Ndzima 10

Vukriste—Xana Yesu A A Ri Ndlela Yo Ya Eka Xikwembu?

Ku ta fikela sweswi, handle ka ndzima leyi vulavulaka hi Vuyuda, hi kambisise vukhongeri lebyikulu lebyi hi mpimo lowukulu byi sekeriweke entsheketweni. Sweswi hi ta kambisisa vukhongeri byin’wana lebyi tivulaka lebyi tshinetaka vanhu ekusuhi na Xikwembu—Vukriste. Hi xihi xisekelo xa Vukriste—i ntsheketo kumbe i ntiyiso wa matimu?

1. (a) Ha yini matimu ya Vujagana ma endla van’wana leswaku va kanakana swinene hi Vukriste? (b) Hi kwihi ku hambana loku hi ku endlaka exikarhi ka Vujagana ni Vukriste?

 MATIMU ya Vujagana, * ni tinyimpi ta byona, minkonaniso, tinyimpi ta nkutsulo ni vukanganyisi bya vukhongeri, a swi yi seketelanga ndlela ya Vukriste. Mamoslem lama tinyiketeleke ni van’wana va kombetela eka ku tikhoma loko biha ni ka thyaka ka xivandla xa “Vukriste” xa le Vupela-dyambu tanihi xisekelo xa ku ala Vukriste. Hakunene, matiko lama tivulaka ya Vukriste ma lahlekeriwe hi phuphu ya wona ya mahanyelo naswona ma tokote ku hohloka eswisekelweni swo pfumala ripfumelo, makwanga ni ku titsakisa ku tlula mpimo.

2, 3. (a) Hi kwihi ku hambana loku nga kona exikarhi ka mahanyelo ya Vakriste vo sungula ni ya vanhu va Vujagana bya manguva lawa? (b) Hi swihi swivutiso swin’wana leswi nga ta hlamuriwa?

² Leswaku mimpimanyeto ya Vukriste byo sungula a yi hambanile ni mikhuva ya vutilawuri ya namuntlha swi tiyisiwa hi  Profesa Elaine Pagels ebukwini ya yena leyi nge Adam, Eve, and the Serpent, laha eka yona a nge: “Vakriste vo tala va malembe xidzana yo sungula ya mune a va tinyungubyisa hi ku tikhoma hi tlhelo ra rimbewu; a va venga tshengwe naswona hakanyingi ni ku dlaya vukati, leswi ndhavuko wa Vayuda a wu swi pfumelela; naswona va ale mikhuva ya vumbhisa leyi hi ntolovelo a yi amukeriwa exikarhi ka vanhu va vahedeni, mikhuva leyi katsaka vunghwavava ni vusodoma.”

³ Hikwalaho, i swinene ku vutisa, Xana matimu ya Vujagana ni xiyimo xa byona xa mahanyelo xa manguva lawa i xikombiso xa ntiyiso xa tidyondzo ta Yesu Kriste ke? Xana Yesu a a ri munhu wa njhani? Xana u pfunetile ku tshineta vanhu eka Xikwembu? Xana a ri yena Mesiya la tshembisiweke wa vuprofeta bya Xiheveru? Leswi hi swin’wana swa swivutiso leswi hi nga ta swi kambisisa eka ndzima leyi.

Yesu—A Swi Ri Swihi Switiyisekiso Swa Yena?

4. Eka dyondzo ya hina, hi kwihi ku hambana loku nga erivaleni loku hi ku xiyeke exikarhi ka Vukriste ni timitsu ta byona ni vukhongeri lebyikulu bya misava?

⁴ Eka tindzima to sungula hi xi vonile xiphemu lexikulu lexi ntsheketo wu veke na xona eka kwalomu ka vukhongeri hinkwabyo lebyikulu bya misava. Hambi swi ri tano, loko hi hundzukela eka masungulo ya Vuyuda eka ndzima ya hina leyi hundzeke, a hi sungulanga hi ntsheketo kambe hi sungule hi ntiyiso wa matimu wa Abrahama, vakokwa wa yena ni vatukulu va yena. Eka Vukriste ni musunguri wa byona, Yesu, hi ku fanana hi sungula hi xivumbeko xa matimu hayi xa ntsheketo.—Vona bokisi, tluka 237.

5. (a) Hi swihi switiyisekiso swinharhu leswi Yesu a a ri na swona leswi tiyiseke leswaku a a ri “rixaka” leri tshembisiweke ra Abrahama? (b) I vamani lava tsaleke Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki?

⁵ Ndzimana yo sungula ya Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki, lawa hi ntolovelo ma tiviwaka tanihi Testamente Leyintshwa (vona bokisi, tluka 241), yi ri: “Buku ya rixaka ra Yesu Kriste, n’wana Davhida, n’wana Abrahama.” (Matewu 1:1, BX) Xana  koloko i ku tivulela ntsena loku nyikeriweke hi Matewu, khale ka muluvisi wa Muyuda ni mudyondzisiwa wa le kusuhi ni mutsari wa matimu ya Yesu? Doo. Tindzimana leti landzelaka ta 15 ti xaxameta nxaxamelo wa vatukulu va Abrahama ku ta fika eka Yakobo, loyi a nga “veleka Yosefa nuna wa Mariya, loyi Yesu la vuriwaka Kriste a velekiweke hi yena.” Hikwalaho, Yesu hakunene a a ri ntukulu wa Abrahama, Yuda na Davhida naswona xisweswo a a ri na switiyisekiso swinharhu swa “rixaka” leri vhumbiweke ra Genesa 3:15 ni ra Abrahama.—Genesa 22:18, 49:10; 1 Tikronika 17:11.

6, 7. Ha yini ndhawu leyi Yesu a tswaleriweke eka yona a yi ri leyi xiyekaka?

⁶ Switiyisekiso swin’wana swa Rixaka ra Vumesiya a ku ta va ndhawu leyi a tswaleriweke eka yona. Xana Yesu u tswaleriwe kwihi? Matewu u hi byela leswaku Yesu u “velekiwile eBetlehema wa Yudiya, enkarhini wa Hosi Heroda.” (Matewu 2:1) Mhaka ya dokodela Luka yi tiyisa mhaka yoleyo, yi hi byela hi tata wa Yesu wa muwundli wa nkarhi lowu taka: “Yosefa na yena a suka Galeliya emutini wa Nazareta, a ya eYudiya emutini wa Davhida lowu vuriwaka Betlehema, hikuva a a ri munhu wa rixaka ra Davhida, ni wa yindlu ya yena. A ya tsarisa vito ra yena kona, ni ra Mariya loyi a a n’wi vutile, loyi a a langutele ku kuma n’wana.”—Luka 2:4, 5.

⁷ Ha yini a swi ri swa nkoka leswaku Yesu a tswaleriwa eBetlehema ematshan’weni ya le Nazareta kumbe edorobeni rihi na rihi rin’wana? Hikwalaho ka vuprofeta lebyi vuriweke hi lembe xidzana ra vunhungu B.C.E. hi muprofeta wa Muheveru Mikiya: “Loko u ri wena Betlehema Efrata, u lontsongo eku hlayiwa exikarhi ka tinxaka ta Yuda, eka wena ku ta huma loyi a nga ta va hosi ya Israyele, a nga loyi a nga kona ka ha ri ku sunguleni, eminkarhini leyi nga riki na ku sungula.” (Mikea 5:2) Xisweswo, hi ndhawu leyi a velekeriweke eka yona, Yesu a a ri na xin’wana xa switiyisekiso xa ku va Rixaka leri tshembisiweke ni ku va Mesiya.—Yohane 7:42.

