Ndzima 2

Vukhongeri—Byi Sungurise Ku Yini?

1, 2. I yini leswi xiyiweke malunghana ni vukhale ni ku hambana-hambana ka vukhongeri?

 MATIMU ya vukhongeri i ya khale ku fana ni matimu ya munhu hi yexe. Sweswo hi leswi vayimburi ni vativi va tinxaka ta vanhu va hi byelaka swona. Hambi ku ri exikarhi ka minhluvuko ya “xikhale” swinene, hi leswaku, ya le hansi, ku ni xikombiso xa vugandzeri bya xivumbeko xo karhi. Kahle-kahle The New Encyclopædia Britannica yi vula leswaku “hi laha vadyondzi va swi kumeke ha kona, a ku si tshama ku va ni vanhu vo karhi, kwihi na kwihi, hi nkarhi wo karhi, lava hi ndlela yo karhi a va nga ri na vukhongeri.”

² Handle ka vukhale bya byona, vukhongeri nakambe bya hambana-hambana swinene. Vahloti va tinhloko emakhwatini ya Borneo, Maeskimo eArctic leyi nga ni gwitsi, vatsendzeleki eSahara Desert, vaaki va le xilungwini emadorobeni lamakulu ya misava—vanhu hinkwavo ni tinxaka hinkwato ehenhla ka misava ti ni xikwembu kumbe swikwembu swa tona ni ndlela ya tona yo gandzela. Ku hambana ka vukhongeri ka hlamarisa hakunene.

3. I swivutiso swihi leswi lavaka ku kambisisiwa malunghana ni vukhongeri bya misava?

³ Hi mfanelo, swivutiso swa tlhekeka. Vukhongeri lebyi hinkwabyo byi huma kwihi? Tanihi leswi ku nga ni ku hambana lokukulu kun’we ni ku fana exikarhi ka byona, xana byi tisungulele byi ri byoxe, kumbe byi nga ha va byi hume eka xihlovo xin’we ke? Entiyisweni hi nga ha vutisa hi ku: Kahle-kahle ha yini vukhongeri byi sungurile? Naswona hi ndlela yihi? Tinhlamulo ta swivutiso leswi i ta nkoka lowukulu eka hinkwavo lava tsakelaka ku kuma ntiyiso mayelana ni vukhongeri ni tidyondzo ta vukhongeri.

 Mphikamakaneta Ya Masungulo

4. I yini leswi hi swi tivaka mayelana ni vasunguri va vukhongeri byo tala?

⁴ Loko ku tiwa eka mphikamakaneta ya masungulo, vanhu va vukhongeri byo hambana-hambana va anakanya hi mavito yo tanihi Muḥammad, Budha, Confucius na Yesu. Eka ku lava ku va vukhongeri hinkwabyo, hi nga kuma munhu loyi a dzunisiwaka hikwalaho ka ku simeka ‘vupfumeri bya ntiyiso.’ Van’wana va lava a va ri vahundzuluxi lava lwisanaka ni ku gandzela swifaniso. Van’wana a va ri vativi va filosofi ya mahanyelo. Kasi van’wana a va ri tinghwazi to pfumala vutianakanyi. Vo tala va vona va siye matsalwa kumbe swihlamariso leswi vumbeke swisekelo swa vukhongeri lebyintshwa. Hi ku famba ka nkarhi leswi va swi vuleke ni leswi va swi endleke swi ndlandlamuxiwile, swi khavisiwa ni ku xiximiwa swinene. Van’wana va varhangeri lava a va tlhela va endliwa swikwembu.

5, 6. Vukhongeri byo tala byi sungurise ku yini?

⁵ Hambi loko vanhu lava va tekiwa tanihi vasunguri va vukhongeri lebyikulu lebyi hi byi toloveleke, swi fanele swi xiyiwa leswaku kahle-kahle a va sungulanga vukhongeri. Minkarhi yo tala, tidyondzo ta vona a ti huma eka mianakanyo ya vukhongeri leyi nga kona, hambi loko vo tala va vasunguri lava va tivuleke lava huhuteriweke hi Xikwembu. Kumbe va cince ni ku hundzulanyana mafambiselo ya vukhongeri lama nga kona lama nga anerisiki hi ndlela yo karhi.

⁶ Hi xikombiso, hi ku pakanisa hi laha matimu ma nga hi byelaka ha kona, Budha a yi ri hosana leyi chavisiweke hi ku xaniseka ni swiyimo leswi khomisaka gome leswi a swi n’wi rhendzerile eka vanhu lava fumiwaka hi Vuhindu. Vubudha a byi ri vuyelo bya vulavisisi bya yena bya ntlhantlho wa swiphiqo leswi khomisaka gome swa vutomi. Hi ku fanana, Muḥammad a a kavanyetiwe swinene hi ku gandzela swifaniso ni ku tikhoma loko biha loku a ku voneke eka mikhuva ya vukhongeri lebyi n’wi rhendzeleke. Endzhakunyana u tivule la amukeleke tinhlavutelo to hlawuleka to huma eka Xikwembu, leti vumbeke Korani ivi yi va xisekelo  xa ntlawa wa vukhongeri lebyintshwa, Vuislem. Vuprotestente byi hume eka Vukhatoliki hikwalaho ka Ndzhundzunuko lowu sunguleke eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-16, loko Martin Luther a ale ku xavisiwa ka ndzivalelo wa swidyoho hi kereke ya Khatoliki hi nkarhi wolowo.

7. I mphikamakaneta yihi malunghana ni vukhongeri leyi ya ha lavaka ku hlamuriwa?

⁷ Xisweswo, malunghana ni vukhongeri lebyi byi nga kona namuntlha, a ku pfumaleki rungula malunghana ni masungulo ni ku hluvuka ka byona, vasunguri va byona, matsalwa ya vona yo kwetsima ni swin’wana. Kambe ku vuriwa yini hi vukhongeri lebyi a byi ri kona emahlweni ka byona? Ni lebyi a byi ri kona emahlweni ka byebyo? Loko ho tlhelela endzhaku swinene ematin’wini, ku nga ri khale hi ta hlangana ni xivutiso lexi nge: Vukhongeri byi sungurise ku yini? Entiyisweni, leswaku hi kuma nhlamulo ya xivutiso xexo, hi fanele hi kambisisa swinene vukhongeri byin’wana ni byin’wana.

