Ndzima 12

Vuislem—Ndlela Yo Ya Eka Xikwembu Hi Ku Titsongahata

[Artwork—Arabic characters]

1, 2. (a) Hi wahi marito yo rhanga ya Qur’ān? (b) Ha yini marito lawa ma ri lama xiyekaka eka Mamoslem? (c) Xana Qur’ān eku sunguleni a yi tsariwe hi ririmi rihi, naswona xana “Qur’ān” ri vula yini?

 “HI VITO ra Allah, wa Malwandla, wa Tintswalo.” Xivulwa lexi xi hundzuluxela ndzimana ya Xiarabu, leyi nga laha henhla, yo huma eka Qur’ān. Yi ya emahlweni yi ku: “A ku dzunisiwe Allah, Hosi ya Matiko: Wa Malwandla, wa Tintswalo: N’wini wa Siku ra ku Avanyisa. Hi gandzela wena (ntsena); Hi kombela mpfuno eka Wena (ntsena). Hi kombe ndlela leyi lulameke: Ndlela ya lava U va tsakelaka; Hayi (ndlela) ya lava kumaka vukarhi bya Wena kumbe ya lava hambukaka.”—Qur’ān, surah 1:1-7, MMP. *

² Marito lawa ma vumba Al-Fātiḥah (“Masungulo”), ndzima yo sungula, kumbe surah, ya buku yo kwetsima ya Mamoslem, Korani kumbe Qur’ān yo Kwetsima. Tanihi leswi ku tlula 1 eka vaaki va 6 va misava va nga Mamoslem naswona Mamoslem lama tinyiketeleke ma phindha-phindhaka tindzimana leti ku ringana makhamba ya ntlhanu eka swikhongelo swa vona swa siku na siku, lawa ma fanele ma ri man’wana ya marito lama vuriwaka swinene emisaveni.

3. Xana Vuislem byi hangalake ku fikela kwihi namuntlha?

³ Hi ku ya hi buku yin’wana, ku ni Mamoslem yo tlula timiliyoni  ta 900 emisaveni, leswi endlaka Vuislem byi va bya vumbirhi hi tinhlayo byi landzela Kereke ya Rhoma Khatoliki. Kumbexana i vukhongeri lebyikulu lebyi kulaka hi ku hatlisa swinene emisaveni, hi leswi ku nga na ntlawa lowu ndlandlamukaka wa Vumoslem eAfrika ni le matikweni ya Vupela-dyambu.

4. (a) Xana rito “Islem” ri vula yini? (b) Xana “Moslem” swi vula yini?

⁴ Vito leri nge Islem i ra nkoka eka Mumoslem, hikuva ri vula “ku titsongahata,” “ku tinyikela,” kumbe “ku tiboha” eka Allāh, naswona hi ku ya hi n’wamatimu un’wana, “ri phofula langutelo ra le ndzeni-ndzeni ra lava yingiseke ku chumayela ka Mohammed.” “Mumoslem” swi vula ‘la tirhisaka kumbe la endlaka Vuislem.’

5. (a) Xana Mamoslem ma pfumela yini malunghana ni Vuislem? (b) Hi kwihi ku yelana loku nga kona exikarhi ka Bibele ni Qur’ān?

 ⁵ Mamoslem ma pfumela leswaku ripfumelo ra vona i ku chaputa ka tinhlavutelo leti nyikiweke Vaheveru ni Vakriste va khale vo tshembeka. Hambi swi ri tano, tidyondzo ta vona ta huma eBibeleni eka timhaka tin’wana, hambi loko va tshaha Matsalwa ya Xiheveru ni ya Xigriki eka Qur’ān. * (Vona bokisi, tluka 285.) Leswaku hi twisisa ripfumelo ra Vumoslem ku antswa, hi fanele hi tiva leswaku vukhongeri lebyi byi sungule njhani, kwihi naswona rini.

Xirhambo Xa Muḥammad

6. (a) A wu ri wihi ntsindza wa vugandzeri bya Maarabu hi nkarhi wa Muḥammad? (b) Hi wihi mukhuva lowu a wu ri kona malunghana na Kaʽbah?

⁶ Muḥammad * u tswaleriwe eMecca (Xiarabu, Makkah), Saudi  Arabia, kwalomu ka 570 C.E. Tata wakwe, ʽAbd Allāh, u fe Muḥammad a nga si tswariwa. Mana wakwe, Āminah, u fe loko a ri na kwalomu ka malembe ya tsevu hi vukhale. Hi nkarhi wolowo Maarabu a ma tirhisa xivumbeko xa vugandzeri bya Allāh lexi a xi simekiwe enkoveni wa Mecca, exivandleni xo kwetsima xa Kaʽbah, i yindlu yo olova ya matlhelo ya tsevu laha ribye leri weke hi le tilweni a ri gandzeriwa kona. Hi ku ya hi mukhuva wa Vuislem, “Kaʽbah yi akiwe hi Adamu hi ku ya hi xivumbeko xa le henhla naswona yi tlhela yi pfuxetiwa hi Abrahama na Iximayele endzhaku ka Ndhambi.” (History of the Arabs, hi Philip K. Hitti) Yi ve xikwetsimisiso xa swifaniso swa 360, xin’we eka siku rin’wana ni rin’wana ra lembe.

7. Hi yihi mikhuva ya vukhongeri leyi karhateke Muḥammad?

⁷ Loko Muḥammad a kula, u kanakane mikhuva ya vukhongeri ya siku ra yena. John Noss, ebukwini yakwe leyi nge Man’s Religions, u ri: “[Muḥammad] a a karhatiwa hi ku holova ka nkarhi hinkwawo eka timhaka ta vukhongeri leti amukeriweke ni xichavo exikarhi ka tihosi ta Maquraysh [Muḥammad a a ri wa rixaka rero]. Lexikulu ngopfu a ku ri ku vilela ka yena hi mahanyelo ya xikhale ya vukhongeri bya Maarabu, ku gandzela swifaniso swa swikwembu swo tala ni vuanimi, vunghwavava eka tinhlengeletano ni mintsombano ya vukhongeri, ku nwa, ku gembula ni ku cina loku a ku ri ka mukhuva ni ku celeriwa ka vana va vanhwanyana lava nga laviwiki va ri karhi va hanya leswi a swi nga endliwi eMecca ntsena kambe eArabia hinkwaro.”—Surah 6:137.

