, vulawuri ni nkucetelo ehubyeni; tikereke ta vona ti kume rifuwo, matimba ni ndhuma leyintshwa.” Va ve vanghana va mufumi, vanghana va tiko ra Rhoma.—Yakobo 4:4.

Constantine, Vugwinehi Ni Vu-orthodox

25. (a) Hi nkarhi wa Constantine hi wihi njhekanjhekisano wa ntivo-vukwembu lowu a wu ri kona? (b) Emahlweni ka lembe xidzana ra vumune, hi xihi xiyimo lexi a xi ri kona malunghana ni ku twisisa vuxaka bya Kriste ni Tatana wa yena?

²⁵ Ha yini ku “hundzuka” ka Constantine a ku ri loku xiyekaka swonghasi? Hikuva tanihi mufumi a a ri na nkucetelo lowukulu etimhakeni ta kereke ya “Vukriste” leyi avaneke naswona a a lava vun’we emfun’weni wa yena. Hi nkarhi wolowo a ku ri na njhekanjhekisano exikarhi ka tibixopo leti vulavulaka Xigriki ni Xilatini mayelana ni “vuxaka exikarhi ka ‘Rito’ kumbe ‘N’wana’ wa ‘Xikwembu’ la tswariweke nakambe a va Yesu, na ‘Xikwembu’ hi xoxe, lexi sweswi xi vuriwaka ‘Tatana’—vito ra xona, leri nge Yahweh, leri se ri rivariweke.” (The Columbia History of the World) Van’wana va seketele langutelo ra Bibele  leri seketeriwaka ra leswaku Kriste, Loʹgos, u vumbiwile naswona i ntsongo eka Tatana. (Matewu 24:36; Yohane 14:28; 1 Vakorinto 15:25-28) Exikarhi ka vona a ku ri na Arius, muprista wa le Alexandria, aEgipta. Kahle-kahle, R. P. C. Hanson, profesa wa vukwembu, u ri: “A nga kona mufundhisi eKerekeni ya le Vuxeni ni le Vupela-dyambu wa le mahlweni ka ku tlhekeka ka Nkwetlembetano wa Arius [lembe xidzana ra vumune], loyi hi ndlela yo karhi a nga xiyeki N’wana tanihi la nga ntsongo eka Tatana.”—The Search for the Christian Doctrine of God.

26. Eku sunguleni ka lembe xidzana ra vumune, a xi ri xihi xiyimo mayelana ni dyondzo ya Vunharhu-un’we?

²⁶ Van’wana va teke mianakanyo yoleyo ya leswaku Kriste i ntsongo yi ri vugwinehi ivi yi soholoteriwa swinene eku gandzeriweni ka Yesu tanihi “Ximunhuhato xa Xikwembu.” Hambi swi ri tano, Profesa Hanson u vula leswaku nkarhi lowu ku vulavuriwaka ha wona wa (lembe xidzana ra vumune) “a ku nga ri matimu ya ku lwela [Vunharhu-un’we] vu-orthodox lebyi byi amukeriweke ni ku kanerisaniwa ha byona ehenhleni ka minhlaselo ya vugwinehi [Vuarius] lebyi nga erivaleni. Eka mhaka leyi kahle-kahle a ku vulavuriwa ha yona a ku nga si va ni dyondzo yo karhi ya vukhongeri.” U ya emahlweni: “Matlhelo  hinkwawo a ma pfumela leswaku ma seketeriwa hi Matsalwa. Un’wana ni un’wana u hlamusela un’wana tanihi la nga riki wa vukhongeri, la nga riki wa ndhavuko ni la nga riki wa Matsalwa.” Mintlawa ya vukhongeri yi hambana hi laha ku heleleke emhakeni leyi ya ntivo-vukwembu.—Yohane 20:17.

27. (a) I yini leswi Constantine a swi endleke ku ringeta ku herisa ku kanetana ehenhleni ka vumunhu bya Yesu? (b) Xana Huvo ya Nicaea a yi ri muyimeri wa kereke hi ndlela yihi? (c) Xana Ripfumelo ra le Nicaea ri wu herisile nkwetlembetano mayelana ni dyondzo ya Vunharhu-un’we?

