Vushinto—Ku Lavisisa Xikwembu eJapani
Ndzima 8
Vushinto—Ku Lavisisa Xikwembu eJapani
“Hi mhaka ya leswi tata wa mina a a ri muprista wa Mushinto, hi byeriwe leswaku hi yisa nghilazi ya mati ni nkambana wa rhayisi leyi swekiweke hi nkahelo e-kamidana [ndhumba ya ndyangu wa Mashinto] mixo wun’wana ni wun’wana hi nga si fihlula. Endzhaku ka xiendlo xexo xa ku gandzela, a hi vuya ni nkambana wa rhayisi ivi hi dya. Hi ku endla tano, a ndzi tiyiseka leswaku swikwembu swi ta hi sirhelela.
“Loko hi xava yindlu, hi vukheta a hi tiyisekisa ku tsakela ka hina ndhawu ya yindlu leyintshwa ku ri na liya ya khale hi ku ya eka shaman kumbe eka mungoma. U hi tsundzuxe hi tinyangwa tinharhu ta mademona ivi a hi lerisa ku landzelela endlelo ra ku tibasisa leri tata wa mina a ri andlaleke. Kutani a hi basisa muti wolowo hi munyu kan’we n’hweti yin’wana ni yin’wana.” —Mayumi T.
1. (Katsa ni xingheniso.) Xana vukhongeri bya Vushinto byi tirhisiwa kwihi hi laha ku hlawulekeke, naswona byi katsa yini eka van’wana va vapfumeri va byona?
VUSHINTO hi xitalo i vukhongeri bya le Japani. Hi ku ya hi Nihon Shukyo Jiten, (Encyclopedia ya Vukhongeri bya le Japani), “Ku vumbiwa ka Vushinto ku lava ku fana ni ndhavuko wa mahanyelo wa Majapani, naswona i ndhavuko wa vukhongeri lowu nga si tshamaka wu tirhisiwa hi van’wana handle ka vandla leri ra vanhu.” Kambe minkuctelo ya mabindzu ni ya ndhavuko ya Majapani sweswi yi hangalake swinene lerova yi fanele yi koka nyingiso wa hina wo tiva leswaku i swiaki swihi swa vukhongeri leswi vumbeke matimu ya Japani ni vumunhu bya Majapani.
2. Vushinto byi kucetela vutomi bya vanhu va Majapani ku fikela kwihi?
2 Hambi loko Vushinto byi ri na swirho leswi tlulaka 91 000 000 eJapani, leswi vulaka leswaku i kwalomu ka tikotara tinharhu ta vaaki va rona, nkambisiso wu kombisa leswaku i vanhu va 2 000 000 ntsena kumbe 3 wa tiphesente ta vaaki lavakulu, lava entiyisweni va vulaka leswaku va pfumela eka Vushinto. Hambi swi ri tano, Sugata Masaaki, mulavisisi eka Vushinto, u ri: “Vushito byi nghenelele swinene eka xivumbeko xa vutomi bya siku na siku xa Majapani lerova vanhu va nga ha byi voni leswaku byi kona. Eka Majapani a hi vukhongeri handle ko va xivumbeko xa mbango lexi nga xiyekiki swinene, ku fana ni moya lowu va wu hefemulaka.” Hambi ku ri lava tivulaka lava nga tsakeriki vukhongeri va xava switshungulo swa Vushinto swa vuhlayiseki emapatwini, va endla minkhuvo ya vona ya vukati hi ku ya hi mukhuva wa Vushinto, ni ku chulula mali ya vona eka minkhuvo ya lembe na lembe ya Vushinto.
Byi Sungurise Ku Yini?
3, 4. Xana vukhongeri bya le Japani byi tiviwe rini ro sungula tanihi Vushinto?
3 Vito “Shinto” ri sungule hi lembe xidzana ra vutsevu C.E. leswaku ku hambanisiwa vukhongeri bya kwalaho ni Vubudha, lebyi a byi ri karhi byi nghenisiwa eJapani. “Kavula, ‘Vukhongeri bya Majapani’ . . . a byi ri kona Vubudha byi nga si nghenisiwa,” ku hlamusela Sachiya Hiro, mulavisisi eka vukhongeri bya le Japani, “kambe a ku ri vukhongeri lebyi nga emiehleketweni, lebyi nga ni mikhuva ni ‘mahanyelo.’ Hambi swi ri tano, loko ku nghenisiwa Vubudha, vanhu va sungule ku xiya leswaku mikhuva yoleyo a yi vumba vukhongeri bya Majapani, lebyi hambanaka ni Vubudha, lebyi a byi ri vukhongeri byimbe.” Xana vukhongeri lebyi bya le Japani byi sungurise ku yini?