8. Xana xirhambo xa Muḥammad xa leswaku a va muprofeta xi humelele ehansi ka swiyimo swihi?

⁸ Xirhambo xa Muḥammad xa ku va muprofeta xi humelele loko a ri na kwalomu ka malembe ya 40 hi vukhale. A a tolovele ku ya ebakweni ra ntshava ya le kusuhi a ri yexe, leri vuriwaka Ghār Ḥirāʼ, leswaku a ya anakanyisisa eka rona, naswona u vule leswaku hi le ka yin’wana ya minkarhi leyi laha a amukeleke xirhambo xa ku va muprofeta. Ndhavuko wa Vumoslem wu vula leswaku loko a ri kwalaho, ntsumi, leyi endzhakunyana yi  vuriweke Gabriyele, yi n’wi lerise leswaku a phata hi vito ra Allāh. Muḥammad a nga pfumelanga, kutani ntsumi ‘yi n’wi khoma yi n’wi sindzisa ivi yi n’wi tshikilela swinene lerova a nga ha swi koti ku tiyisela.’ Endzhaku ntsumi yi engete xileriso. Nakambe, Muḥammad a nga pfumelanga, kutani ntsumi yi n’wi ‘twisa ku vava’ nakambe. Leswi swi humelele hi makhamba manharhu Muḥammad a nga si sungula ku phata leswi swi tekiweke tanihi nxaxamelo wo sungula wa tinhlavutelo leti vumbaka Qur’ān. Ndhavuko wun’wana wu hlamusela leswaku ku huhutela ka Xikwembu ku paluxiwe eka Muḥammad ku fana ni ku rila ka bele.—The Book of Revelation yo huma eka Ṣaḥīḥ Al-Bukhārī.

Nhlavutelo Ya Qur’ān

9. Hi swihi leswi vuriwaka leswaku i nhlavutelo yo sungula ya Muḥammad? (Ringanisa Nhlavutelo 22:18, 19.)

⁹ I yini leswi ku vuriwaka leswaku a swi ri nhlavutelo yo sungula leyi amukeriweke hi Muḥammad? Tibuku ta Vuislem hi ntolovelo ta pfumela leswaku a ku ri tindzimana to sungula ta ntlhanu ta surah 96, leti vuriwaka Al-‘Alaq, “Felangati,” leti hlayekisaka xileswi:

 “Hi vito ra Allah, wa Malwandla, wa Tintswalo.

Hlaya: Hi vito ra Hosi ya wena la tumbuluxeke.

U vumbe munhu hi felangati.

Hlaya: Naswona Hosi ya wena ya Hanana Swinene,

La dyondziseke hi peni,

La dyondziseke vanhu leswi a a nga swi tivi.”

—MMP.

10-12. Xana Qur’ān yi hlayisiwe hi ndlela yihi?

¹⁰ Hi ku ya hi buku ya Xiarabu leyi nge The Book of Revelation, Muḥammad u hlamurile a ku, “A ndzi swi koti ku hlaya.” Hikwalaho, u boheke ku nhlokohata tinhlavutelo leswaku a ta kota ku ti vula nakambe hi nhloko. Maarabu a ma swi kota swinene ku tirhisa ku nhlokohata, naswona Muḥammad a a ri tano. Xana swi n’wi teke nkarhi wo tanihi kwihi ku amukela rungula leri heleleke ra Qur’ān? Hi ntolovelo ku pfumeriwa leswaku tinhlavutelo  ti te hi nkarhi wa kwalomu ka 20 ku ya eka 23 wa malembe, ku sukela hi 610 C.E. ku ya eku feni ka yena hi 632 C.E.

¹¹ Tibuku ta Mamoslem ti hlamusela leswaku loko a amukela nhlavutelo yin’wana ni yin’wana, Muḥammad u yi phatile hi ku hatlisa eka lava a va ri ekusuhi. Lava na vona va nhlokohate nhlavutelo leyi naswona ku yi phata swi yi hlayise yi hanya. Tanihi leswi ku endla phepha a swi nga tiviwi eka Maarabu, Muḥammad u kombele vatsari leswaku va tsala tinhlavutelo leti eka swilo swa xikhale leswi a swi ri kona hi nkarhi wolowo, tanihi swiphanga swa tikamela, matluka ya mincindzu, ntsandze ni dzovo. Hambi swi ri tano, Qur’ān yi ve ni xivumbeko xa yona xa sweswi endzhaku ka loko a file, ehansi ka nkongomiso wa vatlhandlami ni vanghana va Muḥammad. Lowu a ku ri nkarhi wa ku fuma eka va-caliph kumbe varhangeri vanharhu va Mamoslem.

¹² Muhundzuluxeri Muhammad Pickthall wa tsala: “Tisurah hinkwato ta Qur’an ti tsariwe emahlweni ka ku fa ka Muprofeta, naswona Mamoslem yo tala ma nhlokohate Qur’an hinkwayo. Kambe tisurah leti tsariweke ti hangalasiwe exikarhi ka vanhu; naswona loko enyimpini . . . ku dlayiwe nhlayo leyikulu ya lava a va tiva Qur’an hinkwayo hi nhloko, Qur’an hinkwayo a yi hlengeletiwa kutani yi tsariwa.”

13. (a) Hi tihi tibuku tinharhu ta dyondzo ni nkongomiso wa Vuislem? (b) Xana vadyondzi van’wana va Maislem va ku languta njhani ku hundzuluxeriwa ka Qur’ān?

¹³ Vutomi bya Maislem byi lawuriwa hi tibuku tinharhu—Qur’ān, Ḥadīth ni Sharīʽah. (Vona bokisi, tluka 291.) Mamoslem  ma vula leswaku Qur’ān hi Xiarabu i xivumbeko lexi tengeke xa nhlavutelo, tanihi leswi hi ku vula ka vona, a ku ri ririmi leri tirhisiweke hi Xikwembu ku vulavula hi ku tirhisa Gabriyele. Surah 43:3 yi ri: “Hi yi endle Qur-ān hi Xiarabu leswaku u ta kota ku yi twisisa (ivi u dyondza vutlhari).” (AYA) Xisweswo, ku hundzuluxela kwihi na kwihi ku tekiwa tanihi ku vevukisa loku katsaka ku lahleka ka ku tenga ka yona. Kahle-kahle, vadyondzi van’wana va Maislem va ala ku hundzuluxela Qur’ān. Langutelo ra vona hi leswaku “ku hundzuluxela minkarhi hinkwayo i ku xenga,” kutani xisweswo, “Mamoslem minkarhi hinkwayo va lwisane ni matshalatshala wahi ni wahi yo yi hundzuluxela yi ya eka ririmi rin’wana ni ku yi yirisa,” ku  hlamusela Dr. J. A. Williams, mudyondzisi wa matimu ya Vuislem.