²⁷ Constantine a a lava vun’we emfun’weni wa yena, naswona hi 325 C.E. u hlengelete huvo ya tibixopo ta yena eNicaea, leyi nga eVuxeni, ndhawu leyi vulavulaka Xigriki ya mfumo wa yena, ku tsemakanya Bosporus hi tlhelo ra muti lowuntshwa wa Constantinople. Ku vuriwe leswaku a a ri na kwalomu ka tibixopo to sukela eka 250 ku ya eka 318, nhlayo yintsongo ntsena ya ntsengo hinkwawo, naswona vo tala va lava a va ri kona a va huma endhawini leyi ku vulavuriwaka Xigriki. Hambi ku ri Mupapa Sylvester I a a nga ri kona. * Endzhaku ka njhekanjhekisano lowu hisaka, eka huvo yoleyo leyi nga yimeriwangiki ku hume Ripfumelo ra le Nicaea leri voyameleke swinene emianakanyweni ya Vunharhu-un’we. Kambe yi tsandzekile ku tlhantlha mphikamakaneta ya dyondzo. A yi wu hlamuselanga ntirho wa moya lowo kwetsima wa Xikwembu eka dyondzo ya Vunharhu-un’we. Njhekanjhekisano wu hete makume ya melembe, naswona a wu lava tihuvo leti engetelekeke ni matimba ya vafumi vo hambana-hambana ni ku tirhisiwa ka ku yirisa leswaku va fikelela ku twanana loku heleleke. A ku ri ku hlula eka  ntivo-vukwembu ni ku hluriwa eka lava va namarheleke Matsalwa.—Varhoma 3:3, 4.

28. (a) A byi ri byihi vuyelo byin’wana bya dyondzo ya Vunharhu-un’we? (b) Ha yini ku nga ri na xisekelo xa Bibele xa ku gandzela Mariya tanihi “Mana wa Xikwembu”?

²⁸ Hi malembe xidzana layo tala, vuyelo byin’wana bya dyondzo ya Vunharhu-un’we hi leswaku Xikwembu xin’we xa ntiyiso Yehova xi tumbetiwile endzhopeni wa dyondzo ya Vujagana ya Xikwembu-Kriste. * Vuyelo lebyi twalaka bya dyondzo yoleyo a byi ri leswaku loko Yesu entiyisweni a a ri Ximunhuhato xa Xikwembu, kutani mana wa Yesu, Mariya, kahle-kahle a a ri “Mana wa Xikwembu.” Hi malembe layo tala, sweswo swi yise eku gandzeriweni ka Mariya hi swivumbeko swo tala swo hambana-hambana, ku nga khatariseki leswaku ku hava matsalwa lama vulavulaka hi Mariya hi ku helela eka  xiyimo xihi na xihi xa nkoka handle ka ku va manana wa ntivo-vutomi wa Yesu. * (Luka 1:26-38, 46-56) Hi malembe xidzana layo tala dyondzo ya Mana wa Xikwembu yi ndlandlamuxiwile ni ku khavisiwa hi Kereke ya Rhoma Khatoliki, lerova Makhatoliki yo tala ma gandzela Mariya swinene ku tlula ndlela leyi va gandzelaka Xikwembu ha yona.