 Tidyondzo To Tala

8. Hi malembe xidzana yo tala, a ri ri rihi langutelo ra vanhu hi vukhongeri?

⁸ Dyondzo ya masungulo ni ku andza ka vukhongeri ya ha ku sungula. Hi malembe xidzana yo tala, vanhu hi xitalo a va amukela mukhuva wa vukhongeri lebyi va tswaleriweke ni lebyi va kuriseriweke eka byona. Vo tala va vona a va aneriseka hi tinhlamuselo leti va nyikiweke tona hi vakokwa wa vona, va vona onge vukhongeri bya vona i bya ntiyiso. Hakanyingi a ku nga ri na xivangelo xo kanakana nchumu wo karhi, hambi ku ri xilaveko xo kambisisa leswaku swilo swi sungule njhani, rini kumbe hikokwalaho ka yihi. Entiyisweni, hi malembe xidzana yo tala, hikwalaho ka tindlela leti hikiweke ta ku famba ni ku vulavurisana, a hi vangani vanhu lava a va tiva mafambiselo ya vukhongeri byin’wana.

9. Ku sukela hi lembe xidzana ra vu-19, hi wahi matshalatshala lama endliweke ku kumisisa leswaku vukhongeri byi sungurise ku yini ni leswaku hikwalaho ka yini byi sungurile?

⁹ Hambi swi ri tano, hi lembe xidzana ra vu-19 swilo swi sungule ku cinca. Dyondzo ya hundzuluko a yi ri karhi yi hangalasiwa hi vanhu lava ehleketaka. Lerova, hi ku fika ka nkambisiso wa sayense, yi vangela vo tala ku kanakana mafambiselo lama simekiweke, ku katsa ni vukhongeri. Hi ku xiya mindzilakana yo lava vuthala exikarhi ka vukhongeri lebyi nga kona, vadyondzi van’wana va hundzukele eka masalela ya minhluvuko yo sungula kumbe etindhawini ta le kule swinene ta misava laha vanhu va ha hanyaka xikhale. Va ringete ku tirhisa maendlelo ya ntivo-miehleketo, ntivo-mahanyelo, ntivo-tinxaka ni swin’wana eka vona, hi ntshembo wo kuma ku voningeriwa ehenhleni ka leswaku vukhongeri byi sungurise ku yini naswona ha yini.

10. A byi ri byihi vuyelo bya vulavisisi ehenhleni ka masungulo ya vukhongeri?

¹⁰ Vuyelo a byi ri byihi ke? Hi xitshuketa, ku humelele tidyondzo to tala—leti ti vonakeke ti tale ku ringana valavisisi va kona—mulavisisi un’wana ni un’wana a kanetana ni un’wana naswona un’wana ni un’wana a ringeta ku tlula un’wana hi xivindzi ni ku tisungulela leswintshwa. Van’wana va valavisisi lava va fike eka  makumu ya nkoka; mintirho ya van’wana yi rivariwe hi ku olova. Swa dyondzisa ni ku voningela eka hina ku kambisisanyana vuyelo bya vulavisisi lebyi. Swi ta hi pfuna leswaku hi twisisa malangutelo ya vukhongeri exikarhi ka vanhu lava hi hlanganaka na vona hi ndlela yo antswa.

11. Hlamusela dyondzo ya animism.

¹¹ Dyondzo leyi hi ntolovelo yi vitaniwaka animism (hi leswaku xilo xin’wana ni xin’wana xi ni moya), yi sunguriwe hi mutivi wa tinxaka wa Munghezi, Edward Tylor (1832-1917). U ringanyete leswaku mintokoto yo tanihi milorho, swivono, ku hahama ni ku nga hanyi ka mintsumbu swi vangele vanhu va khale ku endla makumu ya leswaku miri wu na moya (Xilatini, anima). Hi ku ya hi dyondzo leyi, hi mhaka ya leswi a va hamba va lorha hi varhandziwa va vona lava feke, va ehlekete leswaku moya wu ya emahlweni wu hanya endzhaku ka rifu, leswaku wu siya miri ivi wu tshama emirhini, emaribyeni, emilambyeni ni kun’wana. Eku heteleleni, vafi ni swilo leswi vuriwaka leswaku mimoya a yi tshama eka swona swi sungule ku gandzeriwa tanihi swikwembu. Kutani xisweswo, vukhongeri byi sungula, hi ku vula ka Tylor.

12. Hlamusela dyondzo ya animatism.

¹² Mutivi un’wana wa tinxaka wa Munghezi, R. R. Marett (1866-1943), u sungule ku antswisiwa ka vuanimi, leswi a swi vuleke animatism. Endzhaku ko kambisisa tidyondzo ta Vamelanesia va le swihlaleni swa Pacific ni vaaki va Afrika na Amerika, Marett u hetelele hi ku vula leswaku ematshan’wini yo va ni mianakanyo ya leswaku ku na moya wa munhu, vanhu va khale a va pfumela leswaku a ku ri na matimba lama tlulaka ya munhu kumbe matimba lama nga tolovelekangiki lama endleke hinkwaswo; dyondzo yoleyo yi tlhontlhe mintlhaveko ya ku hlamala ni ku chava ka  munhu, loku veke xisekelo xa vukhongeri bya yena bya xikhale. Eka Marett, vukhongeri ngopfu-ngopfu a byo va mintlhaveko ya munhu eka lexi nga tiviwiki. Xivulwa xa yena lexi a xi rhandzaka a xi ri xa leswaku vukhongeri a byi nga “anakanyisisiwi ngopfu ku fana ni ku cina.”

13. I dyondzo yihi ya vukhongeri leyi James Frazer a yi sunguleke?

¹³ Hi 1890 mutivi-nkulu wa mikhuva ya khale wa le Scottland, James Frazer (1854-1941), u humese buku leyi nga ni nkucetelo swinene leyi nge The Golden Bough, leyi eka yona a hlamuselaka leswaku vukhongeri byi hume eka masalamusi. Hi ku ya hi Frazer, munhu u sungule a ringeta ku lawula vutomi byakwe ni ndhawu ya yena hi ku tekelela leswi a swi voneke swi humelela eka ntumbuluko. Hi xikombiso, u anakanye leswaku a nga tlhontlha mpfula hi ku phuphutela mati ehenhla ka misava a ri karhi a ba swigubu leswi fanaka ni ku dzindza ka tilo kumbe leswaku a nga vavisa nala wakwe hi ku tlhoma tinhi eka xifaniso lexi vumbiweke xa nala yoloye. Leswi swi yise eku tirhisiweke ka mihivana, switshungulo ni swilo swin’wana swa vungoma eswivandleni swo tala swa vutomi. Loko leswi swi nga tirhi hi laha swi languteriweke ha kona, kutani a khongela ivi a kombela mpfuno eka matimba lama tlakukeke, ematshan’wini yo ringeta ku ma lawula. Mihiva-hivana ni swihlambanyo swi ve magandzelo ni swikhongelo ivi xisweswo vukhongeri byi sungula. Hi marito ya Frazer, vukhongeri i “ku kombela kumbe ku kuma matimba lama tlakukeke eka munhu.”