8. Hi byihi vuprofeta byin’wana lebyi Yesu a byi hetisiseke?

 ⁸ Entiyisweni, Yesu u hetisise vuprofeta byo tala swinene eMatsalweni ya Xiheveru, xisweswo a kombisa leswaku a a ri na switiyisekiso hinkwaswo swa ku va Mesiya la tshembisiweke. U nga languta swin’wana swa leswi eBibeleni. (Vona bokisi, tluka 245.) * Kambe sweswi a hi kambisiseninyana rungula ni vutirheli bya Yesu.

Vutomi Bya Yesu Byi Kombisa Ndlela

9. (a) Xana Yesu u byi sungule njhani vutirheli bya yena bya le rivaleni? (b) Hi swi tivisa ku yini leswaku Yesu a a amukeriwa hi Xikwembu?

⁹ Mhaka ya Bibele yi hi byela leswaku Yesu u kurisiwe tanihi muntshwa wa Muyuda la tolovelekeke wa nkarhi wa yena, a ya eka sinagoga ya kwalaho ni le tempeleni eYerusalema. (Luka 2:41-52) Loko a ri na malembe ya 30, u sungule vutirheli bya yena bya le rivaleni. U sungule a ya eka makwavo Yohane, loyi a a khuvula Vayuda ku kombisa ku hundzuka ka vona enambyeni wa Yordani. Mhaka ya Luka ya hi byela: “Loko vanhu hinkwavo va khuvuriwa, ni loko Yesu na yena a khuvuriwile, matilo ma pfuleka a ri karhi a khongela; Moya lowo Kwetsima wu xikela henhla ka yena, wu ri ni xivumbeko lexi fanaka ni xa tuva; kutani rito ri huma etilweni ri ku: ‘U N’wananga la rhandzekaka, loyi ndzi n’wi tsakelaka swinene.’”—Luka 3:21-23; Yohane 1:32-34.

10, 11. (a) A swi ri swihi swivumbeko swin’wana swa maendlelo ya Yesu ya ku chumayela ni ku dyondzisa? (b) Xana Yesu u wu kombisise ku yini nkoka wa vito ra Tata wakwe?

¹⁰ Hi nkarhi lowu faneleke, Yesu u sungule vutirheli bya yena tanihi N’wana wa Xikwembu la totiweke. U ngundzuvanye Galeliya na Yudiya a chumayela rungula ra Mfumo wa Xikwembu ni ku endla mahlori, tanihi ku tshungula vavabyi. A nga amukelanga hakelo yihi na yihi, naswona a a nga hlongorisi rifuwo kumbe ku tidzunisa. Entiyisweni, u vule leswaku ku na ntsako lowukulu eku  nyikeni ku ri na ku amukela. Nakambe u dyondzise vadyondzisiwa va yena ndlela yo chumayela.—Matewu 8:20; 10:7-13; Mintirho 20:35.

¹¹ Loko hi kambisisa rungula ra Yesu ni tindlela leti a ti tirhiseke, hi vona ku hambana lokukulu exikarhi ka maendlelo ya yena ni lawaya ya vachumayeri vo tala va Vujagana. A nga tlharihetanga mintshungu hi mintlhaveko leyi nga nyawuriki kumbe hi minchavo ya marhengu ya ndzilo wa tihele. Ematshan’wini ya sweswo, Yesu u tirhise swilo leswi twisisekaka ni swifaniso kumbe swikombiso, swa vutomi bya siku na siku ku koka timbilu ni mianakanyo ya vona. Dyondzo ya yena leyi dumeke ya le Ntshaveni i xikombiso lexi xiyekaka xa tidyondzo ni madyondziselo ya yena. Eka dyondzo yoleyo ku na xikhongelo xa xikombiso xa Yesu, lexi eka xona a kombisaka kahle swilo leswi rhangaka emahlweni eka Mukriste hi ku rhangisa ku kwetsimisiwa ka vito ra Xikwembu. (Vona bokisi, matluka 258-9.)—Matewu 5:1–7:29; 13:3-53; Luka 6:17-49.

12. (a) Xana Yesu u ri kombise njhani rirhandzu eku dyondziseni na hi swiendlo swa yena? (b) Xana misava a yi ta va leyi hambaneke swinene hi ndlela yini loko rirhandzu ra Vukriste a ri tirhisiwa hakunene?

¹² Eku tirhisaneni ka yena ni valandzeri va yena ni vanhu hinkwavo, Yesu u kombise rirhandzu ni ntwela-vusiwana. (Marka 6:30-34) Loko a ri karhi a chumayela rungula ra Mfumo wa Xikwembu, nakambe u tlhele a kombisa rirhandzu ni ku titsongahata hi yexe. Xisweswo, eka tiawara to hetelela ta vutomi bya yena, u swi kotile ku byela vadyondzisiwa va yena a ku: “Ndzi mi nyika nawu lowuntshwa ndzi ri: Rhandzanani! Kukotisa leswi mina ndzi mi rhandzeke, rhandzanani na n’wina. Hinkwavo va ta tiva leswaku mi vadyondzisiwa va mina, loko mi rhandzana.” (Yohane 13:34, 35) Hikwalaho, mongo wa Vukriste lebyi tirhisiwaka i rirhandzu leri tinyiketelaka leri sekeriweke eka nsinya wa nawu. (Matewu 22:37-40) Kahle-kahle leswi swi vula leswaku  Mukriste u fanele a rhandza hambi ku ri valala va yena, hambi loko a nga ha venga mintirho ya vona yo biha. (Luka 6:27-31) Anakanyanyana ha sweswo. Vona ndlela leyi misava leyi a yi ta va leyi hambaneke swonghasi ha yona loko un’wana ni un’wana a a tirhisa muxaka wolowo wa rirhandzu!—Varhoma 12:17-21; 13:8-10.

13. Xana dyondzo ya Yesu a yi hambana njhani na liya ya Confucius, Lao-tzu na Budha?

¹³ Hambi swi ri tano, leswi Yesu a swi dyondziseke a swi tlula swinene dyondzo ya mahanyelo kumbe filosofi, tanihi leswi dyondzisiweke hi Confucius na Lao-tzu. Ku tlula kwalaho, Yesu a nga dyondzisanga, hi laha Budha a endleke ha kona, leswaku munhu a nga hetisisa ku pona ka yena n’wini hi ntila wa vutivi ni ku voningeriwa. Ematshan’weni ya sweswo, u kombetele eka Xikwembu tanihi xihlovo xa ku ponisiwa loko a te: “Hikuva Xikwembu xi rhandzile misava swonghasi, xi ko xi nyika N’wana wa xona la nga un’we, leswaku un’wana ni un’wana la pfumelaka ka yena, a nga lovi, kambe a va ni vutomi lebyi nga heriki. Xikwembu a xi rhumanga N’wana wa xona emisaveni ku ta avanyisa misava, kambe a ku ri ku endlela leswaku misava yi ta ponisiwa ha yena.”—Yohane 3:16, 17.

14. Ha yini Yesu a te, “Hi mina ndlela, ni ntiyiso, ni vutomi”?

¹⁴ Hi ku kombisa rirhandzu ra Tata wa yena hi marito ni swiendlo swa yena n’wini, Yesu u kokele vanhu ekusuhi na Xikwembu. Lexi i xivangelo xin’wana xa mhaka leyi ha yona a nga vulaka a ku: “Hi mina ndlela, ni ntiyiso, ni vutomi; a ku na munhu loyi a taka eka Tatana, loko ku nga ri ha mina. . . . Loyi a ndzi voneke, ú vonile Tatana; hikokwalaho ka yini u ku: ‘Hi kombe Tatana’? Xana a wu pfumeri leswaku ndzi le ka Tatana, ni leswaku Tatana ú le ka mina xana? Leswi ndzi mi byelaka swona a swi humi emiehleketweni ya mina. Tatana la nge ka mina, hi yena la tirhaka mintirho leyi ya yena. . . . Mi ndzi twile loko ndzi te eka n’wina: ‘Ndza famba, kutani ndzi ta tlhela ndzi vuya ndzi va na n’wina.’ Loko onge mi ndzi rhandzile, ingi mi tsakile hi leswi ndzi yaka eka Tatana, hikuva Tatana i nkulukumba ku tlula  mina.” (Yohane 14:6-28) Ina, Yesu a a ri “ndlela, ni ntiyiso, ni vutomi” hikuva a a rhangela Vayuda volavo leswaku va tlhelela eka Tata wa yena, Xikwembu xa vona xa ntiyiso, ku nga Yehova. Hikwalaho, ha Yesu, ku lavisisa ka vanhu Xikwembu hi xitshuketa ku ve ni matimba hi mhaka ya leswi Xikwembu, hi rirhandzu ra xona lerikulu, xi rhumeleke Yesu emisaveni tanihi xihlovo xa rivoningo ni ntiyiso leswaku a yisa vanhu eka Tatana.—Yohane 1:9-14; 6:44; 8:31, 32.