Ku Ndlandlamuxiwa Ka Vuislem

14. Hi xihi xiendlakalo lexi fungheke nkarhi lowu xiyekaka ematin’wini ya Vuislem?

¹⁴ Muḥammad u simeke ripfumelo ra yena lerintshwa ro lwisana ni minkanakano leyikulu. Vanhu va le Mecca, hambi ku ri vanhu va rixaka ra ka vona, va n’wi arile. Endzhaku ka malembe ya 13 ya ku xanisiwa ni ku vengiwa, u yise ntsindza wa ntirho wa yena en’walungwini wa Yathrib, lowu hi nkarhi wolowo wu tiviweke tanihi al-Madīnah (Medina), muti wa muprofeta. Ku rhurha loku, kumbe hijrah, hi 622 C.E. ku funghe nkarhi lowu xiyekaka ematin’wini ya Vuislem naswona siku leri endzhakunyana ri tekiwe tanihi masungulo ya khalendara ya Vuislem. *

15. Xana swi tise ku yini leswaku Mecca ri va ntsindza lowukulu wa Vuislem wa vaendzi lava teke eku gandzeleni?

¹⁵ Eku heteleleni, Muḥammad u kume vulawuri loko Mecca ri tinyiketele eka yena hi January 630 C.E. (8 A.H.) ivi a va mufumi wa rona. Leswi a a ri na matomu ya ku lawula ya kwalaho ni ya vukhongeri emavokweni ya yena, u swi kotile ku susa swifaniso swa swikwembu eka Kaʽbah ivi a ri endla ntsindza wa lava teke eku gandzeleni eMecca leswi swi veke tano ku ta fikela namuntlha.—Vona matluka 289, 303.

16. Xana Vuislem byi hangalake ku fikela kwihi?

¹⁶ Endzhaku ka makume ma nga ri mangani ya malembe ya ku fa ka Muḥammad hi 632 C.E., Vuislem a byi hangalake ku ya fika eAfghanistan na hambi ku ri eTunisia eAfrika N’walungu. Eku sunguleni ka lembe xidzana ra vunhungu, ripfumelo ra Qur’ān a ri nghene eSpain naswona a ri ri endzilakanini wa Furwa. Hi laha Profesa Ninian Smart a vuleke ha kona ebukwini ya yena leyi nge Background to the Long Search: “Hi ku ya hi langutelo ra vumunhu, ntirho wa muprofeta wa Muarabu loyi a a hanya hi lembe xidzana  ra vutsevu ni ra vunkombo endzhaku ka Kriste wa kanakanisa. Hi langutelo ra vumunhu, nhluvuko lowuntshwa wu ve kona hikwalaho ka yena. Kambe, kavula, eka Vumoslem ntirho a wu ri wa Xikwembu naswona leswi hetisisiweke a swi ri swa Allah.”

Ku Fa Ka Muḥammad Ku Yisa Eku Avaneni

17. Hi xihi xiphiqo lexikulu lexi a xi langutane ni Maislem eku feni ka Muḥammad?

¹⁷ Ku fa ka muprofeta ku vange mpfilumpfilu. U fe a nga ri na yena n’wana wa xinuna naswona a ri hava mutlhandlami la hlawuriweke kahle. Hi laha Philip Hitti a vulaka ha kona: “Hikwalaho, xikhundla xa vurhangeri bya Vumoslem i xiphiqo xa khale lexi Vuislem byi veke na xona. Ka ha ri mphikamakaneta leyi nga kona. . . . Hi marito ya n’wamatimu wa Mumoslem al-Shahrastāni [1086-1153]: ‘A ku si tshama ku va ni mphikamakaneta ya Vuislem leyi vangeke ku halatiwa ka ngati ku tlula vurhangeri bya Vumoslem (imāmah).’” Xana xiphiqo xexo xi tlhantlhisiwe ku yini kwale ndzhaku hi 632 C.E.? “Abu-Bakr . . . u hlawuriwile (June 8, 632) a va mutlhandlami wa Muḥammad hi xivumbeko xo karhi xa ku hlawula lexi varhangeri lava a va ri kona entsindza, al-Madīnah, va hlanganyeleke eka xona.”—History of the Arabs.

18, 19. I yini leswi hambanisaka Masunnī eka Mamoslem ya Mashīʽite?

¹⁸ Mutlhandlami wa muprofeta a a ta va mufumi, khalīfah, kumbe murhangeri wa Mamoslem. Hambi swi ri tano, mphikamakaneta ya vatlhandlami va ntiyiso va Muḥammad yi ve xivangelo xa ku avana exikarhi ka vanhu va Vuislem. Mamoslem ya Sunnī ma amukela nsinya wa nawu wa xikhundla xa ku hlawuleriwa ematshan’wini ya ku ya hi rixaka ra muprofeta. Hikwalaho va pfumela leswaku varhangeri vanharhu vo sungula, Abū Bakr (n’wingi wa Muḥammad), ʽUmar (mutsundzuxi wa muprofeta) na ʽUthmān (mukon’wana wa muprofeta), a va ri vatlhandlami va le nawini va Muḥammad.

¹⁹ Sweswo swi kanetiwa hi Mamoslem ya Shīʽite, lava vulaka leswaku vurhangeri bya ntiyiso byi ta hi nxaxamelo wa ngati ya muprofeta na hi n’wingi ni mukon’wana wa yena, ʽAlī ibn Abī Ṭālib,  imām (murhangeri ni mutlhandlami) wo sungula, loyi a tekaneke ni n’wana la rhandzekaka swinene wa Muḥammad, Fāṭimah. Vukati bya vona byi humese vatukulu va Muḥammad, Ḥasan na Ḥusayn. Mashīʽite na vona va vula “leswaku ku sukela eku sunguleni Allah ni Muprofeta wa Yena hi ku kongoma u hlawule ʽAli ntsena tanihi mutlhandlami la nga enawini kambe leswaku varhangeri lavaya vanharhu vo sungula va n’wi tlharihetile xikhundla xa yena xa le nawini.” (History of the Arabs) Kavula, Mamoslem ya Sunnī ma teka sweswo hi ndlela leyi hambaneke.

20. Ku humelele yini eka ʽAlī, mukon’wana wa Muḥammad?

²⁰ Xana ku humelele yini eka ʽAlī? Hi nkarhi wa ku fuma ka yena tanihi murhangeri wa vumune (656-661 C.E.), nkwetlembetano ehenhleni ka vurhangeri wu tlhekekile exikarhi ka yena ni mufumi wa le Siriya, Muʽāwiyah. Va lwile, naswona leswaku va sivela ku halatiwa lokukulu ka ngati ya Mamoslem, va yise mhaka ya vona leswaku yi ya kambisisiwa. Ku pfumela ka ʽAlī leswaku mhaka yi kambisisiwa swi tsanise mhaka ya yena ivi swi xandzukisa valandzeri va yena vo tala, ku katsa Khawārij (Vaxandzuki), lava veke valala va yena lavakulu. Hi lembe ra 661 C.E., ʽAlī u dlayiwile hi tlhari leri nga ni chefu hi museketeri wa Khārij ī. Mintlawa leyi mimbirhi (Sunnī na Shīʽah) a yi nga twanani. Ntlawa wa Sunnī wa Vuislem wu hlawule murhangeri eka Maumayyad, tihosi leti fuweke ta le Mecca, leti a ti ri ehandle ka ndyangu wa muprofeta.