14. Xana Sigmund Freud u ma hlamuserise ku yini masungulo ya vukhongeri?

¹⁴ Hambi ku ri mutivi wa ku hahama la xiyekaka wa le Austria Sigmund Freud (1856-1939), ebukwini yakwe leyi nge Totem and Taboo, u ringete ku hlamusela masungulo ya vukhongeri. Hi ku pfumelelana ni ripfumelo rakwe, Freud u hlamusele leswaku vukhongeri byo sungula byi hume eka leswi a swi vulaka ku vilela lokukulu hi tatana. U nyike mianakanyo ya leswaku, hi laha a swi ri ha kona hi tihanci ni tihomu ta nhova, eka vanhu va khale tatana a a lawula ndyangu. Vana va xinuna, lava a va venga tatana ni ku n’wi chava, va xandzukile ivi va dlaya tatana. Leswaku va kuma  matimba ya tatana, Freud u te, ‘vanhu lava va tihanyi lava dyaka nyama ya munhu a va dya nala wa vona.’ Endzhakunyana, hi ku tivona nandzu, va sungule ku phahla ni mihiva-hivana ku riha xiendlo xa vona. Hi ku ya hi dyondzo ya Freud, tatana u ve Xikwembu, ku phahla ni mihiva-hivana swi ve vukhongeri byo sungula, naswona ku dya tatana la dlayiweke swi ve mukhuva wa paseka leyi endliwaka eka vukhongeri byo tala.

15. Ku humelele yini eka tidyondzo to tala leti sunguriweke ehenhleni ka masungulo ya vukhongeri?

¹⁵ Tidyondzo tin’wana to tala leti nga matshalatshala yo hlamusela masungulo ya vukhongeri ti nga ha tshahiwa. Hambi swi ri tano, to tala ta tona ti rivariwile, naswona ku hava ni yin’we ya tona leyi entiyisweni yi humeleleke tanihi leyi twisisekaka kumbe tanihi leyi amukelekaka ku tlula tin’wana. Ha yini? Kahle-kahle hi mhaka ya leswi a ku ri hava vumbhoni byihi na byihi bya matimu kumbe xitiyisekiso xa leswaku tidyondzo leti a ti ri ntiyiso. Entiyisweni a ku ri vuyelo bya mianakanyo kumbe ku mbambela ka vakambisisi van’wana, ivi hi xihatla yi siviwa hi yin’wana leyi landzeleke.

Masungulo Lama Hoxeke

16. Hikokwalaho ka yini malembe yo tala ya ku lavisisa ma tsandzekile ku nyikela nhlamuselo ya ndlela leyi vukhongeri byi sunguleke ha yona?

¹⁶ Endzhaku ka malembe yo tala yo tlhuvutsana ni mphikamakaneta leyi, vo tala sweswi va fika eka makumu ya leswaku swi vonaka swi nga ta koteka ku kuma ndlela yo  karhi yo kuma nhlamulo eka mphikamakaneta ya ndlela leyi vukhongeri byi sunguleke ha yona. Xo sungula, hi leswaku marhambu ni masalela ya vanhu va khale a swi hi byeli leswi vanhu volavo a va anakanyisa swona, leswi a va swi chava kumbe mhaka leyi a va gandzela ha yona. Makumu wahi ni wahi lama endliweke ehenhleni ka mintirho leyi ya vanhu i ku mbambela ko antswa loku nga kumekaka. Xa vumbirhi, mikhuva ya vukhongeri ya leswi namuntlha swi vuriwaka vanhu va xikhale, vo tanihi Maaborigine ya le Australia, a hi xikalo lexi tshembekaka xo pima leswi vanhu va minkarhi ya khale a va swi endla kumbe ku swi anakanya. Entiyisweni ku hava la tivaka loko ndhavuko wa vona wu cincile hi malembe xidzana kumbe ni ndlela leyi wu cinceke ha yona.

17. (a) I yini leswi van’wamatimu va manguva lawa va vukhongeri va swi tivaka? (b) I yini leswi tikombaka swi ri mhaka leyikulu loko ku kambisisiwa vukhongeri?

¹⁷ Hikwalaho ka ku nga tiyiseki loku hinkwako, buku leyi nge World Religions—From Ancient History to the Present yi fikelela makumu ya leswaku “n’wamatimu wa manguva lawa wa vukhongeri wa swi tiva leswaku a swi koteki ku fikelela masungulo ya vukhongeri.” Hambi swi ri tano, malunghana ni matshalatshala ya van’wamatimu, buku leyi yi nyikela nhlamuselo leyi: “Khale vavumbi vo tala va tidyondzo a va khathalela ku hlamusela vukhongeri hi ndlela yo soleka ku nga ri ku byi hlamusela hi ndlela leyi byi nga ha yona, hi ku vona leswaku loko swivumbeko swo sungula swo kombisiwa swi ri leswi seketeriweke ehenhla ka milorho ntsena, kutani vukhongeri bya sweswinyana ni lebyi tlakukeke byi nga tekeriwa ehansi.”

18. (a) Ha yini vakambisisi vo tala va tsandzekile ku hlamusela masungulo ya vukhongeri? (b) Kahle-kahle, a swi ri swihi swikongomelo swa ntiyiso swa valavisisi “va sayense” va vukhongeri?

¹⁸ Eka nhlamuselo yo hetelela ku ni mianakanyo leyi voningaka mhaka leyi ha yona vakambisisi vo hambana-hambana “va sayense” ya masungulo ya vukhongeri va hlulekeke ku ta ni nhlamuselo leyi twalaka. Ku twisisa ku hi byela leswaku makumu lamanene ma nga kumiwa ntsena eka masungulo lamanene. Loko munhu a sungula hi masungulo lama hoxeke, swi le rivaleni leswaku a nge  ma fikeleli makumu lama twisisekaka. Ku tsandzeka loku phindhiweke ka vakambisisi “va sayense” leswaku va huma ni nhlamuselo leyi twalaka ku tisa ku kanakana lokukulu eka masungulo lawa mianakanyo ya vona yi sekeriweke eka wona. Hi ku landzelela mianakanyo ya vona leyi va yi amukeleke eku sunguleni, eka matshalatshala ya vona yo hlamusela ‘vukhongeri hi ndlela leyi solekaka’ va ringete ku hlamusela Xikwembu hi ndlela leyi solekaka.