15. (a) Hi fanele hi endla yini leswaku hi kuma Xikwembu? (b) Laha emisaveni hi byihi vumbhoni lebyi nga kona bya rirhandzu ra Xikwembu?

¹⁵ Exisekelweni xa vutirheli ni xikombiso xa Yesu, murhumiwa Pawulo u swi kotile endzhakunyana ku byela Magriki eAtena a ku: “[Xikwembu] hi munhu un’we xi endlile vanhu van’wana hinkwavo leswaku va eneta misava hinkwayo; xi va vekele tinguva leti xi ti hlawuleke khale, xi veka ni mindzilekana ya lomu va fanelaka ku tshama kona. A swi ri leswaku va lava Xikwembu, ni leswaku kumbexana va nga xi ambamba, va xi kuma; hambiswiritano, a xi le kule ni un’wana ni un’wana wa hina; hikuva eka xona, ha hanya, ha tshuka-tshuka, naswona, hi va kona.” (Mintirho 17:26-28) Ina, Xikwembu xi nga kumiwa loko munhu a tiyimiserile ku endla matshalatshala yo xi lava. (Matewu 7:7, 8) Xikwembu xi tikombisile xona ni rirhandzu ra xona hi mhaka ya leswi xi endleke misava leyi hlayisaka vutomi byo hambana-hambana lebyi vonakaka byi nga ri na makumu. U nyika vanhu hinkwavo swilo leswi lavekaka, hambi i vo lulama kumbe vo biha. Nakambe u nyike vanhu Rito ra yena leri tsariweke, Bibele, naswona u rhumele N’wana wa yena tanihi gandzelo ra nkutsulo. * Ku tlula  kwalaho, Xikwembu xi nyike vanhu mpfuno lowu va wu pfumalaka leswaku va ta kuma ndlela yo ya eka xona.—Matewu 5:43-45; Mintirho 14:16, 17; Varhoma 3:23-26.

16, 17. Ri fanele ri kombisiwa njhani rirhandzu ra Vukriste?

¹⁶ Kavula, rirhandzu ra Vukriste a ri fanelelanga ri kombisiwa hi marito ntsena kambe xa nkoka swinene hi swiendlo. Hikwalaho ka sweswo muapostola Pawulo u tsarile: “Rirhandzu ra tiyisela, naswona ri ni tintswalo; rirhandzu a ri na mavondzo, a ri tinyungubyisi, a ri tikurisi; rirhandzu a ri hanyi hi ndlela yo soleka, a ri tilaveri leswi nga swa rona ntsena, a ri na ximbilwa-mbilwana; rirhandzu a ri na xiveketela xa leswo biha; rirhandzu a ri tsakeli ku homboloka, kambe ri tsakisiwa hi ntiyiso. Ri amukela hinkwaswo, ri pfumela hinkwaswo, ri langutela hinkwaswo, ri tiyisela eka hinkwaswo. Rirhandzu a ri heli, ni siku ni rin’we.”—1 Vakorinto 13:4-8.

¹⁷ Yesu nakambe u yi veke erivaleni ndlela leyi ku twarisa Mfumo wa matilo ku nga ka nkoka ha yona—ku fuma ka Xikwembu ehenhla ka vanhu lava yingisaka.—Matewu 10:7; Marka 13:10.

Mukriste Un’wana Na Un’wana I Muvuri Wa Rito

18. (a) I yini leswi kandziyisiweke eDyondzweni ya Yesu ya le Ntshaveni? (b) Hi byihi vutihlamuleri lebyi Mukriste un’wana ni un’wana a nga na byona? (c) Xana Yesu u va lunghiselele njhani vadyondzisiwa va yena vutirheli bya vona, naswona hi rihi rungula leri a va ta ri chumayela?

¹⁸ Eka Dyondzo ya yena ya le Ntshaveni, Yesu u kandziyise vutihlamuleri bya ku voningela van’wana hi marito ni swiendlo swa vona eka mintshungu. U te: “N’wina mi ku vonakala ka misava; muti lowu akiweke entshaveni a wu tumbeli. Naswona, a va lumeki rivoni ku ri khubumeta hi xirhundzu, kambe va ri veka ehenhla, kutani ri voninga hinkwavo lava nge ndlwini. Ku vonakala ka n’wina a ku voningele vanhu hi mukhuva wolowo, leswaku va ta vona mintirho ya n’wina leyo saseka, va dzunisa Tata wa n’wina la nge matilweni.” (Matewu 5:14-16) Yesu u letele  vadyondzisiwa va yena leswaku va ta tiva ndlela yo chumayela ni ku dyondzisa eku fambeni ka vona tanihi vatirheli lava famba-fambaka. Xana rungula ra vona a ri ta va rihi? Leri Yesu hi yexe a ri chumayeleke, Mfumo wa Xikwembu, lowu wu nga ta fuma misava hi ku lulama. Hi laha Yesu a hlamuseleke ha kona hi nkarhi wun’wana a ku: “Ndzi fanele ku ya emitini yin’wana, leswaku na kona ndzi ya twarisa Evhangeli ya Mfumo wa Xikwembu, hikuva ndzi rhumeriwe swona.” (Luka 4:43; 8:1; 10:1-12) Nakambe u vule leswaku xiphemu xa xikombiso xa masiku ya makumu a ku ta va leswaku “Evhangeli leyi ya Mfumo yi ta twarisiwa emisaveni hinkwayo, leswaku yi va vumbhoni eka vanhu va matiko hinkwawo; kutani hi kona makumu ma nga ta fika.”—Matewu 24:3-14.

19, 20. (a) Ha yini Vukriste bya ntiyiso minkarhi hinkwayo byi ve vukhongeri lebyi chivirikaka, lebyi chumayelaka? (b) Hi swihi swivutiso swa xisekelo leswi lavaka tinhlamulo sweswi?

¹⁹ Hi 33 C.E., a nga si tlhandlukela ro hetelela etilweni, Yesu la pfuxiweke u byele vadyondzisiwa va yena a ku: “Ndzi nyikiwile vuhosi hinkwabyo etilweni ni la misaveni; hikokwalaho, yanani eka vamatiko hinkwavo, mi va endla vadyondzisiwa va mina, mi va khuvula hi vito ra Tatana, ni ra N’wana, ni ra Moya lowo Kwetsima, mi va dyondzisa ku hlayisa hinkwaswo leswi ndzi mi leriseke swona; kutani vonani, ndzi na n’wina masiku hinkwawo, ku ko ku hela misava.” (Matewu 28:18-20) Lexi i xivangelo xin’wana lexi ha xona Vukriste, ku sukela eku sunguleni ka byona, a byi ri vukhongeri lebyi chivirikaka, lebyi hundzulaka lebyi pfuxeke vukarhi ni mavondzo ya valandzeri va vukhongeri lebyi taleke hinkwako bya Magriki ni Varhoma va siku rero, lebyi a byi sekeriwe entsheketweni. Ku xanisiwa ka Pawulo aEfesa ku wu kombise kahle ntiyiso lowu.—Mintirho 19:23-41.