21. Hi wahi malangutelo ya Mashīʽite ehenhleni ka vatlhandlami va Muḥammad?

²¹ Eka Mashīʽah, mativula ya ʽAlī, Ḥasan, ntukulu wa muprofeta, a a ri mutlhandlami wa ntiyiso. Hambi swi ri tano, u tshikile ivi a dlayiwa. Makwavo Ḥusayn u ve imām lontshwa, kambe na yena u dlayiwile, hi mavuthu ya Umayyad hi October 10, 680 C.E. Rifu ra yena kumbe ku dlayeriwa ripfumelo, hi laha Mashīʽah ma swi tekaka ha kona, ri ve na vuyelo lebyikulu eka Shīʽat, ʽAlī, ntlawa wa ʽAlī, ku ta fikela ni namuntlha. Va pfumela leswaku ʽAlī a a ri mutlhandlami wa ntiyiso wa Muḥammad ni leswaku a a ri “imām [murhangeri] wo sungula la sirheleriweke hi Xikwembu ehenhleni ka xihoxo ni xidyoho.” Mashīʽah a ma teka ʽAlī ni mutlhandlami  wa yena tanihi vadyondzisi lava nga endliki xihoxo lava nga ni “nyiko ya Xikwembu ya ku pfumala xihoxo.” Xiphemu lexikulu xa Mashīʽah xi pfumela leswaku a ku ri na ti-imām ta ntiyiso ta 12 ntsena, naswona wo hetelela eka tona, Muḥammad al-Muntaẓar, u nyamalarile (878 C.E.) “ebakweni ra mosque leyikulu eSāmarra a nga siyanga vana.” Xisweswo “u ve la ‘fihliweke (mustatir)’ kumbe la ‘languteriweke (muntaẓar) imām.’ . . . Hi nkarhi lowu faneleke u ta humelela tanihi Mahdi (la kongomisiwaka hi Xikwembu) leswaku a kondletela Vuislem bya ntiyiso, a hlula misava hinkwayo ivi yi nghena eka gidi ra malembe ro koma ku nga si hela swilo hinkwaswo.”—History of the Arabs.

22. Xana Mashīʽah ma ku tsundzuka njhani ku dlayeriwa ripfumelo ka Ḥusayn?

²² Lembe na lembe, Mashīʽah ma tsundzuka ku dlawela ripfumelo ka Imam Ḥusayn. Va ni maendlelo lama eka wona van’wana va titsemelelaka hi mikwana ni matlhari naswona va tixanisa hi ndlela yo karhi. Eminkarhini ya manguva lawa, Mamoslem ya Mashīʽah ma kume ndhuma leyikulu hikwalaho ka ku hisekela ka vona tindlela ta Vuislem. Hambi swi ri tano, va yimela tiphesente ta 20 ta Mamoslem lama nga emisaveni hinkwayo, lavo tala i Mamoslem ya Sunnī. Kambe sweswi, a hi hundzukeleni eka tidyondzo tin’wana ta Vuislem ivi hi xiya ndlela leyi ripfumelo ra Vuislem ri khumbaka mahanyelo ya Mamoslem ya siku na siku ha yona.

Xikwembu Xi Tlakukile, Hayi Yesu

23, 24. Xana Muḥammad ni Mamoslem a va byi languta njhani Vuyuda ni Vukriste?

²³ Vukhongeri byinharhu lebyikulu bya misava lebyi gandzelaka Xikwembu xin’we i Vuyuda, Vukriste ni Vuilem. Kambe hi nkarhi lowu Muḥammad a humeleleke ha wona ku ya eku heleni ka lembe xidzana ra vutsevu C.E., vukhongeri byimbirhi byo sungula, hi ku ya hi yena, a byi hambukile entileni wa ntiyiso. Kahle-kahle, hi ku ya hi vahlamuseri van’wana va Vuislem, Qur’ān yi andlala ku ariwa ka Vayuda ni Vakriste hi ku: “Hayi (ndlela) ya lava kumaka vukari bya Wena kumbe ya lava hambukaka.” (Surah 1:7, MMP) Ha yini va vula tano?

 ²⁴ Nhlamuselo ya Qur’ān yi ri: “Vini va Buku va hambukile: Vayuda hi ku tshova Ntwanano wa vona ni ku xenga Mariya na Yesu . . . ni Vakriste hi ku tlakusa Muapostola Yesu va n’wi ringanisa ni Xikwembu” hi dyondzo ya Vunharhu-un’we.—Surah 4:153-176, AYA.

25. Hi wahi marito lama yelanaka lawa hi ma kumaka eka Qur’ān ni le Bibeleni?

²⁵ Leswaku swi olova ku swi vula, dyondzo-nkulu ya Vuislem hi leswi tiviwaka tanihi shahādah, kumbe ku tivula ripfumelo, leyi Mumoslem un’wana ni un’wana a yi tivaka hi nhloko: “La ilāh illa Allāh; Muḥammad rasūl Allāh” (A ku na xikwembu xin’wana handle ka Allah; Muḥammad i murhumiwa wa Allah). Leswi swi pfumelelana ni marito ya Qur’ān, “Xikwembu xa Wena i Xikwembu Xin’we; a ku na Xikwembu kambe hi xona ntsena, xa Malwandla, xa Tintswalo.” (Surah 2:163, MMP) Mianakanyo leyi yi vuriwe malembe ya 2 000 lama hundzeke eka xirhambo xa khale eka Israyele: “Yingisa, We Israyele: Yehova Xikwembu xa wena i Yehova un’we.” (Deuteronoma 6:4, NW) Yesu u phindhe xileriso lexi xa nkoka swinene, lexi xi tsariweke eka Marka 12:29, kwalomu ka malembe ya 600 emahlweni ka Muḥammad, naswona a ku kona laha Yesu a tivuleke Xikwembu kona kumbe ku va la ringanaka na xona.—Marka 13:32; Yohane 14:28; 1 Vakorinto 15:28.

26. (a) Xana Mamoslem ma byi tekisa ku yini Vunharhu-un’we? (b) Xana Vunharhu-un’we bya sekeriwa hi Bibele?

 ²⁶ Malunghana ni ku hlawuleka ka Xikwembu, Qur’ān yi ri: “Kutani pfumela eka Xikwembu ni vaapostola va xona. U nga vuli leswaku ‘Vunharhu-un’we’: tshika: swi ta va swinene eka wena: hikuva Xikwembu i Xikwembu Xin’we.” (Surah 4:171, AYA) Hambi swi ri tano, hi fanele ku xiya leswaku Vukriste bya ntiyiso a byi dyondzisi Vunharhu-un’we. Yoleyo i dyondzo leyi humaka evuhedenini leyi nghenisiweke hi vagwinehi va Vujagana endzhaku ka rifu ra Kriste ni vaapostola.—Vona Ndzima 11. *

Moya, Ku Pfuxiwa, Paradeyisi Ni Ndzilo Wa Tihele

27. Xana Qur’ān yi ri yini mayelana ni moya ni ku pfuxiwa ka vafi? (Ringanisa Levitika 24:17, 18; Eklesiasta 9:5, 10; Yohane 5:28, 29.)