19. Hi wihi nsinya wa nawu wa xisekelo wa ku endla vulavisisi lebyi humelelaka bya sayense? Hi kombela u hlamusela.

¹⁹ Xiyimo xi nga fanisiwa ni tindlela to tala leti vativi va tinyeleti va lembe xidzana ra vu-16 va ringeteke ku hlamusela ku famba ka  tipulanete ha tona. A ku ri ni tidyondzo to tala, kambe ku hava ni yin’we eka tona leyi a yi anerisa hakunene. Ha yini? Hikuva a ti sekeriwe ehenhla ka ku ehleketa leswaku misava, leyi tinyeleti ni tipulanete ti rhendzelekaka eka yona’ a yi ri exikarhi ka vuako hinkwabyo. Nhluvuko wa xiviri a wu endliwanga ku kondza loko vativi va sayense—ni Kereke ya Khatoliki—va tiyimiserile ku amukela ntiyiso wa leswaku misava a yi nga ri exikarhi ka vuako kambe a yi rhendzeleka ni dyambu, leri nga exikarhi ka ndyangu wa rona.  Ku hluleka ka tidyondzo to tala ku hlamusela mintiyiso leyi ku endle vanhu va mianakanyo yo anama leswaku va tlhela va kambisisa masungulo ya vulavisisi bya vona, kambe hayi ku ringeta ku vumba tidyondzo letintshwa. Kutani sweswo swi tise ku humelela.

20. (a) Hi xihi xisekelo lexi hoxeke lexi andlalaka vulavusisi bya “sayense” bya masungulo ya vukhongeri? (b) Voltaire u kombetele eka xilaveko xihi lexikulu?

²⁰ Nsinya wa nawu lowu fanaka wu nga tirhisiwa eka vulavisisi bya masungulo ya vukhongeri. Hikwalaho ka ku tlhekeka ka dyondzo ya ku pfumaleka ka Xikwembu ni ku amukeriwa lokukulu ka dyondzo ya hundzuluko, vanhu vo tala va swi amukele hi ku olova leswaku Xikwembu a xi kona. Ehenhleni ka ku mbambela loku, va vona onge nhlamuselo ya vukona bya vukhongeri yi nga kumiwa eka munhu hi yexe—eka maendlelo ya yena ya mianakanyo, swilaveko swa yena, minchavo ya yena, ni “mintshikilelo” yakwe. Voltaire u te, “Loko Xikwembu a xi nga ri kona, a swi ta laveka leswaku xi endliwa”; xisweswo va phikelela leswaku munhu u sungule Xikwembu.—Vona bokisi, tluka 28.

21. I makumu wahi lama twalaka lawa hi nga ma fikelelaka hi ku tsandzeka ka tidyondzo to tala ehenhleni ka masungulo ya vukhongeri?

²¹ Tanihi leswi tidyondzo to tala ti tsandzekeke ku nyikela nhlamulo leyi anerisaka hakunene, xana sweswi a hi wona nkarhi wo tlhela hi kambisisa masungulo lawa vulavisisi lebyi a byi sekeriwe eka wona ke? Ematshan’wini yo tirhela mahala endleleni leyi fanaka leyi nga pfuniki nchumu, xana a swi nga ta twala ku languta kun’wana ku kuma nhlamulo ke? Loko hi swi lava ku va ni mianakanyo leyi anameke, hi ta pfumela leswaku ku endla tano swa twala naswona swi yelana ni sayense. Naswona hi ni xikombiso xo tano ku hi pfuna ku vona vutlhari lebyi kongomisaka endleleni leyi.

Vulavisisi Bya Khale

22. Xana tidyondzo to tala ta Vaatena mayelana ni swikwembu swa vona ti yi khumbise ku yini ndlela ya vona ya ku gandzela?

²² Eka lembe xidzana ro sungula ra Nguva ya hina leyi Tolovelekeke, Atena, eGreece, a wu ri ntsindza lowu dumeke wa dyondzo.  Hambi swi ri tano, exikarhi ka Vaatena, a ku ri ni swikolo swo tala swo hambana-hambana swa mianakanyo, swo tanihi swa Vaepikuro ni Vaswitoyika, xin’wana ni xin’wana xi ri ni mianakanyo ya xona mayelana ni swikwembu. Ehenhleni ka minakanyo leyi yo hambana-hambana, swikwembu swo tala a swi gandzeriwa naswona tindlela to hambana-hambana ta ku gandzela ti humelerile. Hikwalaho, muti a wu tele hi swifaniso ni titempele leti endliweke hi vanhu.—Mintirho 17:16.

23. Hi rihi langutelo leri hambaneke hi ku helela mayelana ni Xikwembu leri muapostola Pawulo a ri nyikeleke Vaatena?

²³ Kwalomu ka lembe ra 50 C.E., muapostola Pawulo wa Mukriste u endzele Atena ivi a nyikela Vaatena yinhla leyi hambaneke swinene ya mavonelo. U te eka vona: “Xikwembu lexi nga endla misava ni hinkwaswo leswi nga ka yona, a xi tshami etitempeleni leti akiweke hi mavoko ya vanhu, leswi yi nga Hosi ya matilo ni misava; naswona a xi tirheriwi hi mavoko ya vanhu, wonge hi loko xi nga pfumala nchumu; hikuva hi xona lexi nyikaka un’wana ni un’wana vutomi, ni ku hefemula, ni swilo hinkwaswo.”—Mintirho 17:24, 25.

24. Entiyisweni, i yini leswi Pawulo a a swi byela Vaatena mayelana ni vugandzeri bya ntiyiso?

²⁴ Hi marito man’wana, Pawulo a a byela Vaatena leswaku Xikwembu xa ntiyiso, lexi “nga endla misava ni hinkwaswo leswi nga ka yona,” a hi ntsheketo wa mianakanyo ya munhu, kumbe ku tirheriwa hi tindlela leti munhu a nga ti sungulaka. Vukhongeri bya ntiyiso a byo va matshalatshala ya munhu hi yexe yo ringeta ku anerisa xilaveko xo karhi xa mianakanyo kumbe ku miyeta nchavo wo karhi. Ematshan’wini ya sweswo, tanihi leswi Xikwembu xa ntiyiso xi nga Muvumbi, lexi nyikeke munhu vuswikoti byo anakanya ni matimba yo ehleketisisa, swa twala leswaku a xi ta nyikela ndlela ya leswaku munhu a fikelela vuxaka lebyi anerisaka na xona. Sweswo, hi ku ya hi Pawulo, hi leswi Xikwembu xi swi endleke. “Hi munhu un’we xi endlile vanhu van’wana hinkwavo leswaku va eneta misava hinkwayo; . . . leswaku va lava Xikwembu, ni leswaku kumbexana va nga xi ambamba, va xi kuma; hambi swi ri tano, a xi le kule ni un’wana ni un’wana wa hina.”—Mintirho 17:26, 27.