Ku Hambana Ka Vujagana

29. Hi xihi xiendlakalo lexi Pawulo a tsundzuxeke ha xona?

²⁹ Xivumbeko xin’wana xa vugwinehi hi leswaku byi vanga ku avana ni ku nhlanhleka. Muapostola Pawulo u profetile a ku: “Hikuva mina ndza swi tiva leswaku, loko ndzi sukile, mi ta ngheneriwa hi timhisi leto leva, leti nga ta ka ti nga tsetseleli ntlhambi; naswona, ndzi tiva leswaku ku ta huma van’wana exikarhi  ka n’wina lava nga ta vula mavunwa ku tilavela vadyondzisiwa.” Pawulo u nyikele xitsundzuxo lexi nga erivaleni eka Vakorinto loko a te: “Ndza mi khongotela vamakwerhu, hi vito ra Hosi ya hina Yesu Kriste, ndzi ri: Twananani hinkwenu eku vulavuleni. Ku nga tshuki ku va ni ku avana exikarhi ka n’wina, kambe mi hlangana mi va van’we eku anakanyeni ne makungwini ya n’wina.” Ku nga khathariseki xikhongotelo xa Pawulo, vugwinehi ni ku avana hi ku hatlisa swi sungurile.—Mintirho 20:29, 30; 1 Vakorinto 1:10.

30. Hi xihi xiyimo lexi hi ku hlatlisa xi humeleleke ekerekeni yo sungula?

³⁰ Ku nga si hela makume ya malembe ma nga ri mangani endzhaku ka ku fa ka vaapostola, ku hambana ana se a ku vonaka exikarhi ka Vakriste. Will Durant u ri: “Celsus [mukaneti wa Vukriste wa lembe xidzana ra vumbirhi] hi yexe hi ndlela yo sandza u swi boxile leswaku Vakriste va ‘aviwe va va mintlawa yo tala swinene, munhu un’wana ni un’wana a navela ku va ni ntlawa wa yena.’ Kwalomu ka 187 [C.E.] Inrenaeus u xaxamete Vukriste byo hambana-hambana bya makume-mbirhi; kwalomu ka 384 [C.E.] Epiphanius u hlayele makume-nhungu wa byona.”—The Story of Civilization: Part III—Caesar and Christ.

31. Xana ku avana lokukulu ku humelerise ku yini eKerekeni ya Khatoliki?

³¹ Constantine a a rhandza swinene tlhelo ra le Vuxeni, ra Magriki, ra mfumo wa yena hi ku aka ntsindza lowukulu swinene lowuntshwa laha namuntlha ku tiviwaka leswaku hi le Turkey. U wu vitane Constantinople (Istanbul wa manguva lawa). Vuyelo a ku ri leswaku hi malembe xidzana yo tala Kereke ya Khatoliki yi pandzelelekile ivi yi avana hi ririmi na hi matshamelo—Rhoma leri vulavulaka Xilatini eVupela-dyambu na Constantinople leri vulavulaka Xigriki eVuxeni.

32, 33. (a) A swi ri swihi swivangelo swin’wana swa ku avana eVujaganini? (b) Xana Bibele yi ri yini mayelana ni ku tirhisiwa ka swifaniso eku gandzeleni?

³² Minjhekanjhekisano leyi hambanisaka mayelana ni swivumbeko swa Vunharhu-un’we lebyi bya ha humelelaka yi ye emahlweni yi vanga mpfilu-mpfilu eka Vujagana. Huvo yin’wana yi hlanganile hi 451 C.E. eChalcedon ku hlamusela muxaka wa “vumunhu”  bya Kriste. Hambi loko va le Vupela-dyambu va xi amukerile xileriso lexi humesiweke hi huvo leyi, tikereke ta le Vuxeni ti xi arile, leswi yiseke eku vumbiweni ka Kereke ya Macopt aEgipta ni le Abyssinia ni tikereke ta “Jacob” ta le Siriya ni le Armenia. Vun’we bya Kereke ya Khatoliki byi tshamele ku xungetiwa hi ku avana ni timhaka ta ntivo-vukwembu leti rharhanganeke swinene, ngopfu-ngopfu malunghana ni nhlamuselo ya dyondzo ya Vunharhu-un’we.

³³ Xivangelo xin’wana xa ku avana a ku ri ku gandzeriwa ka swifaniso. Hi lembe xidzana ra vunhungu, tibixopo ta le Vuxeni ti xandzukile eka vugandzeri lebyi bya swifaniso ivi ti nghenela leswi swi vuriwaka nguva ya vona ya ku herisa swifaniso swa kereke. Hi ku famba ka nkarhi va tlhelele eku tirhiseni ka swifaniso.—Eksoda 20:4-6; Esaya 44:14-18.