²⁷ Vuislem byi dyondzisa leswaku munhu u na moya lowu hambetaka wu hanya kun’wana. Qur’ān yi ri: “Allah u amukela mimoya-xiviri (ya vanhu) loko va fa, naswona (moya-xiviri) wolowo lowu wa ha faka kambe lowu wu (nga) si faka. U hlayisa (moya-xiviri) wolowo lowu A wu hlawuleleke ku fa.” ( Surah 39:42, MMP) Hi nkarhi lowu fanaka, surah 75 hi ku helela yi vulavula hi “Qiyāmat, kumbe ku Pfuxiwa” (AYA), kumbe “Ku Pfuka ka Vafi” (MMP). Hi ku komisa yi ri: “Ndzi ta ndzi ta nyikela vumbhoni hi Siku ra ku Pfuxiwa ka vafi . . . Xana munhu u anakanya leswaku a Hi nge ma hlengeleti marhambu ya yena? . . . Wa vutisa: ‘Ri rini Siku ra ku Pfuxiwa ka vafi?’ . . . Xana Yena [Allāh] u hava matimba yo nyika vutomi eka vafi?”—Surah 75:1, 3, 6, 40, AYA.

28. Xana Qur’ān yi ri yini hi tihele? (Ringanisa Yobo 14:13; Yeremia 19:5; 32:35; Mintirho 2:25-27; Varhoma 6:7, 23.)

²⁸ Hi ku ya hi Qur’ān, moya wu nga va ni tindhawu to hambana laha wu nga yaka kona, ku nga ha va entangeni wa le tilweni wa paradeyisi kumbe ku xupuriwa etiheleni leti hisaka. Hi laha Qur’ān yi vulaka ha kona yi ri: “Va vutisa: Xana ri rini Siku  ra ku Avanyisa? (I) siku leri va nga ta xanisiwa eNdzilweni, (kutani va ta byeriwa ku): Nantswani nxaniso wa n’wina (lowu mi wu tlhontlheke).” (Surah 51:12-14, MMP) “Eka vona [vadyohi] i ku xanisiwa evuton’wini bya misava, naswona entiyisweni khombo ra Vutomi bya le Ndzhaku ka Rifu ra vava swinene naswona a va na loyi a nga ta va lwela eka Allah.” (Surah 13:34, MMP) Xivutiso xa vutisiwa: “Kutani i yini lexi nga ta ku hlamusela leswaku lexi i yini? (I) Ndzilo lowu pfurhaka hi malangavi lamakulu!” (Surah 101:10, 11, AYA) Khombo leri ri chavisaka ri hlamuseriwa hi vuxokoxoko: “Oho! Lava va nga ti tshembiki tinhlavutelo ta Hina, Hi ta va nghenisa eNdzilweni. Hi ku hatlisa loko nhlonge ya vona yi tshwa Hi ta va nyika nhlonge leyinene leswaku va ta nantswa ku xaniseka. Oho! Allah i wa Matimba hi minkarhi hinkwayo, u Tlharihile.” (Surah 4:56, MMP) Nhlamuselo leyi yaka emahlweni yi ri: “Oho! tihele leti tumbetiweke . . . Va ta tshama kwalaho hi malembe ni malembe. Kwalaho a va kumi ku phyuphya kumbe xakunwa (xihi na xihi) handle ka mati lama vilaka ni lama titimelaka swinene.”—Surah 78:21, 23-25, MMP.

29. Pimanisa tidyondzo ta Vuislem ni ta Bibele ehenhleni ka moya ni laha wu yaka kona.

²⁹ Mamoslem ma pfumela leswaku moya wa munhu la feke wu ya eBarzakh, kumbe “Mahandza,” “ndhawu kumbe xiyimo lexi vanhu va nga ta va eka xona endzhaku ka rifu ni le mahlweni ka ku Avanyisiwa.” (Surah 23:99, 100, AYA, nhlamuselo ya le hansi) Moya wa hanya kwalaho, wu tokota leswi vuriwaka “ku Xupuriwa ka Sirha” loko munhu a a ri wo biha, kumbe a tsakela ntsako loko a ve la tshembekeke. Kambe lavo tshembeka na vona va fanele va tokota ku xanisiwa ko karhi hikwalaho ka swidyoho swintsongo leswi va swi endleke va ha hanya. Hi siku ra ku avanyisa, un’wana ni un’wana u ya endhawini ya yena ya hi laha ku nga heriki, leswi gimetaka xiyimo xa le xikarhi. *

30. Xana vo lulama va tshembisiwa yini hi ku ya hi Qur’ān? (Ringanisa Esaya 65:17, 21-25; Luka 23:43; Nhlavutelo 21:1-5.)

 ³⁰ Hi laha ku hambaneke, lavo lulama va tshembisiwa mintanga ya paradeyisi ya le tilweni: “Naswona eka lava va pfumelaka ni ku endla mintirho leyinene, Hi ta va endla va nghena eMintangeni leyi nga ehansi laha milambu yi khulukaka kona leswaku va tshama kona hi laha ku nga heriki.” (Surah 4:57, MMP) “Hi siku rero lava akeke eParadeyisini a va nge anakanyi nchumu handle ka ntsako wa vona. Swin’we ni vasati va vona, va ta tshama ehansi ka mirhi ya mihandzu emasofeni lama vempfamaka.” (Surah 36:55, 56, NJD) “Emahlweni ka leswi hi tsarile eka Tipisalema, endzhaku ka Rungula (leri nyikiweke Muxe): ‘Malandza ya mina, vo lulama, va ta dya ndzhaka ya misava.’” Nhlamuselo ya le hansi ya surah leyi yi kombetela muhlayi eka Psalma 25:13 na 37:11, 29, ni le ka marito ya Yesu eka Matewu 5:5. (Surah 21:105, AYA) Nhlamuselo ya vavasati se yi hi endla hi hundzukela eka xivutiso xin’wana.

Ku Va Ni Nsati Un’we Kumbe Tshengwe Ke?

31. Xana Qur’ān yi ri yini mayelana ni ku teka tshengwe? (Ringanisa 1 Vakorinto 7:2; 1 Timotiya 3:2, 12.)

³¹ Xana ku va ni tshengwe i xilaveko exikarhi ka Mamoslem? Hambi loko Qur’ān yi ku pfumelela ku teka tshengwe, Mamoslem yo tala ma ni nsati un’we ntsena. Hikwalaho ka tinoni to tala leti a ti ri kona endzhaku ka tinyimpi leti koxeke vutomi byo tala, Qur’ān yi swi pfumelerile ku teka tshengwe: “Loko mi vona leswaku a mi nge tirhisani kahle ni swisiwana, tekani vavasati, lava nga vanene emahlweni ya n’wina, vambirhi kumbe vanharhu kumbe mune; loko mi vona leswaku a mi nge endli hi vululami (eka vo tala) kutani teka un’we (ntsena) kumbe (vabohiwa) lava voko ra wena ra xinene ri nga na vona.” (Surah 4:3, MMP) Matimu ya Muḥammad hi Ibn-Hishām ma vula leswaku Muḥammad u tekane ni noni leyi fuweke swinene, Khadījah, leyi n’wi tlulaka hi malembe ya 15. Loko a file u tekane ni vavasati vo tala. Loko a fa u siye tinoni ta kaye.