25. Hlamusela yinhla-nkulu ya mhaka ya Pawulo mayelana ni masungulo ya munhu.

 ²⁵ Xiya yinhla-nkulu ya Pawulo: Xikwembu “hi munhu un’we xi endlile vanhu van’wana hinkwavo.” Hambi loko namuntlha ku ri ni tinxaka to tala ta vanhu leti hanyaka emisaveni hinkwayo, vativi va sayense va swi tiva leswaku, hakunene vanhu hinkwavo va fana. Mianakanyo leyi i ya nkoka swinene hikuva loko hi vulavula hi leswaku vanhu hinkwavo va fana, swi vula leswi tlulaka ku fana ka vona hi ntivo-vutomi ni xitekelela ntsena. Va fana na hi tindlela tin’wana.

26. I yini leswi tiviwaka mayelana ni ririmi leswi seketelaka yinhla-nkulu ya Pawulo?

²⁶ Hi xikombiso, xiya leswi buku leyi nge Story of the World’s Worship yi swi vulaka mayelana ni ririmi ra vanhu. “Lava va dyondzeke tindzimi ta misava ivi va ti pimanisa va na swin’wana swo swi vula, naswona hi leswi: Tindzimi hinkwato ti nga xaxametiwa hi mindyangu kumbe mintlawa ya ku vulavula, naswona mindyangu leyi hinkwayo yi vonaka yi sungule eka xihlovo xin’we.” Hi marito man’wana, tindzimi ta misava a ti tisungulelanga hi toxe, hi laha vativi wa hundzuluko va nga hi endlaka hi pfumela ha kona. Va nyika mianakanyo ya leswaku vanhu lava tshamaka emabakweni eAfrika, Yuropa ni le Asia va sungule hi pongo ni ku rila ka vona ivi eku heteleleni va vumba tindzimi ta vona vini. Sweswo a swi nga ri tano. Vumbhoni hi leswaku ti “sungule eka xihlovo xin’we.”

27. Ha yini swi twala ku anakanya leswaku miehleketo ya munhu hi Xikwembu ni vukhongeri yi sungule eka xihlovo xin’we?

²⁷ Loko sweswo swi ri ntiyiso hi xin’wana lexi nga xa vumunhu ni lexi nga xa nkoka eka vanhu tanihi ririmi, kutani xana a swi nga ta twala ku ehleketa leswaku mianakanyo ya munhu mayelana ni Xikwembu ni vukhongeri na yona yi fanele yi sungule eka xihlovo xin’we ke? Phela, vukhongeri byi yelana ni ku ehleketa, naswona ku ehleketa ku yelana ni vuswikoti bya munhu byo tirhisa ririmi. A hi swona leswaku vukhongeri hinkwabyo entiyisweni byi huma  eka vukhongeri byin’we, kambe mianakanyo ni tinhlamuselo swi fanele ku landzeleleka ku ya eka masungulo kumbe xihlovo xo karhi lexi fanaka xa mianakanyo ya vukhongeri. Xana byi kona vumbhoni byo seketela leswi ke? Naswona entiyisweni, loko vukhongeri bya munhu byi sungule eka xihlovo xin’we hakunene, xi nga va xi ri xihi? Hi nga swi kumisa ku yini?

Bya Hambana Kambe Bya Fana

28. Hi nga swi kumisa ku yini loko ku ri na masungulo lama fanaka eka vukhongeri bya misava?

²⁸ Hi nga kuma nhlamulo hi ndlela leyi fanaka ni leyi vativi va tindzimi va kumeke tinhlamulo ta vona mayelana ni masungulo ya ririmi ha yona. Hi ku xaxameta tindzimi ha yin’we-yin’we ivi a xiya ku fana ka tona, mutivi wa matimu ya tindzimi a nga kuma vuthala bya tindzimi to hambana-hambana ku ya exihlobyeni xa tona. Hi ku fanana, hi ku xaxameta vukhongeri ha byin’we-byin’we, hi nga kambisisa tidyondzo ta byona, mintsheketo, mihiva-hivani, mikhuva, milawu ni swin’wana, ivi hi vona loko ku ri ni vuthala bya ku fana ko karhi naswona, loko swi ri tano, xana vuthala byebyo byi hi tlherisela kwihi.

29. Ku hambana ko tala exikarhi ka vukhongeri ku nga va ku vangiwa hi yini?

²⁹ Hi xivumbeko xa le handle, vukhongeri byo tala lebyi nga kona namuntlha byi vonaka byi hambana swinene. Hambi swi ri tano, loko ho susa swilo leswi swi nga swikhavisi ntsena ni leswi engeteriweke endzhaku, kumbe loko ho susa ku hambana koloko loku vangiwaka hi ndhawu, ririmi, swiyimo swo karhi swa ndhawu ya ka vona ni swivangelo swin’wana, ya hlamarisa ndlela leyi byo tala bya byona byi vonakaka byi fana ha yona.

30. I ku fana kwihi loku u ku vonaka exikarhi ka Vukhatoliki bya Rhoma ni Vubudha?

³⁰ Hi xikombiso, vanhu vo tala va nga anakanya leswaku a byi kona vukhongeri byimbirhi lebyi hambanaka swinene ku fana ni Kereke ya Rhoma Khatoliki ya le Vupela-dyambu ni ya Vubudha bya le Vuxeni. Hambi swi ri tano, i yini lexi hi xi kumaka loko hi vekela ku hambana loku nga hikwalaho ka ririmi ni ndhavuko etlhelo ke? Loko ho byi kambisisa kahle, hi ta boheka ku pfumela  leswaku ku na swo tala leswi fanaka eka byona ha byimbirhi. Vukhatoliki ni Vubudha ha byimbirhi byi dzike swinene eka mihiva-hivana ni mikhuva. Leswi swi katsa ku tirhisiwa ka makhandlhele, mirhi ya risuna, mati yo kwetsima, ricindha, swifaniso swa vakwetsimi, vuyimbeleri ni tibuku ta swikhongelo, hambi ku ri xifaniso xa xihambano. Vukhongeri habyimbirhi byi hlayisa milawu ya timonko ni tinani naswona byi tiveka swinene hi vunghwendza bya vaprista, swiambalo swo hlawuleka, masiku yo kwetsima, swakudya swo hlawuleka. Nxaxamelo lowu a wu helelanga, kambe wu tirha ku kombisa yinhla. Xivutiso xi ri, Ha yini vukhongeri byimbirhi lebyi vonakaka byi hambana swonghasi byi ri na swilo swo tala swinene leswi fanaka ke?