²⁰ Swivutiso sweswi hi leswi, Xana rungula ra Mfumo wa Xikwembu a ri vula yini mayelana ni vafi? Hi wihi ntshembo wa vafi lowu Kriste a wu chumayeleke? Xana a a nyikela ku pona ‘endzilweni wa tihele’ eka ‘mimoya leyi nga fiki’ ya vapfumeri va yena? Kumbe a a nyikela yini?—Matewu 4:17.

 Ntshembo Wa Vutomi Lebyi Nga Heriki

21, 22. (a) Xana xiyimo xa ku fa ka Lazaro, Yesu u xi fanise na yini, naswona ha yini? (b) Hi wihi ntshembo lowu Marta a a ri na wona hi makwavo la feke?

²¹ Kumbexana ku twisisa lokunene ehenhleni ka ntshembo lowu Yesu a wu chumayeleke ku nga kumiwa eka leswi a swi vuleke ni ku swi endla loko munghana wa yena Lazaro a file. Xana Yesu u ri tekise ku yini rifu ra yena? Loko a ya ekaya ra Lazaro, Yesu u byele vadyondzisiwa va yena a ku: “Lazaro murhandziwa wa hina, ú etlele, kambe ndzi ya ku ya n’wi pfuxa.” (Yohane 11:11) Yesu u fanise xiyimo xa ku fa xa Lazaro ni vurhongo. Evurhongweni lebyikulu, a hi twi nchumu, leswi pfumelelanaka na marito ya Xiheveru lama nga eka Eklesiasta 9:5: “Hikuva lava hanyaka va swi tiva leswaku va ta fa, kambe vafi a va tivi nchumu.”

²² Hambi leswi se a ku ri masiku ya mune Lazaro a file, hi xiya leswaku Yesu a nga vulanga nchumu hi moya (soul) wa Lazaro tanihi lowu nga etilweni, etiheleni kumbe epagatori! Loko Yesu a fika eBetaniya kutani Marta, makwavo wa Lazaro, a huma ku ya n’wi hlanganisa, u te eka yena, “Makwenu ú ta tlhela a pfuka.” Xana u hlamurise ku yini? Xana u te ana se u le tilweni? Marta u hlamurile a ku: “Ndza swi tiva leswaku ú ta pfuka hi siku ra makumu, eku pfukeni ka vafi.” Sweswo swi kombisa kahle leswaku ntshembo wa Vayuda hi nkarhi wolowo a ku ri ku pfuxiwa ka vafi, ku tlhelela evuton’wini laha emisaveni.—Yohane 11:23, 24, 38, 39.

23. Hi rihi hlori leri Yesu a ri endleke, naswona ri ve na vuyelo byihi eka vahlaleri?

²³ Yesu u hlamurile a ku: “Hi mina ku pfuka ni vutomi; la pfumelaka ka mina, hambi a nga fa, ú ta hanya, kutani un’wana ni un’wana la hanyaka, a va a pfumela ka mina, a nga ka a nga fi ni siku ni rin’we. Xana wa swi pfumela sweswo xana?” (Yohane 11:25, 26) Ku tiyisekisa yinhla leyi, Yesu u ye ebakweni laha Lazaro a a tumbetiwe kona ivi a n’wi vitana a huma a hanya a  voniwa hi vamakwavo, Mariya na Marta ni vaakelani. Mhaka yi ya emahlweni: “Lavo tala exikarhi ka Vayuda lava a va tile ka Mariya, loko va vonile leswi Yesu a swi endleke, va pfumela eka yena. . . . Ntshungu lowu a wu ri na Yesu, loko a lerisa Lazaro ku huma esirheni a n’wi pfuxa eku feni, a wu veka vumbhoni bya timhaka leti.” (Yohane 11:45; 12:17) Va vone mahlori hi mahlo ya vona ivi va pfumela naswona va veka vumbhoni bya ntiyiso wa wona. Vakaneti va Yesu va vukhongeri na vona va fanele va xi khorwile xiendlakalo lexi, hikuva rhekhodo yi hi byela leswaku vaprista lavakulu ni Vafarisi va kunguhata ku dlaya Yesu “loyi a endlaka mahlori layo tala.”—Yohane 11:30-53.

24. (a) Xana Lazaro a a ri kwihi hi masiku ya mune? (b) Bibele yi ri yini mayelana ni ku nga fi?

²⁴ Xana Lazaro a a ye kwihi hi masiku ya mune lawa a a file ha wona? A a nga yanga helo. A a nga twi nchumu, a a etlele esirheni a rindzele ku pfuxiwa. Yesu u n’wi katekise hi ku n’wi pfuxa hi ndlela ya singita eku feni. Kambe hi ku ya hi mhaka ya Yohane, Lazaro a nga vulanga nchumu hi ku va a ri etilweni, etiheleni kumbe epagatori hi masiku wolowo ya mune. Ha yini? Hi mhaka ya leswi a a nga ri na moya lowu nga fiki lowu wu nga swi kotaka ku famba wu ya etindhawini to tano. *—Yobo 36:14; Ezekiel 18:4.

25. (a) Loko Bibele yi vulavula hi vutomi lebyi nga heriki, yi kombetela eka yini? (b) Ku ta ka Mfumo wa Xikwembu lowu tshembisiweke ku titshege ha yini?

²⁵ Hikwalaho, loko Yesu a vulavule hi vutomi lebyi nga heriki, a a kombetela eka vutomi byo tano ematilweni tanihi mufumi-kulobye na yena eMfun’weni wa yena tanihi moya lowu nga fiki lowu hundzuriweke kumbe a a kombetela eka vutomi lebyi nga  heriki tanihi munhu emisaveni ya paradeyisi ehansi ka vuhosi bya Mfumo. * (Luka 23:43; Yohane 17:3) Hi ku ya hi xitshembiso xa Xikwembu, ku tshama ka yena ko fanekisela ni vanhu lava yingisaka emisaveni ku ta tisa mikateko yo tala emisaveni. Kavula, hinkwaswo leswi swi titshege eka leswaku Yesu hakunene a a rhumiwile ni leswaku a a amukeleka eka Xikwembu.—Luka 22:28-30; Tito 1:1, 2; Nhlavutelo 21:1-4.

 Ku Amukeriwa Hi Xikwembu —I Ntiyiso, A Hi Ntsheketo

26. Hi xihi xiendlakalo lexi xiyekaka lexi humeleleke emahlweni ka mudyondzisiwa Petro, Yakobo na Yohane?

²⁶ Xana hi swi tivisa ku yini leswaku Yesu a a amukeleka eka Xikwembu? Xo sungula, loko Yesu a khuvuriwa, rito ri twiwile ri huma hi le tilweni ri ku: “Loyi i N’wananga, la rhandzekaka, loyi ndzi n’wi amukelaka.” (Matewu 3:17, NW) Endzhakunyana, ku tiyisiwa ka ku amukela loku ku nyikeriwe emahlweni ka timbhoni tin’wana. Mudyondzisiwa Petro, Yakobo na Yohane, khale ka vaphasi va tinhlampfi vo huma eGaleliya, va fambe na Yesu entshaveni leyi tlakukeke (kumbexana i Ntshava ya Hermoni, leyi tlakukeke timitara ta 2 814). Kwalaho xin’wana lexi xiyekaka xi humelerile emahlweni ya vona: “Kutani [Yesu] a hundzuka emahlweni ka vona; nghohe ya yena yi hatima kukotisa dyambu, naswona swiambalo swa yena swi hundzuka leswo basa, swi vangama kukotisa ku vonakala. Hi nomu lo Muxe na Eliya va humelela kwalaho, va vulavula na yena. . . . A ku a ha vulavula, papa lero vangama ri humelela, ri va funengeta; kutani ku twala rito leri humaka epapeni, ri ku: ‘Loyi i N’wananga la rhandzekaka, loyi ndzi n’wi [amukelaka], n’wi yingiseni!’ Loko vadyondzisiwa va twa rito rero, va wa hi mimombo, va chava ngopfu.”—Matewu 17:1-6; Luka 9:28-36.