34. (a) I yini leswi yiseke eka mpfilumpfilu lowukulu eKerekeni ya Khatoliki? (b) Xana vuyelo bya mpfilumpfilu lowu byi ve byihi?

³⁴ Ndzingo wun’wana lowukulu wu humelele loko kereke ya le Vupela-dyambu yi nghenise rito ra Xilatini leri nge filioque (“ni le ka N’wana”) eka Ripfumelo ra le Nicaea ku kombisa leswaku Moya lowo Kwetsima a wu huma hi le ka Tatana ni le ka N’wana. Vuyelo bya ku cinca loku ka lembe xidzana ra vutsevu a ku ri ku avana loko “hi 876 huvo [ya tibixopo] eConstantinople yi sole mupapa hi mintirho ya yena ya politiki ni leswi a nga ku lulamisangiki ku gwineha ka mianakanyo ya filioque. Goza leri a ri ri xiphemu xa ku ala loku heleleke ka le Vuxeni ehenhleni ka ku tivula ka phophu leswaku i mulawuri lonkulu ehenhla ka Kereke.” (Man’s Religions) Hi lembe ra 1054, muyimeri wa phophu u tseme ku vulavurisana ni mupatriarka wa le Constantinople, loyi a tlheleke a tisa ndzhukano eka mupapa. Ku hambana koloko eku heteleleni ku yise eku vumbiweni ka Tikereke ta Orthodox ta le Vuxeni—ta Magriki, Marhaxiya, Marhomaniya, Mapholixi, Mabulgaria, ni Maserbian ni tikereke tin’wana leti ti tilawulaka.

35. Xana Mawaldo a va ri vamani naswona xana ripfumelo ra vona a ri hambana njhani ni leriya ra Kereke ya Khatoliki?

³⁵ Ntlawa wun’wana na wona a wu ri karhi wu sungula ku vanga mpfilumpfilu ekerekeni. Hi lembe xidzana ra vu-12, Peter Waldo,  wo huma eLyons, Furwa, “u endle vadyondzi van’wana leswaku va hundzuluxela Bibele yi ya eka langue d’oc [ririmi ra xifundza] ra le dzongeni wa Furwa. U dyondze ku hundzuluxela loku hi ku chivirika ivi a fikelela makumu ya leswaku Vakriste va fanele va hanya ku fana ni vaapostola—va nga vi ni ndhawu ya munhu hi xiyexe.” (The Age of Faith, hi Will Durant) U sungule ntlawa wo chumayela lowu a wu tiviwa tanihi Mawaldo. Lava va sole vuprista bya Khatoliki, ku xavisa ndzivalelo wa swidyoho, pagatori, ku hundzuka nchumu wo karhi ni mikhuva ni ku pfumela kun’wana ka ndhavuko ka Khatoliki. Va hangalakele eka matiko man’wana. Huvo ya Toulouse yi ringete ku va herisa hi 1229 hi ku yirisa ku va ni tibuku ta Matsalwa. A ku pfumeleriwa tibuku ta milawu ya ku gandzela ntsena naswona a ti kumeka ntsena hi ririmi leri feke ra Xilatini. Kambe ku avana ni nxaniso lowukulu wa vukhongeri a swa ha ta ta.

Ku Xanisiwa Ka Maalbiga

36, 37. (a) Xana Maalbiga a va ri vamani, naswona a va pfumela yini? (b) Xana Maalbiga ma tshikileriwe hi ndlela yihi?