32. Mutʽah i yini?

³² Xivumbeko xin’wana xa vukati eka Vuislem xi vuriwa  mutʽah. Xi hlamuseriwa tanihi “ntwanano wo hlawuleka lowu endliweke exikarhi ka wanuna ni wansati hi nyiko ni ku amukela vukati hi nkarhi lowu hikiweke ni ndzovolo yo karhi ku fana ni ntwanano wa vukati bya nkarhi hinkwawo.” (Islamuna, hi Muṣṭafā al-Rāfiʽī) Masunnī ma byi vula vukati bya ku titsakisa, naswona Mashīʽah, ma byi vula vukati lebyi faneleke ku herisiwa hi nkarhi wo karhi. Buku leyi fanaka yi ri: “Vana va [vukati byo tano] i va le nawini naswona va na timfanelo leti fanaka ni ta vana va vukati bya nkarhi hinkwawo.” Swi le rivaleni leswaku xivumbeko lexi xa vukati bya nkarhinyana a xi tirhisiwa hi siku ra Muḥammad, naswona u xi pfumelerile leswaku xi ya emahlweni. Masunnī ma kandziyisa leswaku a swi yisiriwile endzhakunyana, loko Maimāmī, ntlawa lowukulu swinene wa Mashīʽite, ma pfumela leswaku bya ha tirha. Kahle-kahle, vo tala va byi tirhisa, ngopfu-ngopfu loko wanuna a nga ri kona eka nsati wa yena ku ringana nkarhi wo leha.

Vuislem Ni Vutomi Bya Siku Na Siku

33. Hi tihi Tiphuphu ta Ntlhanu leti faneleke ku Hlayisiwa ni ta Ripfumelo?

³³ Vuislem byi katsa mindzhwalo ya ntlhanu leyikulu ni tidyondzo ta ntlhanu ta xisekelo. (Vona mabokisi, matluka 296, 303.) Wun’wana wa mindzhwalo leyi hi leswaku Mumoslem la tinyiketeleke u ya eka Mecca hi makhamba ya ntlhanu hi xikhongelo (ṣalāt). Hi savata ya Mamoslem (Ravuntlhanu), vavanuna va hlengeletana emosque leswaku va ya khongela loko va twa ku huwelela ka mu-muezzin a ri exihondzweni xa mosque. Masiku lawa ti-mosque to tala ti tlangisa leswi rhekhodiweke ematshan’wini ya leswaku ku ya huwelela rito ra munhu la hanyaka.

34. Mosque i yini naswona yi tirhisiwa hi ndlela yihi?

³⁴ Mosque (Xiarabu, masjid) i ndhawu ya ku gandzela eka yona ya Mamoslem, leyi Hosi Fahd Bin Abdul wa le Aziz Saudi Arabia a yi hlamuselaka tanihi “xisekelo-nkulu xa ku vulavula ni Xikwembu.” U hlamusele mosque tanihi “ndhawu ya mintirho ya ku khongela, ya ku dyondzela, ya nawu ni ya vuavanyisi, nhlangano,  ku chumayela, nkongomiso, dyondzo ni ku lunghiselela. . . . Mosque i xivindzi xa vandla ra Mamoslem.” Tindhawu leti ta ku gandzela eka tona sweswi ti kumeka emisaveni hinkwayo. Yin’wana ya leti dumeke swinene evurungurwini i Mezquita (Mosque) ya le Córdoba, eSpain, leyi hi malembe xidzana yo tala a yi ri leyikulu ya kona emisaveni. Xiyenge xa yona xa le xikarhi sweswi xi tirhisiwa hi tibixopo ta Khatoliki.

Nkwetlembetano Ni Vujagana Ni Le Xikarhi Ka Byona

35. Eminkarhini leyi hundzeke, hi xihi xiyimo lexi a xi ri kona exikarhi ka Vuislem ni Vukhatoliki?

³⁵ Ku sukela hi lembe xidzana ra vunkombo, Vuislem byi hangalakele evupela-ndyambu byi ya eAfrika-N’walungu, evuxeni ePakistan, India ni le Bangladesh ni ku ya ehansi le Indonesia. (Vona mepe, emahlweni ka tluka ro hetelela.) Loko byi endla tano, byi lwisane ni Kereke ya Khatoliki leyi rhandzaka nyimpi, leyi hleleke tinyimpi ta Nkutsulo leswaku yi teka Tiko ro Kwetsima eka Mamoslem. Hi 1492 Nkosikazi Isabella na Hosi Ferdinand va le Spain va hetisise ku hlula nakambe ka Khatoliki ka Spain. Mamoslem ni Vayuda a va fanele ku hundzuka kumbe va hlongoriwa eSpain. Ku twanana loku a ku ri kona ehansi ka ku fuma ka Mamoslem eSpain endzhaku ku hahile ehansi ka nkucetelo wa Nkonaniso wa Khatoliki. Hambi swi ri tano, Vuislem byi ponile naswona hi lembe xidzana ra vu-20 byi hlakarherile ni ku tokota ku andza lokukulu.

36. Hi swihi swiendlakalo leswi a swi humelela eKerekeni ya Khatoliki loko Vuislem byi ri karhi byi ndlandlamuka?

³⁶ Loko Vuislem byi ndlandlamuka, Kereke ya Khatoliki a yi tokota mpfilumpfilu wa yona, yi ringeta ku hlayisa vun’we exikarhi ka vanhu va yona. Kambe minkucetelo mimbirhi ya matimba a yi ri ekusuhi ni ku humelela, naswona a yi ta ya emahlweni yi herisa xivumbeko xa kereke yoleyo xa vun’we. A ku ri vakandziyisi ni Bibele hi ririmi leri tolovelekeke. Ndzima ya hina leyi landzelaka yi ta hlamusela ku hambeta ka Vujagana byi avana ehansi ka minkucetelo leyi ni yin’wana.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Bokisi leri nga eka tluka 285]

Qur’ān Ni Bibele

“U ku paluxele Buku leyi nga ni ntiyiso, a tiyisa matsalwa lama yi rhangeleke; hikuva ana se u yi paluxile Torah ni Evhangeli leswaku a kongomisa vanhu, ni ku hambanisa leswinene eka leswi hoxeke.”—Surah 3:2, NJD.