31. I ku yelana kwihi loku u ku vonaka exikarhi ka vukhongeri byin’wana?

³¹ Hi laha ku pimanisa vukhongeri lebyi byimbirhi swi voningelaka ha kona, leswi fanaka swi nga endliwa hi vukhongeri lebyin’wana. Loko hi endla tano, hi kuma leswaku tidyondzo ni vupfumeri byin’wana swa kumeka exikarhi ka byona hinkwabyo. Vo tala va hina hi tolovelane ni tidyondzo to tanihi ku nga fi ka moya wa munhu, hakelo ya le matilweni ya vanhu hinkwavo lavanene, ku xanisiwa loku nga heriki ka lavo biha emisaveni ya le hansi, pagatori, xikwembu xa vunharhu-un’we kumbe xikwembu-nhloko xa swikwembu swo tala, na manana wa Xikwembu kumbe xikwembu xa xisati lexi nga nkosikazi ya matilo. Hambi swi ri tano, handle ka leswi ku na mintsheketo ni switori swo tala leswi hi ku fanana swi kumekaka hinkwako. Hi xikombiso, ku na mintsheketo mayelana ni ku lahlekeriwa ka munhu hi musa wa Xikwembu hikwalaho ka matshalatshala ya yena lama nga riki enawini ya ku fikelela ku nga fi, xilaveko xo nyikela magandzelo ya ku riha xidyoho, ku lava murhi wa vutomi kumbe xihlovo xa vuntshwa,  swikwembu ni swikwembu-vanhu leswi a swi hanya exikarhi ka vanhu ivi swi tswala vana va swihontlovila ni ndhambi leyi lovisaka leyi heriseke ku lava ku va vanhu hinkwavo. *

32, 33. (a) I makumu wahi lawa hi nga ma fikelelaka eka ku yelana loku hlamarisaka exikarhi ka vukhongeri bya misava? (b) I xivutiso xihi lexi lavaka nhlamulo?

³² Hi nga fikelela makumu wahi eka leswi hinkwaswo ke? Hi xiya leswaku lava a va pfumela eka switori ni mintsheketo leyi a va hambanile swinene hi matshamelo. Mindhavuko ni mikhuva ya vona a yi hambanile swinene. Mikhuva ya vona ya mahanyelo a yi nyiki ku yelana exikarhi ka vona. Kambe, loko ku tiwa eka vukhongeri bya vona, va pfumela eka mianakanyo yo tano leyi fanaka. Hambi loko ku nga ri un’wana ni un’wana eka vanhu lava la pfumeleke swilo hinkwaswo leswi boxiweke laha, hinkwavo ka vona a va pfumela eka swin’wana swa swona. Xivutiso lexi nga erivaleni hi lexi nge, Ha yini? Onge hi loko a ku ri ni xihlovo lexi fanaka laha vukhongeri byin’wana ni byin’wana byi tekeke ku pfumela ka byona ka xisekelo, byin’wana byi teka swo tala, byin’wana leswintsongo. Hi ku famba ka nkarhi, mianakanyo leyi ya xisekelo yi sasekisiwile ni ku antswisiwa, ivi ku huma tidyondzo tin’wana eka yona. Kambe xivumbeko xa xisekelo xa fana.

³³ Hi laha ku twisisekaka, ku fana eka tidyondzo ta xisekelo ta vukhongeri byo tala bya misava i vumbhoni bya matimba leswaku a byi tisungulelanga hi byoxe hi ku hambana na hi ndlela ya vutilawuri. Ematshan’wini ya sweswo, loko hi tlhelela endzhaku swinene, mianakanyo ya byona yi fanele yi hume eka masungulo lama fanaka. A ma ri wahi masungulo wolawo ke?

Nguva Yo Sungula Ya Ntsako

34. I ntsheketo wihi malunghana ni masungulo ya munhu lowu tolovelekeke eka vukhongeri byo tala?

³⁴ Lexi tsakisaka, exikarhi ka mintsheketo leyi fanaka  evukhongeri byo tala ku na lowu vulaka leswaku vanhu va sungule enguveni ya ntsako laha munhu a a ri hava nandzu, a hanya hi ku tsaka na hi ku rhula hi vunghana lebyikulu na Xikwembu, naswona a a ntshunxekile eka mavabyi ni rifu. Hambi loko vuxokoxoko byi nga ha hambana, nhlamuselo leyi fanaka ya paradeyisi leyi hetisekeke leyi tshameke yi va kona ya kumeka ematsalweni ni le mintsheketweni ya vukhongeri byo tala.

35. Hlamusela vupfumeri bya Vazoroaster va khale mayelana ni nguva ya khale ya ntsako.

³⁵ Avesta, buku yo kwetsima ya vukhongeri bya khale bya le Persia bya Vazoroaster, yi hi byela hi “Yima wo lulama, murisi lonene,” loyi a ri munhu wo sungula loyi Ahura Mazda (muvumbi) a vulavuleke na yena. U lerisiwe hi Ahura Mazda “ku wundla, ku fuma ni ku langutela misava ya mina.” Leswaku a endla tano, a a fanele ku aka “Vara,” vuako bya le hansi, bya swivumbiwa hinkwaswo leswi hanyaka. Eka byona, a ku “nga ri na ku nonon’hwa kumbe ku tsana, vuphukuphuku ni vukari, vusweti ni vuxisi, ku nga nyawuli kumbe vugono, meno lamakulu kumbe mimiri yo kula ku tlula mpimo lowu tolovelekeke. Vaaki a va nga tokoti ku thyakisiwa ko huma eka moya lowo  biha. A va tshama exikarhi ka mirhi leyi nun’hwelaka ni tiphuphu ta nsuku; leti a ti ri letikulu swinene, to antswa ni to saseka swinene emisaveni; tona a ti ri rixaka ro leha ni lero saseka.”