³⁶ Nakambe ku sungurile ntlawa wun’wana hi lembe xidzana ra vu-12 edzongeni wa Furwa—Maalbiga (lava nakambe va tiviwaka  tanihi Macathari), lava vitaniwaka hi doroba ra Albi, laha a va ri na valandzeri vo tala kona. A va ri ni ntlawa wa vona va vafundhisi lowu nga tekangiki lowu languteleke ku xewetiwa hi xichavo. A va pfumela leswaku Yesu u vulavule hi ndlela yo fanekisela emadyambyini yakwe yo hetelela loko a vulavule hi xinkwa a ku, “Lowu i miri wa mina.” (Matewu 26:26, NAB) Va sole tidyondzo ta Vunharhu-un’we, ku Veleka ka Wanhwana, ndzilo wa tihele ni pagatori. Xisweswo va endle leswaku tidyondzo ta le Rhoma ti kanakaniwa swinene. Phophu Innocent III u nyikele swiletelo swa leswaku Maalbiga ma xanisiwa. U te: “Loko swi fanela va dlayeni hi tlhari.”

³⁷ Nyimpi ya nkutsulo yi sunguriwile ehenhleni ka “vagwinehi,” naswona valweri va nkutsulo va Khatoliki va dlaye vavanuna, vavasati ni vana va 20 000 eBéziers, Furwa. Endzhaku ka ku halata ngati swinene, ku rhula ku ve kona hi 1229, loko Maalbiga ma hluriwile. Huvo ya le Narbonne “yi yirise ku tamela kwihi na kwihi ka Bibele eka vanhu lava nga riki vafundhisi.” Xiphiqo lexikulu eka Kereke ya Khatoliki kahle-kahle a ku ri vukona bya Bibele hi ririmi leri tolovelekeke.

38. Nkonaniso a ku ri yini, naswona a wu tirhisa ku yini?

³⁸ Goza leri landzeleke leri kereke yi ri tekeke a ku ri ku simeka Nkonaniso, huvo ya vuavanyisi leyi endleriweke ku herisa vugwinehi. Ana se moya wa tihanyi a wu lawula vanhu, lava a va ri ni vukholwa-hava naswona a va tiyimiserile swinene ku fumbutela ni ku dlaya “vagwinehi.” Swiyimo swa lembe xidzana ra vu-13 swi vange leswaku kereke yi tirhisa matimba hi ndlela yo biha. Hambi swi ri tano, “vagwinehi lava yirisiweke hi Kereke a va fanele va yisiwa eka ‘mavuthu ya kwalaho’—valawuri va kwalaho—ivi va hisiwa va fa.” (The Age of Faith) Hi ku tshika ku dlaya ka xiviri leswaku ku endliwa hi valawuri va kwalaho, kereke a yi ta vonaka yi nga ri na nandzu wa ngati. Nkonaniso wu sungule nguva ya nxaniso wa vukhongeri lowu vangeke ku biwa, swihehlo swa mavunwa ni leswi nga tivekiki, ku dlaya, ku yiva, ku xanisa ni ku dlayiwa hi ku nonoka ka magidi lama hambeteke ma pfumela hi ndlela leyi hambaneke ni kereke. Ntshuxeko wa xivumbeko xa  vukhongeri wu herisiwile. Xana a ku ri na ntshembo wo karhi eka vanhu lava a va lava Xikwembu xa ntiyiso? Ndzima 13 yi ta swi hlamula sweswo.

39. Hi wihi ntlawa wa vukhongeri lowu sunguleke hi lembe xidzana ra vunkombo naswona wu sungule hi ndlela yihi?

³⁹ Loko leswi hinkwaswo swi ri karhi swi humelela eka Vujagana, Muarabu la nga yexe eMiddle East u lwisane ni rivengo ra vukhongeri ni ku gandzela swifaniso ka vanhu va ka vona. U sungule ntlawa wa vukhongeri hi lembe xidzana ra vunkombo lowu sweswi wu tekaka nyingiso ni ku titsongahata ka kwalomu ka vanhu va timiliyoni ta gidi. Ntlawa lowu i Vuislem. Ndzima ya hina leyi landzelaka yi ta kambisisa matimu ya musunguri wa wona wa muprofeta ni ku hlamusela tin’wana ta tidyondzo ta yena ni xihlovo xa tona.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Bokisi leri nga eka tluka 262]