27. (a) Xana ku hundzuka ku ve ni vuyelo byihi eka vadyondzisiwa? (b) Hi swi tivisa ku yini leswaku Yesu a a nga ri ntsheketo?

²⁷ Xitiyisekiso lexi lexi twakalaka ni lexi vonekaka xo huma eka Xikwembu xi tirhe ku tiyisa ripfumelo ra Petro swinene, hikuva endzhakunyana u tsarile a ku: “A hi landzanga mintsheketo [Xigriki: myʹthois, mintsheketo] yo endliwa hi vutlhari, loko hi mi tivisile ta ku humelela hi matimba ka Hosi ya hina Yesu Kriste; hina hi timbhoni ta vukulukumba bya yena, lebyi hi nga byi vona hi mahlo. Hikuva siku a nga nyikiwa ku dzuneka ni ku twala hi Xikwembu Tatana, rito ri fikile eka yena ri ta hi ku kwetsima loku hlamarisaka, ri ku: ‘Loyi i N’wananga,  loyi ndzi n’wi rhandzaka ni ku n’wi [amukela].’ Kutani hina hi ri twile rito leri, loko ri huma etilweni, hikuva a hi ri na yena entshaveni leyo hlawuleka.” (2 Petro 1:16-18) Vadyondzisiwa va Vayuda, Petro, Yakobo na Yohane kahle-kahle va vone hlori ra ku hundzuka ka Yesu hi mahlo ni ku twa rito ra Xikwembu ra ku n’wi amukela ri huma ematilweni. Ripfumelo ra vona a ri sekeriwe eka lexi nga kona lexi va xi voneke ni ku xi twa, hayi  entsheketweni kumbe eka “migaringeto ya Vayuda.” (Vona bokisi, tluka 237.)—Matewu 17:9; Tito 1:13, 14. *

Rifu Ra Yesu Ni Hlori Rin’wana

28. Hi lembe ra 33 C.E., xana Yesu u lumbetiwe hi mavunwa hi ndlela yihi?

²⁸ Hi lembe ra 33 C.E., Yesu u khomiwile ivi a tengisiwa hi valawuri va vukhongeri va Vayuda, va n’wi lumbeta hi mavun’wa ya ku sandza hi ku tivula N’wana wa Xikwembu. (Matewu 26:3, 4, 59-67) Tanihi leswi Vayuda volavo a va ri hava matimba ya le nawini yo n’wi dlaya, va n’wi rhumele eka vafumi va Varhoma nakambe va n’wi lumbeta hi mavunwa, sweswi hi ku ala ku hakeriwa ka mindzuvo eka Khezari ni ku vula leswaku yena hi yexe a a ri hosi.—Marka 12:14-17; Luka 23:1-11; Yohane 18:28-31.

29. Xana Yesu u fise ku yini?

²⁹ Loko Yesu a hundziseriwe eka vafumi vo hambana-hambana, mufumi wa Rhoma, Pontiyo Pilato, hi ku hlohloteriwa hi ntlawa wa vukhongeri, u hlawule ndlela yo olova ivi a gweva Yesu hi rifu. Hikwalaho, Yesu u fe hi ndlela yo vava emhandzini kutani miri wa yena wu vekiwa esirheni. Kambe ku nga si hela masiku manharhu xiendlakalo xi humelerile lexi cinceke vadyondzisiwa va Yesu lava nga ni gome lerikulu va va vapfumeri lava tsakeke ni vavuri va rito lava chivirikaka.—Yohane 19:16-22; Vagalatiya 3:13.

30. Hi wahi magoza lawa varhangeri va vukhongeri va ma tekeke ku sivela ku byeriwa mavunwa?

³⁰ Varhangeri va vukhongeri, hi ku ehleketa leswaku valandzeri va Yesu a va ta hluriwa hi vuxisi, va ye eka Pilato ni xikombelo: “‘Hosi, ha ha tsundzuka leswaku muxisi loyi, loko a ha hanya, ú te: “Endzhaku ka masiku manharhu, ndzi ta pfuka eku feni.” Hikwalaho, lerisa leswaku sirha ri rindziwa ku ko ku fika siku ra vunharhu, leswaku vadyondzisiwa va yena va nga tshuki va ta n’wi  yiva, kutani va ta byela vanhu va ku: “U pfukile ku feni!” Vunwa lebyi a byi ta tlula lebyo rhanga hi ku biha.’ Pilato a ku ka vona: ‘Mi ni ntlawa wa valanguteri, yanani mi ya rindza sirha, hilaha mi swi vonaka hakona.’ Kutani va ya, va ya tiyisa ribye hi mfungho wa vona, va veka ni valanguteri leswaku va sala va rindza.” (Matewu 27:62-66) Xana a va tiyise ku fikela kwihi?

31. Ku humelele yini loko vavasati vo tshembeka va ye esirheni ra Yesu?

³¹ Hi siku ra vunharhu endzhaku ka rifu ra Yesu, vavasati vanharhu va ye esirheni ku ya tota miri hi mirhi leyo nun’hwela. Va kume yini xana? “Nimpundzu wa siku leri [ro sungula evhikini], eku humeni ka dyambu, va ya esirheni. A va ri karhi va vutisana, va ku: ‘I mani la nga ta hi vumbuluxela ribye, a ri susa enon’weni wa sirha ke?’ Kambe loko va tlakusa mahlo, va vona leswaku ribye ri vumbuluxiwile, kasi a ri ri lerikulu ngopfu. Loko va nghenile esirheni, va vona jaha leri tshameke etlhelweni ra xinene, ri ambele nguvu yo leha yo basa; kutani va hlamala. Kambe jaha ri ku ka vona: ‘Mi nga hlamaleni; Yesu wa Nazareta la vambiweke, loyi mi n’wi lavaka, ú pfukile, a nga kona la; laha a va n’wi vekile kona hi kwala. Fambani, mi ya tivisa vadyondzisiwa va yena, na Petro, leswaku wa mi rhangela ku ya eGaleliya; hi kona laha mi nga ta n’wi vona kona, hilaha a mi byeleke hakona.’” (Marka 16:1-7; Luka 24:1-12) Ku nga khathariseki ku rindza ko hlawuleka ka varhangeri va vukhongeri, Yesu u pfuxiwile hi Tata wa yena. Xana wolowo i ntsheketo kumbe i ntiyiso wa matimu?

32. Hi swihi swivangelo leswi tiyeke leswi Pawulo a swi kholweke swa leswaku Yesu u pfuxiwile?

³² Kwalomu ka malembe ya 22 endzhaku ka xiendlakalo lexi, Pawulo, khale ka muxanisi wa Vakriste, u tsarile a hlamusela ndlela leyi a kholweke ha yona leswaku Kriste u pfuxiwile: “Ndzi mi hundzisele leswi na mina ndzi swi amukeleke, swi nga leswikulu eka hinkwaswo: Hileswaku Yesu ú fele swidyoho swa hina, hilaha, Matsalwa ma vulaka hakona; ni leswaku ú lahliwile esirheni a vuya a pfuxiwa eku feni hi siku ra vunharhu, hilaha Matsalwa ma vulaka hakona; ni leswaku ú humelele eka Petro, endzhaku a  humelela eka lava khume na vambirhi. Ú tlhele a humelela hi nkarhi wun’we eka vamakwavo lava tlulaka 500; lavo tala va vona va ha ri kona nisweswi, kambe van’wana va file. Endzhaku ka sweswo, u humelele eka Yakobo, a tlhela a humelela eka vaapostola hinkwavo.” (1 Vakorinto 15:3-7) Ina, Pawulo a a ri na xisekelo lexinene xo veka vutomi bya yena ekhombyeni endleleni ya Yesu la pfuxiweke, naswona swi katse vumbhoni bya timbhoni to vona hi mahlo ta 500 leti voneke Yesu la pfuxiweke hi xiviri! (Varhoma 1:1-4) Pawulo a a swi tiva leswaku Yesu u pfuxiwile, naswona a a ri na xivangelo xin’wana xa matimba swinene xo vula sweswo, hi laha a yeke emahlweni a hlamusela ha kona: “Eku heteleleni ka leswi hinkwaswo, ú humelele ni ka mina, mina ndzi fanaka ni n’wana wo velekiwa nkarhi wu nga si fika.”—1 Vakorinto 15:8, 9; Mintirho 9:1-19.