36. Hesiod, Muphati wa Mugriki u yi hlamuserise ku yini “Nguva Ya Ntsako”?

³⁶ Exikarhi ka Magriki ya khale, xiphato xa Hesiod lexi nge Works and Days xi vulavula hi ‘Tinguva Ta Munhu Ta Ntlanu, laha yo sungula ya tona a yi ri “Nguva Ya Ntsako” loko vanhu va tiphine hi ntsako lowu heleleke. U tsarile a ku:

 “Swikwembu leswi nga fiki, leswi hanyaka etilweni,

Swi endle rixaka leri tsakeke ra vanhu ku sungula.

A va hanya ku fana na swikwembu, va tsakile, va nga vileli,

Va ntshunxekile eku xanisekeni ni le switlhavini; ku nga va namarheli

Ku dyuhala loku nyumisaka, kambe vutomi bya vona hinkwabyo a byi talele hi

Minkhuvo naswona matsolo ya vona a ma nga tivi ku hundzuka.”

 Hi ku ya hi mutsheketi wa Mugriki, nguva yoleyo ya ntsako ya ntsheketo yi lahleke loko Epimetheus a amukele Pandora wo saseka tanihi nsati, nyiko yo huma eka xikwembu Zeus xa le Olympus. Siku rin’wana Pandora u pfule dikizela ra mbita ya yena leyikulu ivi hi xitshuketa ku huma swiphiqo, mahlomulo ni vuvabyi leswi munhu a a nga ta pona eka swona.

37. Hlamusela mhaka ya khale ya ntsheketo ya le China ya “paradeyisi” eku sunguleni ka matimu.

³⁷ Mintsheketo ya khale ya le China na yona yi vulavula hi nguva ya ntsako emasikwini ya Huang-Ti (Mufumi Wa Xitshopana), loyi ku vuriwaka leswaku u fume malembe ya dzana eka lembe xidzana ra vu-26 B.C.E. U vuriwe la sunguleke xin’wana ni xin’wana lexi yelanaka ni nhluvuko—swiambalo ni byetlelo, mimovha ya ku tleketla, matlhari ni nyimpi, ku lawuriwa ka tiko, vumaki, ndhavuko wa silika, vuyimbeleri, ririmi, tinhlayo, khalendara ni swin’wana. Hi nkarhi wa ku fuma kakwe, ku vuriwa  leswaku, “a ku nga ri na makhamba kumbe ku lwa eChina, naswona vanhu a va hanya hi ku titsongahata na hi ku rhula. Mpfula leyi naka hi nkarhi lowu faneleke ni maxelo lamanene swi tise ntshovelo lowukulu lembe na lembe. Lexi hlamarisaka swinene hi leswaku hambi ku ri swivandzana swa nhova a swi nga dlayi naswona tinyanyana leti dyaka nyama a ti nga ri na khombo. Hi ku komisa, matimu ya le China ma sungule hi paradeyisi.” Ku ta fikela namuntlha, Machina ma ha tivula vatukulu va Mufumi Wa Xitshopana.

38. I makumu wahi lawa hi nga ma fikelelaka eka timhaka hinkwato ta ntsheketo leti fanaka ta masungulo ya munhu?

³⁸ Timhaka leti fanaka ta mintsheketo ta nkarhi wa ntsako ni ku hetiseka eku sunguleni ka matimu ya munhu ti nga kumiwa evukhongerini bya vanhu van’wana vo tala—Vaegipta, Vatibet, Vaperu, Vamexico ni van’wana. Xana swi tiendlekele hi xiwelo leswaku vanhu lava hinkwavo, lava a va hambanile swinene hi matshamelo ni lava a va ri ni mindhavuko, tindzimu ni mikhuva leyi hambaneke swinene, leswaku va va ni mianakanyo leyi fanaka mayelana ni masungulo ya vona ke? Xana swi lo tiendlekela kumbe i xiwelo leswaku hinkwavo ka vona va hlawula ku hlamusela masungulo ya vona hi ndlela leyi fanaka ke? Ku twisisa ni ntokoto swi hi byela leswaku leswi a swi tano. Hi ku hambana, exikarhi ka mintsheketo leyi, ku fanele ku ri ni timhaka leti fanaka ta ntiyiso mayelana ni masungulo ya munhu ni vukhongeri bya yena.

39. I xivumbeko xihi lexi heleleke lexi nga hlanganisiwaka hi swiaki leswi tolovelekeke eka mintsheketo yo tala mayelana ni masungulo ya munhu?

³⁹ Hakunene, ku ni swilo swo tala leswi fanaka leswi kumekaka exikarhi ka mintsheketo hinkwayo yo hambana-hambana mayelana ni masungulo ya munhu. Loko hi swi hlanganisa, xivumbeko lexi heleleke xi sungula ku humelela. Xi hi byela ndlela leyi Xikwembu xi vumbeke wanuna ni wansati vo sungula ha yona ivi xi va veka eparadeyisini. A va anerisekile swinene  naswona a va tsakile swinene eku sunguleni, kambe hi ku hatlisa va xandzukile. Ku xandzuka koloko ku yise eku lahlekeni ka paradeyisi leyi hetisekeke, leyi siviweke hi ku tirha ni ku xaniseka, switlhavi ni ku vaviseka. Eku heteleleni vanhu va bihe swinene lerova Xikwembu xi va xupula hi ku rhumela ndhambi leyikulu ya mati leyi heriseke hinkwavo handle ka ndyangu wun’we. Loko ndyangu lowu wu andza, vana van’wana va hlanganile ivi va sungula ku aka xihondzo lexikulu leswaku va tlhontlha Xikwembu. Xikwembu xi herise kungu ra vona hi ku pfilunganya ririmi ra vona ivi xi va hangalasela etimhehweni ta le kule ta misava.