“Kwalomu ka timhaka hinkwato ta Korani ti na swo karhi leswi ti fanaka na swona eBibeleni . . . Exikarhi ka vanhu va le ka Testamente ya Khale, Adamu, Nowa, Abrahama (lava boxiweke kwalomu ka makhamba ya makume-nkombo eka tisūrah to hambana-hambana ta makume-mbirhi-ntlhanu naswona ku tirhisiwa vito ra yena tanihi vito ra sūrah 14), Iximayele, Lota, Yosefa (loyi sūrah 12 yi nyikeriweke eka yena), Muxe (loyi vito ra yena ri humelelaka eka tisūrah to hambana-hambana ta makume-nharhu-mune), Sawulo, Davhida, Solomoni, Eliya, Yobo na Yonasi (loyi vito ra yena ri byarhiweke hi sūrah 10) ma humelela swinene. Mhaka ya ku tumbuluxa ni ku wa ka Adamu yi tshahiwe makhamba ya ntlhanu, ndhambi ka nhungu na Sodoma ka nhungu. Kahle-kahle Korani yi komba ku yelana loku engetelekeke eka Pentateuch ku tlula xiyenge xihi na xihi xa Bibele . . . 

“Eka vanhu va le ka Testamente Leyintshwa Zakariya, Yohane Mukhuvuri, Yesu (ʽĪsa) na Mariya hi vona ntsena lava kandziyisiwaka. . . . 

“Dyondzo ya vukheta . . . ya tinhlamulo ta le ka korani ni ta le Bibeleni . . . a yi kombisi ku titshega ko karhi ka nomo [a ku na ku tshaha loku kongomeke].”—History of the Arabs.

[Bokisi leri nga eka tluka 291]

Tibuku Tinharhu To Dyondzisa Ni Ku Kongomisa

Qur’ān yo Kwetsima, leyi ku vuriwaka leswaku yi paluxiwe eka Muḥammad hi ntsumi Gabriyele. Nhlamuselo ni marito ya Qur’ān hi Xiarab swi langutiwa tanihi leswi huhuteriweke.

Ḥadīth, kumbe Sunnah, “swiendlo, marito ni ku amukeriwa hi mbilu (taqrīr) hi Muprofeta . . . swi simekiwe hi lembe xidzana ra vumbirhi [A.H.] hi xivumbeko xa ti adīth leti tsariweke. Hikwalaho, ḥadīth i rhekhodo ya xiendlo kumbe marito ya Muprofeta.” Nakambe ri nga ha tirhisiwa eka swiendlo kumbe marito ya “Vanghana kumbe Vatlhandlami” vahi na vahi va Muḥammad. Eka ḥadīth, hi kona ntsena laha nhlamuselo yi tekiwaka yi ri leyi huhuteriweke.—History of the Arabs.

Sharīʽah, kumbe nawu lowu xaxametiweke, leyi sekeriweke eka misinya ya milawu ya Qur’ān, wu fuma vutomi hinkwabyo bya Mumoslem hi tlhelo ra vukhongeri, politiki ni ntshamisano. “Mintirho hinkwayo ya munhu yi aviwa hi mintlawa ya ntlhamu ya le nawini: (1) leswi tekiwaka swi ri ntirho wa xiviri (farḍ) [wu katsa hakelo ya ku yingisa kumbe nxupulo wa ku tsandzeka ku yingisa]; (2) swiendlo leswi bumabumelekaka kumbe leswi faneleke hi hakelo (mustaḥabb) [wu katsa hakelo kambe ku nga ri na nxupulo loko wo wu tlula]; (3) swiendlo leswi pfumeleriweke (jāʼiz, mubāḥ), leswi hi nawu swi nga riki na mhaka; (4) swiendlo leswi solekaka (makrūh), leswi nga amukeriwiki kambe leswi nga laviki nxupulo; (5) swiendlo leswi yirisiweke (ḥarām), leswi ku swi endla swi lavaka nxupulo.”—History of the Arabs.

[Bokisi leri nga eka tluka 296]

Tiphuphu Ta Ntlhanu Ta Ripfumelo

1. Ku pfumela eka Xikwembu xin’we, Allāh (Surah 23:116, 117)

2. Ku pfumela eka tintsumi (Surah 2:177)

3. Ku pfumela eka vaprofeta vo tala kambe eka rungula rin’we. Adamu a a ri muprofeta wo sungula. Van’wana va katse Abrahama, Muxe, Yesu ni “Xilemo xa Vaprofeta,” Muḥammad (Surah 4:136; 33:40)

4. Ku pfumela eka siku ra ku avanyisiwa (Surah 15:35, 36)

5. Ku pfumela eka vutlhari lebyikulu, vutivi bya le mahlweni ni ku kunguhata ka Xikwembu ka swiendlakalo hinkwaswo. Hambi swi ri tano, munhu u na ntshunxeko wo tihlawulela eka swiendlo swa yena hinkwaswo. [Mipambukwa ya Vuislem yi aviwe hi mhaka ya ku tiendlela swa wena] (Surah 9:51)

 [Bokisi leri nga eka tluka 303]

Tiphuphu Ta Ntlhanu Leti Faneleke Ku Xiyiwa

1. Engeta xiga (shahādah) lexi nge: “A ku na xikwembu handle ka Allah; Muḥammad i murhumiwa wa Allah” (Surah 33:40)

2. Xikhongelo (ṣalāt) u langutane na Mecca makhamba ya ntlhanu hi siku (Surah 2:144)

3. Tintswalo (zakāh), ndzhwalo wo nyikela phesente ya muholo wa munhu ni ntikelo wo karhi wa nhundzu (Surah 24:56)

4. Ku titsona swakudya (ṣawm), ngopfu-ngopfu hi nkarhi wa nkhuvo wa n’hweti hinkwayo wa Ramaḍān (Surah 2:183-185)

5. Riendzo (ḥajj). Kan’we evuton’wini bya yena, wanuna un’wana ni un’wana wa Mumoslem u fanele a teka riendzo a ya eMecca. I ku vabya ni vusweti leswi nga swivangelo leswi amukelekaka (Surah 3:97)

 [Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 304, 305]

Ripfumelo Ra Bahāʼī—Ku Navela Vun’we Bya Misava

¹ Ripfumelo ra Bahāʼī a hi mpambukwa wa Vuislem kambe i rhavi ra vukhongeri bya Bābī, ntlawa wa le Persia (namuntlha ku nga Iran) lowu phatlukeke eka rhavi ra Mashīʽite ra Vuislem hi 1844. Murhangeri wa Mabābī a a ri Mīrzā ʽAlī Moḥammad wa Mashīrāz, loyi a tivitaneke Bāb (“Nyangwa”) na imām-mahdī (“murhangeri la kongomisiwaka kahle”) wa rixaka ra Muḥammad. U dlayiwe hi vafumi va Persia hi 1850. Hi 1863 Mīrzā Ḥoseyn Alī Nūrī, xirho lexi dumeke xa ntlawa wa Mabābī, “u tivule ‘Loyi Xikwembu xi nga ta n’wi kombisa,’ loyi Bāb a vhumbeke ha yena.” Nakambe u teke vito leri nge Bahā’ Ullāh (“Ku kwetsima ka Xikwembu) ivi a vumba vukhongeri lebyintshwa, ripfumelo ra Bahā’ī.