33. Ha yini Vakriste vo sungula a va tiyimiserile leswaku va dlayeriwa ripfumelo ra vona?

³³ Vakriste vo sungula a va tiyimiserile ku fa tanihi vadlawela-ku-pfumela etimbaleni ta mintlango ta le Rhoma. Ha yini? Hikuva a va swi tiva leswaku ripfumelo ra vona ri sekeriwe eka mintiyiso ya matimu, hayi emintsheketweni. A ku ri ntiyiso leswaku Yesu a a ri Kriste, kumbe Mesiya, la tshembisiweke evuprofeteni ni leswaku u rhumiwe hi Xikwembu emisaveni, u kume ku amukeriwa hi Xikwembu, u file emhandzini tanihi N’wana wa Xikwembu la hlayisaka vutshembeki naswona u pfuxiwile eku feni.—1 Petro 1:3, 4.

34. Hi ku ya hi muapostola Pawulo, ha yini ku pfuxiwa ka Yesu ku ri ka nkoka swinene eka ripfumelo ra Vakriste?

³⁴ Hi bumabumela leswaku u hlaya ndzima 15 hinkwayo ya papila ro sungula ra Pawulo eka Vakorinto leswaku u twisisa leswi Pawulo a a swi pfumela hi ku pfuka ni mhaka leyi ha yona ku nga ka nkoka swinene eka ripfumelo ra Vakriste. Mongo wa rungula ra yena wu phofuriwa hi marito lawa: “Kambe lexi tiyeke hileswaku Kriste ú pfuxiwile exikarhi ka vafi. Hi swona leswi tshembisaka leswaku lava feke na vona va ta pfuka. Hikuva leswi rifu ri nga vangiwa hi munhu un’we [Adamu], ku pfuka ka vafi na kona ku  tisiwile hi munhu un’we. Kukotisa leswi hinkwavo va faka hikwalaho ka Adamu, hi mukhuva wolowo, hinkwavo va ta tlhela va pfuxiwa hikwalaho ka Kriste.”—1 Vakorinto 15:20-22.

35. Hi yihi mikateko leyi tshembisiwaka hi Xikwembu ehenhleni ka misava ni vanhu? (Esaya 65:17-25)

³⁵ Xisweswo ku pfuxiwa ka Kriste Yesu ku na xikongomelo lexi eku heteleleni xi nga ta pfuna vanhu hinkwavo. * Nakambe ku pfulele Yesu ndlela ya leswaku eku heteleleni a hetisisa vuprofeta hinkwabyo bya Vumesiya. Ku fuma ka yena ko lulama a ri ematilweni lama nga vonakiki hi ku hatlisa ku fanele ku ndlandlamuxeriwa emisaveni leyi basisiweke. Kutani ku ta va ni leswi Bibele yi swi vulaka “tilo lerintshwa ni misava leyintshwa” laha eka yona Xikwembu xi nga ta “sula mihloti hinkwayo emahlweni ya vona, ni rifu a ri nga ha vi kona; hambi ya ri mahlomulo kumbe ku rila kumbe ku vaviseka a swi nga ha vi kona, hikuva leswo sungula swi hundzile.”—Nhlavutelo 21:1-4.

Vugwinehi Ni Nxaniso Swi Languteriwile

36. Ku humelele yini hi Pentekosta ya 33 C.E., naswona ku va na vuyelo byihi?

³⁶ Endzhakunyana ka rifu ni ku pfuxiwa ka Yesu, hlori rin’wana ri humelerile leri nyikeke matimba ni ntamu eku chumayeleni eka Vakriste volavo vo sungula. Hi siku ra Pentekosta hi lembe ra 33 C.E., Xikwembu xi chululele moya wa xona wo kwetsima kumbe matimba lama tirhaka ehenhla ka Vakriste va 120 lava hlengeletaneke eYerusalema xi ri etilweni. Vuyelo byi ve byihi? “Kutani va vona leswi fanaka ni malangavi ya ndzilo, swi avana, swi tshama ehenhla ka un’wana ni un’wana wa vona. Hinkwavo va tala hi Moya lowo Kwetsima, kutani va sungula ku vulavula hi tindzimi tin’wana, hilaha Moya wu nga va nyika ku vulavula hakona.” (Mintirho 2:3, 4) Vayuda lava vulavulaka ririmi rimbe lava a va ri eYerusalema hi nkarhi wolowo a va hlamarile ku twa  Vayuda lava tekiwaka va nga tivi nchumu va le Galeliya va vulavula hi tindzimi tin’wana. Vuyelo bya kona ku ve leswaku vo tala va pfumerile. Rungula ra Vukriste a ri hangalaka hi xihatla loko vapfumeri va Vayuda va tlhelela ematiko-xikaya ya vona.—Mintirho 2:5-21.

37. Xana vafumi van’wana va Rhoma va endlise ku yini ehenhleni ka vukhongeri lebyintshwa bya Vukriste?

³⁷ Kambe hi xihatla ku ve ni mapapa ya ntima. Kutani Varhoma va kanakana vukhongeri lebyi byintshwa ni lebyi vonakaka byi nga pfumeli vukona bya Xikwembu, byo pfumala swifaniso. Ku sukela eka Mufumi Nero, va tise nxaniso lowukulu eka Vakritse eka malembe xidzana manharhu yo sungula ya Nguva ya hina leyi Tolovelekeke. * Vakriste vo tala va avanyiseriwe rifu etindlwini ta mintlango, ku korwisa torha ra ngati ra vafumi ni mintlawa ya vahlaseri lava khitikaneke ku ta vona vakhotsiwa va ri karhi va hoxiwa eka swivandzana.

38. Hi swihi swiyimo leswi profetiweke leswaku a swi ta kavanyeta bandlha ro sungula ra Vukriste?

³⁸ Nchumu wun’wana lowu a wu kavanyeta emasikwini wolawo yo sungula a ku ri xin’wana lexi vaapostola va xi profeteke. Hi xikombiso, Petro u te: “Khale, vaprofeta va mavunwa na vona va humelele exikarhi ka vanhu, tanihi leswi ku nga ta va ni vadyondzisi va mavunwa exikarhi ka n’wina, lava nga ta nghenisa hi le xihundleni tidyondzo to hambuka leti onhaka; va ta landzula hambi a ri N’wini loyi a va kutsuleke, va tivangela ku lova loku nga ta hatla ku va wela.” (2 Petro 2:1-3) Vugwinehi! Sweswo a ku ri ku wa evugandzerini bya ntiyiso, ku tixaxameta ni mimboyamelo ya kwalaho ya vukhongeri bya tiko ra Rhoma, leri a ri tele hi filosofi ni mianakanyo ya Magriki. Xana swi tise ku yini? Ndzima ya hina leyi landzelaka yi ta hlamula xivutiso xexo ni swin’wana leswi yelanaka na xona.—Mintirho 20:30; 2 Timotiya 2:16-18; 2 Vatesalonika 2:3.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

 [Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 237]

Xana Yesu A A Ri Ntsheketo?