40. Hlamusela ku yelana ka Bibele ni mintsheketo ya masungulo ya vukhongeri bya munhu.

⁴⁰ Xana xivumbeko lexi xi hlanganisiweke entiyisweni i vuyelo bya mianakanyo ya un’wana ke? Doo. Entiyisweni, xexo i xivumbeko lexi nyikeriweke eBibeleni, eka tindzima to sungula ta 11 ta buku ya Genesa. Hambi loko hi nga ta ku hlamusela ku tshembeka ka Bibele laha, xiya leswaku mhaka ya Bibele ya matimu yo sungula  ya munhu yi kombisiwe eka swiaki swo sungula leswi kumiweke eka mintsheketo yo tala. * Rhekhodo yi paluxa leswaku loko rixaka ra vanhu ri sungule ku hangalaka ku sukela eMesopotamiya, ri fambe ni mianakanyo, mintokoto ni miehleketo ya rona kun’wana ni kun’wana laha ri yeke kona. Hi ku famba ka nkarhi leswi swi ndlandlamuxiwile ni ku hundzuriwa ivi swi va xisekelo lexi tiyeke xa vukhongeri eka xiphemu xin’wana ni xin’wana xa misava. Hi marito man’wana, loko hi tlhelela eka ku fana loku tirhisiweke eku sunguleni, mhaka ya Genesa yi vumba xihlovo xo sungula, lexi twisisekaka laha eka xona ku humeke mianakanyo ya xisekelo mayelana ni masungulo ya munhu ni vugandzeri lebyi kumiwaka eka vukhongeri byo hambana-hambana bya misava. Eka yona va engetele tidyondzo ni mikhuva ya vona yo karhi, kambe ku yelana ku kona.

41. I yini leswi u fanele ku swi tsundzuka loko u ri karhi u dyondza tindzima leti landzelaka ta buku leyi?

⁴¹ Eka tindzima leti landzelaka ta buku leyi, hi ta hlamusela ndlela leyi vukhongeri byin’wana ni byin’wana byi sunguleke ni ku kula ha yona hi vuxokoxoko swinene. U ta swi kuma swi ri leswi voningelaka hayi ku xiya ndlela leyi vukhongeri byin’wana ni byin’wana byi hambanaka ni byin’wana ha yona ntsena, kambe ni ndlela leyi byi fanaka ha yona. Nakambe u ta swi kota ku xiya ndlela leyi vukhongeri byin’wana ni byin’wana byi nghenaka ha yona eka xiyimiso xa nkarhi xa vurunguri bya munhu ni matimu ya vukhongeri, ndlela leyi tibuku to kwetsima kumbe matsalwa ya byona ma yelanaka ni man’wana ha yona, ndlela leyi musunguri kumbe murhangeri wa byona a kuceteriweke ha kona hi mianakanyo ya vukhongeri byin’wana ni ndlela leyi byi kuceteleke ku tikhoma ka vanhu ni matimu ha yona. Ku kambisisa ku lavisisa ka vanhu Xikwembu ka nkarhi wo leha u ri karhi u ri ni tinhla leti emianakanyweni swi ta ku pfuna ku vona ntiyiso mayelana ni vukhongeri ni tidyondzo ta vukhongeri hi laha ku twisisekaka kahle.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 23]

Ku humelela ka vulavisisi bya sayense ni dyondzo ya hundzuluko yi vangele vo tala ku kanakana vukhongeri

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 34]

Onge hi loko a ku ri na xihlovo lexi fanaka laha vukhongeri byin’wana ni byin’wana byi tekeke kona tidyondzo ta byona ta xisekelo

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

Ha Yini Munhu A Rhandza Vukhongeri?

▪ John B. Noss ebukwini yakwe leyi nge Man’s Religions u ri: “Vukhongeri hinkwabyo hi ndlela yo karhi byi vula leswaku munhu a nga tilawuli naswona a nge swi koti. U yelana swinene ni matimba ya Ntumbuluko ni Vandla ra le handle ka yena naswona u titshege hi swona. Hi ntumbuluko, wa swi tiva leswaku a hi yena xihlovo lexi tilawulaka xa matimba lexi kotaka ku tihambanisa ni misava.”

Hi laha ku fanaka, buku leyi nge World Religions—From Ancient History to the Present yi ri: “Dyondzo ya vukhongeri yi paluxa leswaku xivumbeko xa nkoka xa byona i xa ku langutela ntikelo evuton’wini, ku pfumela leswaku vutomi a byi tanga hi xiwelo ni ku pfumala xikongomelo. Ku lavisisa nhlamuselo swi yisa eku pfumeleni eka matimba lama tlulaka ya munhu, naswona eku heteleleni eka mianakanyo ya vuako hinkwabyo kumbe leyi tlulaka ya munhu leyi nga ni xikongomelo ni ku tiyimisela ku hlayisa mimpimanyeto leyi tlakukeke ya vutomi bya munhu.”

Kutani vukhongeri byi anerisa xilaveko xa xisekelo xa munhu, ku fana ni leswi swakudya swi anerisaka ndlala ya hina. Ha swi tiva leswaku ku dya handle ko hlawula loko hi twa ndlala ku nga herisa switlhavi swa ndlala; hambi swi ri tano, hi ku famba ka nkarhi, ku ta onha rihanyo ra hina. Leswaku hi hanya vutomi lebyi tengeke, hi lava swakudya leswi tengeke ni leswi akaka. Hi ku fanana, hi lava swakudya swa moya leswi tengeke ku hlayisa rihanyo ra hina ra moya. Hi yona mhaka leyi Bibele yi hi byelaka yi ku: “Munhu a nga ka a nga hanyi hi vuswa ntsena, kambe munhu a hanya hi hinkwaswo leswi humaka enon’wini wa [Yehova].”—Deuteronoma 8:3.

[Mepe lowu nga eka tluka 39]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Loko rixaka ra vanhu ri hangalaka eMesopotamiya, ri fambe ni mianakanyo ni miehleketo ya vukhongeri bya rona

BABILONA

LYDIA

SIRIYA

EGIPTA

ASIRIYA

MEDIA

ELAM

PERSIA

[Swifaniso leswi nga eka tluka 21]

Vanhu vo tanihi Budha, Confucius na Luther, va cince mafambiselo lama nga kona ya vukhongeri; a va sungulanga vukhongeri

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Mutivi wa ku hahama wa le Austria Sigmund Freud u vule leswaku vukhongeri byi vangiwe hi ku chava tatana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Ku ehleketelela ka leswaku misava yi le xikarhi ka vuako hinkwabyo ku yise eka makumu lama hoxeke mayelana ni ku famba ka tipulanete

 [Swifaniso leswi nga eka tluka 33]

Vubudha ni Vukhatoliki bya Rhoma—ha yini byi tikomba byi ri na swilo swo tala leswi fanaka?

Xikwembu xa xisati xa Mabudha le China xa musa ni xihlangi

Madonna wa Khatoliki ni xihlangi Yesu

Mabudha ya Tibet ma tirhisa vhilwa ni ricindha ro khongela ha rona

Khatoliki yi tirhisa ricindha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 36]

Mintsheketo ya le China yi vulavula hi nguva ya ntsako hi nkarhi wa ku fuma ka Huang-Ti (Mufumi Wa Xitshopana) eminkarhini ya mintsheketo