² Bahā’ Ullāh u yirisiwile ePersia naswona eku heteleleni a khotsiwa eAcco (namuntlha ku nga Acre, Israyele). Kwalaho u tsale buku ya yena leyikulu, al-Kitāb al-Aqdas (Buku Yo Kwetsima Swinene), ivi a endla dyondzo ya ripfumelo ra Bahā’ī yi va dyondzo leyi twisisekaka. Loko Bahā’ Ullāh a fa, vurhangeri bya vukhongeri lebyi nga siki tiyaka byi hundzele eka n’wana wa yena ʽAbd ol-Bahā’, kutani byi ya ni le ka ntukulu-xinguwe wa yena, Shoghi Effendi Rabbānī, kutani hi 1963 byi ya eka huvo leyi hlawuriweke ya vulawuri leyi tiviwaka tanihi Yindlu leyi Tlakukeke ya Vululami.

³ Mabahā’ī ma pfumela leswaku Xikwembu xi tipaluxe eka vanhu hi ku tirhisa “Swikombiso leswi nga ni Vukwembu,” ku katsa Abrahama, Muxe, Krishna, Zoroaster, Budha, Yesu, Muḥammad, Bāb na Bahā’ Ullāh. Va pfumela leswaku varhumiwa lava a va tiseriwe ku kongomisa vanhu hi endlelo ra hundzuluko leri eka rona ku humelela ka Bāb ku sunguleke nguva leyintshwa ya vanhu. Mabahā’ī ma vula leswaku ku ta fikela ni namuntlha rungula ra yena i nhlavutelo leyi taleke ya ku rhandza ka Xikwembu ni leswaku i xitirho lexikulu lexi nyikiweke hi Xikwembu lexi nga ta endla leswaku vun’we bya misava byi koteka.—1 Timotiya 2:5, 6.

⁴ Yin’wana ya tidyondzo ta xisekelo ta Bahā’ī hi “leswaku vukhongeri hinkwabyo lebyikulu emisaveni byi huma eka Xikwembu, ni leswaku misinya ya byona ya milawu ya xisekelo ya twanana hi laha ku heleleke.” Byi “hambana ntsena hi swivumbeko leswi nga riki swa nkoka swa tidyondzo.”—2 Vakorinto 6:14-18; 1 Yohane 5:19, 20.

  ⁵ Ripfumelo ra Mabahā’ī ri katsa vun’we bya Xikwembu, ku nga fi ka moya ni hundzuluko (hi tlhelo ra ntivo-vutomi, ra moya ni ra ntshamisano) wa vanhu. Hi tlhelo rin’wana, va ala dyondzo leyi tolovelekeke ya tintsumi. Nakambe va ala ni Vunharhu-un’we, dyondzo ya Vuhindu ya ku tswariwa nakambe ni ku wa ka munhu eku hetisekeni ni nkutsulo lowu landzeleke wa ngati ya Yesu Kriste.—Varhoma 5:12; Matewu 20:28.

⁶ Vumakwerhu bya vanhu ni ku ringana ka vavasati i swivumbeko leswikulu eka ripfumelo ra Mabahā’ī. Mabahā’ī ma teka nsati un’we ntsena. Kan’we hi siku, va vula xihi na xihi xa swikhongelo swinharhu leswi paluxiweke eka Bahā’ Ullāh. Va titsona swakudya ku sukela eku humeni ka dyambu ku ya eku peleni ka rona hi nkarhi wa masiku ya 19 ya n’hweti ya Bahā’ī ya ʽAlā, lama vaka kona hi March. (Khalendara ya Mabahā’ī yi na tin’hweti ta 19, yin’wana ni yin’wana yi na masiku ya 19, ni masiku yo karhi lama nghenisiweke ekhalendarini.)

⁷ Ripfumelo ra Mabahā’ī a ri na mihiva-hivana yo tala leyi andlariweke, naswona ri hava vafundhisi. Mani na mani loyi a pfumelaka eka Bahā’ Ullāh ivi a amukela tidyondzo ta yena a nga tsarisiwa tanihi xirho. Va hlangana hi siku ro sungula ra n’hweti ya Bahā’ī leswaku va gandzela.

⁸ Mabahā’ī ma tivona ma ri na rungula leri hlulaka pulanete hi ntlhelo ra moya. Va ringeta ku hangalasa ripfumela ra vona hi ku vulavurisana, hi xikombiso lexinene, ku hlanganyela eka timhaka ta vaaki ni tindhawu ta marungula. Va pfumela eka ku titsongahatela nawu wa tiko leri va tshamaka eka rona hi ku helela, naswona hambi loko va wu nghenela nhlawulo, va papalata ku nghenela tipolitiki. Va hlawula ntirho lowu nga katsiki ku lwa eka mavuthu loko swi koteka kambe a va ali hikwalaho ka ripfalo.

⁹ Tanihi vukhongeri bya varhumiwa, Mabahā’ī ma tokote ku andza ka xihatla hi malembe ma nga ri mangani lama hundzeke. Mabahā’ī ma ringanyeta leswaku ku na vapfumeri va kwalomu ka 5 000 000 emisaveni hinkwayo, hambi leswi vanhu lavakulu va xiviri lava tsariseke eka ripfumelo leri sweswi va tlulakanyana 2 300 000.

[Xifaniso]

Ndhumbha ya Mabahā’ī eyindlu-nkulu eHaifa, Israyele

[Swivutiso Swa Dyondzo]

1, 2. Xana ripfumelo ra Mabahā’ī ri sungurise ku yini?

3-7. (a) Hi tihi tidyondzo tin’wana ta Mabahā’ī? (b) Xana tidyondzo ta Mabahā’ī ti hambana njhani ni tidyondzo ta Bibele?

8, 9. Hi rihi rungula ra Mabahā’ī?

[Swifaniso leswi nga eka tluka 286]

Ndhavuko wa Mamoslem wu vula leswaku Muḥammad u tlhandlukele etilweni a sukela eka ribye leri, Ribye ra Xirhendzevutana, eYerusalema

 [Swifaniso leswi nga eka tluka 289]

Vaendzi va Mamoslem eMecca va rhendzela Kaʽbah hi makhamba ya nkombo ivi va khumba kumbe ku ntswontswa Ribye ra Ntima, ehansi eximatsini

[Swifaniso leswi nga eka tluka 290]

Xiarabu i ririmi leri lavekaka leswaku u hlaya Qur’ān

 [Swifaniso leswi nga eka tluka 298]

Hi ndzhendzeleko wa wachi ku sukela ehenhla eximatsini: Ribye ra Xirhendzevutana, eYerusalema; ti-mosque eIran, Afrika Dzonga ni le Turkey

[Swifaniso leswi nga eka tluka 302]

Mezquita ya le Córdoba yi tshame yi va mosque leyikulu eka hinkwato emisaveni (yindlu ya tibixopo ta Khatoliki sweswi yi le xikarhi ka yona)