“Xana xitori xa mhaka ya musunguri wa Vukriste i vuyelo bya mahlomulo, mianakanyo ni ntshembo wa munhu—ntsheketo lowu fanaka ni migaringeto ya Krishna, Osiris, Attis, Adonis, Dionysus na Mithras?” ku vutisa n’wamatimu Will Durant. U vula leswaku hi lembe xidzana ro sungula, ku ala leswaku Kriste u tshame a va kona “swi tikomba onge a swi vanga kona hambi ku ri eka munhu wa matiko la kanetaka kumbe valala va Vayuda va Vukriste lebyintshwa.”—The Story of Civilization: Xiyenge III,—Caesar and Christ.

Suetonius (c. 69-140 C.E.), n’wamatimu wa Murhoma, ematin’wini ya yena eka The Twelve Caesars, malunghana na mufumi Claudius u te: “Hi mhaka ya leswi Vayuda va le Rhoma va hambeteke va kavanyeta hi ku tlhontlha Chrestus [Kriste], u va hlongorile emutini.” Leswi swi humelele kwalomu ka lembe ra 52 C.E. (Ringanisa Mintirho 18:1, 2.) Xiya leswaku Suetonius a nga ku kombisi ku kanakana mayelana ni vukona bya Kriste. Ehenhla ka xisekelo lexi xa ntiyiso naswona ku nga khathariseki nxaniso lowu xungetaka vutomi, Vakriste vo sungula a va twarisa ripfumelo ra vona hi ku chivirika. A va ta va va nga byi vekanga vutomi bya vona ekhombyeni hikwalaho ka ntsheketo. Rifu ni ku pfuxiwa ka Yesu swi humelele hi nkarhi wa ku hanya ka vona naswona van’wana va vona, a va ri timbhoni to vona hi mahlo eka swiendlakalo sweswo.

N’wamatimu Durant u fikelela makumu lawa: “Leswaku vanhu ntsena vo hlayanyana va nga va va sungule munhu wa matimba ni la nga ni nkucetelo wonghasi hi lembe xidzana rin’we, la tlakukeke swonghasi hi mahanyelo ni xivono lexi kwetsimaka xa vumakwerhu bya vanhu, a ku ta va ku ri hlori leri hlamarisaka ku tlula Tievhangeli tihi na tihi leti tsariweke.”

[Xifaniso]

Yesu a a chumayela ni ku endla mahlori etikweni leri ra Galeliya ra Palestina wa khale

 [Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 241]

I Mani La Tsaleke Bibele?

Bibele ya Vukriste yi na tibuku ta 39 ta Matsalwa ya Xiheveru (vona bokisi, tluka 220), leti vo tala va ti vitanaka Testamente ya Kahle ni tibuku ta 27 ta Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki, leti hakanyingi ti vitaniwaka Testamente Leyintshwa. * Xisweswo, Bibele i layiburari leyintsongo ya tibuku ta 66 leti tsariweke hi vavanuna va kwalomu ka 40 hi nkarhi wo ringana malembe ya 1 600 ya matimu (ku sukela hi 1513 B.C.E. ku ya eka 98 C.E.).

Matsalwa ya Xigriki ma katsa Tievhangeli ta mune, kumbe timhaka ta vutomi bya Yesu ni mahungu lamanene lawa a ma chumayeleke. Timbirhi ta tona ti tsariwe hi valandzeri va Kriste va le kusuhi, Matewu, wa muluvisi, na Yohane, muphasi wa tinhlampfi. Letin’wana timbirhi ti tsariwe hi vapfumeri vo sungula Marka na Luka, dokodela. (Vakolosa 4:14) Tievhangeli ti landzeriwa hi Mintirho ya Vaapostola, mhaka ya ntirho wa vurhumiwa wa Vakriste vo sungula leyi hleriweke hi Luka. Ku landzela mapapila ya 14 yo huma eka muapostola Pawulo ya ya eka Vakriste vo karhi ni mabandlha yo hambana-hambana, ivi ku landzela mapapila ya Yakobo, Petro, Yohane na Yuda. Buku yo hetelela i Nhlavutelo, leyi tsariweke hi Yohane.

Leswaku vanhu vo tarisa xileswi vo huma eka swisekelo swo hambana naswona lava hanyeke eminkarhini ni mindhavuko yo hambana va swi kotile ku humesa buku yo twanana swonghasi i vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku Bibele a yi humesiwanga hi vutlhari bya munhu kambe yi huhuteriwe hi Xikwembu. Bibele hi yoxe yi ri: “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu [hi ku kongoma, “ku huhutela ka Xikwembu”] naswona ma pfuna ku dyondzisa.” Xisweswo, Matsalwa ma tsariwe ehansi ka nsusumeto wa moya wo kwetsima wa Xikwembu, kumbe matimba lama tirhaka.—2 Timotiya 3:16, 17, Int.

[Xifaniso]

Tsalwa leri nga helelangiki ra Marhoma leri tirhisaka vito ra Pontiyo Pilato hi Xilatini (layini ya vumbirhi, “IVS PILATVS”) ri tiyisa leswaku a a ri munhu la nga ni nkucetelo lowukulu ePalestina, hi laha Bibele yi vulaka ha kona

[Nhlamuselo ya le hansi]

 [Bokisi leri nga eka tluka 245]

Mesiya Evuprofeteni Bya Bibele

Vuprofeta Xiendlakalo Ku Hetiseka

Gen. 49:10 U tswariwe hi rixaka ra Yuda Mat. 1:2-16;

Luka 3:23-33

Ps. 132:11; I wa dyangu wa Davhida Mat. 1:1, 6-16; 9:27;

Esa. 9:7 n’wana Yese Mintirho 13:22, 23

Mik. 5:2 U tswaleriwe eBetlehema Luka 2:4-11; Yoh. 7:42

Esa. 7:14 U tswariwe hi wanhwana Mat. 1:18-23;

Luka 1:30-35

Hos. 11:1 U humesiwe a Egipta Mat. 2:15

Esa. 61:1, 2 A rhumiwa Luka 4:18-21

Esa. 53:4 A rhwala mavabyi ya hina Mat. 8:16, 17

Ps. 69:9 A hisekela yindlu ya Yehova Mat. 21:12, 13;

Yoh. 2:13-17

Esa. 53:1 A nga khorwiwi Yoh. 12:37, 38;

Varhoma 10:11, 16

Zak. 9:9; A vitaniwa hosi ni la taka Mat. 21:1-9;

Ps. 118:26 hi vito ra Yehova Marka 11:7-11

Esa. 28:16; A ariwa kambe a va ribye Mat. 21:42, 45, 46;

Ps. 118:22, lerikulu ra yinhla Mintirho 3:14; 4:11;

23 1 Pet. 2:7

Ps. 41:9; Muapostola un’wana Mat. 26:47-50;

109:8 wa n’wi xenga Yoh. 13:18, 26-30

Zak. 11:12 U xengiwa hi swiphemu swa Mat. 26:15; 27:3-10;

30 swa silivhere Marka 14:10, 11

Esa. 53:8 U ringiwile ni ku yirisiwa Mat. 26:57-68;

27:1, 2, 11-26

Esa. 53:7 A miyela emahlweni ka vahehli Mat. 27:12-14;

Marka 14:61; 15:4, 5

Ps. 69:4 A vengiwa handle ka xivangelo Luka 23:13-25;

Yoh. 15:24, 25

Esa. 50:6; A biwa, a tshwuteriwa Mat. 26:67; 27:26, 30;

Mik. 5:1 hi marhi Yoh. 19:3

Ps. 22:18 Tinguvu ta yena ti hoxeriwa Mat. 27:35;

vuhlolotwana Yoh. 19:23, 24

Esa. 53:12 U hlayiwa ni vadyohi Mat. 26:55, 56; 27:38;