Vakriste Vo Sungula Na Rhoma Wa Vuhedeni

“Loko ntlawa wa Vukriste wu humelela exikarhi ka Mfumo wa Rhoma, wu tlhontlhe ni vahedeni lava hundzukeke leswaku va cinca malangutelo ni mahanyelo ya vona. Vahedeni vo tala lava va dyondzisiweke ku teka vukati tanihi lunghiselelo ra ntshamisano ni ra ikhonomi hi laha ku faneleke, vuxaka bya vusodoma tanihi nchumu lowu amukelekaka wa dyondzo ya vununa, vunghwavava, bya vavanuna ni vavasati, tanihi leswi nga vuliki nchumu ni leswi nga enawini ni ku dlaya vukati, ku xixa nyimba, ku sivela ku tika nyimba ni ku paluxeka [eka rifu] ka vana lava nga laviwiki tanihi timhaka leti fanelekaka, leti nga erivaleni, leswi hlamariseke mindyangu ya vona, va amukele rungula ra Vukriste, leri a ri lwisana ni mikhuva leyi.”—Adam, Eve, and the Serpent, hi Elaine Pagels.

[Bokisi leri nga eka tluka 266]

Vukriste Byi Lwisana Ni Vujagana

Porphyry, mutivi wa filosofi wa lembe xidzana ra vunharhu wo huma eTyre ni mukaneti wa Vukriste, u tlakuse xivutiso “malunghana ni loko valandzeri va Yesu, ematshan’weni ya Yesu hi yexe, a va ri ni vutihlamuleri bya xivumbeko lexi hambaneke xa vukhongeri bya Vukriste. Porphyry (na Julian [mufumi wa Rhoma wa lembe xidzana ra vumune ni mukaneti wa Vukriste]), hi ku tirhisa Testamente Leyintshwa, u kombise leswaku Yesu a nga tivulanga Xikwembu ni leswaku u chumayerile, hayi hi yena n’wini, kambe hi Xikwembu xin’we, Xikwembu xa vanhu hinkwavo. A ku ri valandzeri va yena lava tshikeke dyondzo ya yena ivi va sungula ndlela leyintshwa ya vona vini leyi eka yona Yesu (hayi Xikwembu xin’we) a a ri nchumu wo gandzeriwa ni ku nyikiwa xichavo lexikulu. . . . [Porphyry] u nghenise rintiho ra yena eka mhaka leyi karhataka eka vaanakanyi va Vakriste: xana ripfumelo ra Vukriste ri titshege hi ku chumayela ka Yesu kumbe hi mianakanyo leyi sunguriweke hi vadyondzisiwa va yena eka madzana ya malembe endzhaku ka rifu rakwe?”—The Christians as the Romans Saw Them.

 [Bokisi leri nga eka tluka 268]

Petro Ni Vupapa

Eka Matewu 16:18, Yesu u byele muapostola Petro a ku: “Ndzi ri ka wena: U ‘Petro’ [Xigriki, Peʹtros], kutani ehenhla ka ribye [Xigriki, peʹtra] reri, ndzi ta aka kereke ya mina; kutani hambi wu ri ntamu wa rifu wu nga ka wu yi hluli.” Ehenhleni ka leswi, Kereke ya Khatoliki yi vula leswaku Yesu u ake kereke ya yena ehenhla ka Petro, loyi, va vulaka leswaku a a ri wo sungula eka nxaxamelo lowu nga tsemekangiki wa tibixopo ta Rhoma ni vatlhandlami va Petro.

A ri ri mani ribye leri Yesu a kombeteleke eka rona eka Matewu 16:18, i Petro kumbe i Yesu? Mongo wu kombisa leswaku yinhla ya nhlamuselo leyi a ku ri ku kombisiwa ka Yesu tanihi “[Kriste], N’wana wa Xikwembu lexi hanyaka,” hi laha Petro hi yexe a vuleke ha kona. (Matewu 16:16) Hikwalaho, kahle-kahle Yesu hi yexe a a ta va ribye rero leri tiyeke ra xisekelo xa kereke, hayi Petro, loyi endzhakunyana a a ta landzula Yesu kanharhu.—Matewu 26:33-35, 69-75.