Luka 22:37

Ps. 69:21 A nyikiwa ntsuvi ni Mat. 27:34, 48;

nyonghwa Marka 15:23, 36

Ps. 22:1 A tshikiwa hi Xikwembu Mat. 27:46;

Marka 15:34

Ps. 34:20; A ku na marhambu lama Yoh. 19:33, 36

Eks. 12:46 tshovekeke

Esa. 53:5; A tlhaviwa Mat. 27:49;

Zak. 12:10 Yoh. 19:34, 37;

Nhlav. 1:7

Esa. 53:5, U fa rifu ra gandzelo ku Mat. 20:28; Yoh. 1:29;

8, hlangula swidyoho Varhoma. 3:24; 4:25

11,

12

Esa. 53:9 A lahliwa ni swigwili Mat. 27:57-60;

Yoh. 19:38-42

Yon. 1:17; A ri esirheni ku ringana Mat. 12:39, 40; 16:21;

2:10 masiku manharhu, kutani 17:23; 27:64

a pfuxiwa

 [Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 258, 259]

Yesu Ni Vito Ra Xikwembu

Loko a dyondzisa vadyondzisiwa va yena ndlela yo khongela, Yesu u te: “N’wina ke, khongelani hi mukhuva lowu mi ku: ‘Tata wa hina la nge matilweni, vito ra wena a ri hlawuleke; a ku te ku fuma ka wena; ku rhandza ka wena a ku endliwe misaveni, tanihi loko ku endliwa tilweni.’”—Matewu 6:9, 10.

Yesu a a tiva nhlamuselo ya nkoka ya vito ra Tata wakwe naswona u ri kandziyisile. Xisweswo, eka valala va yena va vukhongeri, u te: “Mina ndzi tile hi vito ra Tata wa mina, kambe a mi ndzi amukeri; kasi loko un’wana a nga ta hi vito ra yena n’wini, mi ta n’wi amukela. . . . Ndzi mi byerile, kambe a mi pfumeri. Mintirho leyi ndzi yi endlaka hi vito ra Tata wa mina, yi veka vumbhoni ehenhla ka mina.”—Yohane 5:43; 10:25; Marka 12:29, 30.

Loko a khongela eka Tata wakwe Yesu u te: “‘Tatana, dzunisa vito ra wena!’ Kutani ku twakala rito, ri huma etilweni ri ku: ‘Ndzi ri dzunisile, ndzi ta engeta ndzi ri dzunisa.’”

Eka xiendlakalo xa le ndzhakunyana, Yesu u khongerile a ku: “Vito ra wena, ndzi ri tivisile vanhu lava u ndzi nyikeke vona emisaveni; a va ri va wena, kutani u ndzi nyikile vona, kutani va hlayisile rito ra wena. Ndzi va tivisile vito ra wena, kutani ndza ha ta va tivisa rona, leswaku rirhandzu leri u ndzi rhandzeke ha rona, ri va ka vona, na mina ndzi va ka vona.”—Yohane 12:28; 17:6, 26.

Tanihi Muyuda, Yesu a a fanele a vulavula hi vito ra Tata wa yena, Yehova kumbe Yahweh, hikuva a a ri tiva tsalwa leri nge: “Mi timbhoni ta mina, ku vula Yehova, n’wina ni nandza wa mina loyi ndzi n’wi hlawuleke, hi leswaku mi ta swi tiva, mi ndzi pfumela, mi va mi swi twa leswaku hi mina: Emahlweni ka mina a ku nga si va na Xikwembu lexi endliweke, endzhaku ka mina ku nga ka ku nga vi na xin’wana. . . . Mi timbhoni ta mina, ku vula Yehova: Hi mina Xikwembu.”—Esaya 43:10, 12.

Hikwalaho, Vayuda tanihi tiko a va hlawuriwe leswaku va va timbhoni ta Yehova. Tanihi Muyuda, Yesu na yena a a ri mbhoni ya Yehova.—Nhlavutelo 3:14.

Kumbexana hi lembe xidzana ro sungula, Vayuda vo tala a va nga ha ri tirhisi vito leri paluxiweke ra Xikwembu. Hambi swi ri tano, ku ni matsalwa lama tiyisaka leswaku Vakriste  vo sungula lava tirhisaka ku hundzuluxela ka Xigriki ka Septuagint ka Matsalwa ya Xiheveru va fanele va yi vonile Tetragrammaton ya Xiheveru leyi tirhisiweke etsalweni ra Xigriki. Hi laha George Howard, profesa wa vukhongeri ni Muheveru a vuleke ha kona a ku: “Loko Septuagint leyi kereke ya Testamente Leyintshwa yi yi tirhiseke ni ku tshaha eka yona yi tamele xivumbeko xa Xiheveru xa vito ra Xikwembu, vatsari va Testamente Leyintshwa handle ko kanakana va yi katsile Tetragrammaton eku tshaheni ka vona. Kambe loko [endzhakunyana] xivumbeko xa Xiheveru xa vito ra Xikwembu xi susiwile ku pfumelelana ni swisivi swa Xigriki eka Septuagint, ri susiwile ni le ka ku tshaha ka Septuagint hi Testamente Leyintshwa.”

Hikwalaho, Profesa Howard u vula leswaku Vakriste va lembe xidzana ro sungula va fanele va ti twisise kahle tindzimana to tanihi Matewu 22:44, laha Yesu a tshaheleke valala va yena Matsalwa ya Xiheveru. Howard u ri, “Kereke ya lembe xidzana ro sungula kumbexana a yi hlayisa xileswi, ‘YHWH u te eka Hosi yanga’” ematshan’weni ya ku hundzuluxela ka le ndzhakunyana loku nge, “‘Hosi yi te eka Hosi yanga,’ . . . loku nga twisisekiki hi leswi ku nga kongomiki.”—Psalma 110:1.

Leswaku Yesu u tirhise vito ra Xikwembu swi tiyisekisiwa hi xihehlo xa Vayuda malembe xidzana yo hlayanyana endzhaku ka rifu rakwe xa leswaku loko a ma endlile mahlori, a ku ri “hi leswi a tiendleke mutivisi wa vito ra ‘xihundla’ ra Xikwembu.”—The Book of Jewish Knowledge.

Yesu entiyisweni a a ri tiva vito leri hlawulekeke ra Xikwembu. Ku nga khathariseki mikhuva ya Vayuda hi nkarhi wolowo, Yesu entiyisweni a a ta ri tirhisa vito leri. A nga yi pfumelelanga mikhuva ya vanhu leswaku yi lawula nawu wa Xikwembu.—Marka 7:9-13; Yohane 1:1-3, 18; Vakolosa 1:15, 16.

[Xifaniso]

Matluka ya papirasi (lembe xidzana ro sungula B.C.E) lama kombisaka vito ra Xikwembu eka tsalwa ra Septuagint ya Xigriki

 [Swifaniso leswi nga eka tluka 238]

Yesu u tirhise swifaniso swo tala eku dyondziseni ka yena—ku byala mbewu, ku tshovela, ku phasa tinhlampfi, ku kuma tidayimani, mintlhambi leyi hlanganeke ni ntanga wa vhinya, ku boxa swi nga ri swingani (Matewu 13:3-47; 25:32)

 [Xifaniso lexi nga eka tluka 243]

Hi matimba ya Xikwembu, Yesu u endle mahlori yo tala, ku katsa ku miyeta xidzedze

[Xifaniso lexi nga eka tluka 246]

Tetragrammaton kumbe tinhlanga ta mune YHWH (Yehova)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 251]

Mhaka ya ku pfuxeriwa ka Lazaro evuton’wini a yi vuli kumbe ku ringanyeta leswaku a a ri na moya lowu nga fiki

[Xifaniso lexi nga eka tluka 253]

Petro, Yakobo na Yohane a va swi tiva leswaku ku amukela ka Xikwembu ka Yesu a ku nga ri ntsheketo—va swi twile ni ku swi vona eku hundzukeni koloko