Hi swi tivisa ku yini leswaku Kriste i ribye ra xisekelo? Hi vumbhoni bya Petro loko a tsarile a ku: “Tanani eka yena, hikuva yena i ribye leri hanyaka, leri nyenyiweke hi vanhu, kasi emahlweni ka Xikwembu hi leri hlawuriweke, ra nkoka . . . Hikuva eMatsalweni, ku na leswi swi nge: ‘Vonani, ndzi vekela ribye emutini wa Siyoni, ribye ra yinhla leri hlawuriweke, ra nkoka; kutani loyi a pfumelaka eka rona, a nga ka a nga khomiwi hi tingana.’” Pawulo na yena u te: “Na n’wina mi akiwa ehenhla ka masungulo lama vekiweke hi vaapostola ehenhla ka masungulo lama vekiweke hi vaapostola ni vaprofeta, ribye lerikulu ra masungulo a a ri yena Kriste Yesu hi xiviri.”—1 Petro 2:4-8; Vaefesa 2:20.

A ku na vumbhoni eMatsalweni kumbe ematin’wini leswaku Petro a a tekiwa tanihi lonkulu exikarhi ka vaapostola-kulobye. A nga swi vuli emapapileni ya yena n’wini ni le ka Tievhangeli letin’wana tinharhu—ku katsa ni ya Marka (leyi kumbexana Marka a yi hlamuseriweke hi Petro)—a ti vulavuli hi marito ya Yesu eka Petro.—Luka 22:24-26; Mintirho 15:6-22; Vagalatiya 2:11-14.

Naswona a ku na vumbhoni lebyi heleleke bya leswaku Petro u tshame a ya eRhoma. (1 Petro 5:13) Loko Pawulo a endzele eYerusalema, “Yakobo, na Petro [Kefasi], na Yohane, lava langutiwaka va ri vona [tiphuphu],” va n’wi seketela. Kutani hi nkarhi wolowo Petro a a ri un’wana wa tiphuphu tinharhu ebandlheni. A a nga ri “mupapa,” kumbe ku tiviwa hi ndlela yoleyo kumbe tanihi “bixopo” la tlakukeke eYerusalema.—Vagalatiya 2:7-9; Mintirho 28:16, 30, 31.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 264]

Xihundla xa Vujagana xa Vunharhu-un’we bya Yinhla-nharhu

[Swifaniso leswi nga eka tluka 269]

Vatican (mujeko lowu kombisiweke laha hansi) yi rhumela vayimeri va ta ntshamiseko eka tihulumendhe ta misava

[Xifaniso lexi nga eka tluka 275]

Huvo ya Nicaea yi andlale masungulo ya leswi endzhakunyana a swi ta va dyondzo ya Vunharhu-un’we

[Swifaniso leswi nga eka tluka 277]

Ku xiximiwa ka Mariya hi n’wana, exikarhi, ku tsundzuxa vugandzeri bya khale swinene bya xikwembu xa xisati—eximatsini, Isis na Horus swa Egipta; exineneni, Mater Matuta wa Rhoma

[Swifaniso leswi nga eka tluka 278]

Tikereke ta le Vuxeni ta Orthodox—Sveti Nikolaj, Sofia, Bulgaria naswona ehansi, ya St. Vladimir, New Jersey, U.S.A.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 281]

Valweri va nkutsulo va “Vukriste” a va nga hleleriwanga ku ntshunxa Yerusalema ntsena eka Vuislem kambe ni le ka ku dlaya “vagwinehi,” vo tanihi Mawaldo ni Maalbiga

[Xifaniso lexi nga eka tluka 283]

Nghwendza ya le Dominica, Tomás de Torquemada, u rhangele Nkonaniso wa tihanyi wa le Spain, lowu tirhiseke switirho swa ku xanisa ku herisa ripfumelo