4 A swi olovi ku vula siku leri Vushinto byo sungula kumbe “Vukhongeri bya Majapani,” byi sunguleke ha rona. Loko ku fika nkarhi wa ku byariwa ka rhayisi ka le nsin’wini ya nhlangasi, “vurimi bya nsimu ya nhlangasi byi endle leswaku ku laveka vanhu lava hlelekeke kahle ni lava tiyimiseleke,” ku hlamusela Kodansha Encyclopedia of Japan, “kutani mikhuva ya vurimi—leyi endzhakunyana yi veke ni nkucetelo wo tano eka Vushinto—yi humelerile.” Vanhu lava va khale a va anakanya hi swikwembu swo tala swa ntumbuluko ni ku swi gandzela.
5. (a) Hi rihi langutelo ra Vushinto hi vafi? (b) Xana langutelo ra Vushinto hi vafi ri njhani loko ri pimanisiwa ni leriya ra Bibele?
5 Ku tlhandlekela eka vugandzeri lebyi, nchavo wa mimoya ya vafi wu yise eka mikhuva ya ku endla ku rhula na yona. Leswi endzhakunyana swi yise eka vugandzeri bya mimoya ya vakokwana lava feke. Hi ku ya hi ripfumelo ra Vushinto, moya wa “mufi” wa ha ri na vumunhu bya yena naswona wu thyakisiwa hi nthyakiso wa rifu endzhaku ka ku fa. Loko loyi a feriweke a endla mikhuva ya xitsundzuxo, moya wa basisiwa ku fikela laha mona hinkwawo wu susiwaka, naswona wu teka vumunhu byo rhula ni bya musa. Hi ku famba ka nkarhi moya wa mufi wu fikelela xiyimo laha wu vaka xikwembu lexi nga mufi kumbe lexi nga murindzi. Xisweswo hi kuma leswaku ku pfumela eka moya lowu nga fiki i xisekelo xa vukhongeri byin’wana nakambe, naswona ku vumba langutelo ni swiendlo swa vapfumeri va kona.—Psalma 146:4; Eklesiasta 9:5, 6, 10.
6, 7. (a) Mashinto a ma swi languta njhani swikwembu swa wona? (b) Xana shintai i yini, naswona ha yini yi ri ya nkoka eka Vushinto? (Ringanisa Eksoda 20:4, 5; Levitika 26:1; 1 Vakorinto 8:5, 6.)
6 Swikwembu swa ntumbuluko na swikwembu swa vakokwana lava feke a swi tekiwa tanihi mimoya “leyi haha-hahaka” yi ta ta moya. Hi nkarhi wa minkhuvo, vanhu a va vitana swikwembu leswaku swi xikela eka tindhawu to karhi leti kwetsimiseriweke xiendlakalo xexo. A ku vuriwa leswaku swikwembu a swi tshamanyana eshintai, swilo leswi gandzeriwaka swo tanihi mirhi, maribye, swivoni ni matlhari. Ti-shama, kumbe vangoma, a va langutela mihiva-hivana yo vitana swikwembu leswaku swi xika.
7 Hakantsongo-ntsongo, “tindhawu to xikela eka tona” ta swikwembu, leti a ti basiseriwa minkhuvo swa nkarhinyana, ti teke xivumbeko xa nkarhi hinkwawo. Vanhu a va akela swikwembu leswinene leswi a swi vonaka swi va katekisa tindhumbha. Eku sunguleni a va nga swi vatli swifaniso swa swikwembu kambe a va gandzela shintai, laha ku vuriwaka leswaku mimoya ya swikwembu a yi tshama kona. Hambi ku ri ntshava hinkwayo, yo tanihi Fuji, a yi tirha tanihi shintai. Hi ku famba ka nkarhi ku ve ni swikwembu swo tala lerova Majapani ma vumba xiga lexi nge yaoyorozu-no-kami, lexi hi ku kongoma xi vulaka “swikwembu swa nhungu wa timiliyoni” (“kami” swi vula “swikwembu”). Sweswi xiga lexi xi tirhiseriwa ku kombisa “swikwembu swa ntsandza-vahlayi,” tanihi leswi nhlayo ya swikwembu evukhongerini bya Vushinto yi tshamelaka ku andza.
8. (a) Hi ku ya hi ntsheketo wa Vushinto, Amaterasu Omikami u vumbiwile ni ku susumeteriwa ku voninga hi ndlela yihi? (b) Xana swi tise ku yini leswaku Amaterasu Omikami a va xikwembu xa tiko, naswona vafumi a va hlanganise ku yini na yena?
8 Tanihi leswi mihiva-hivana ya Vushinto yi titshegeke hi tindhumbha, ntlawa wun’wana ni wun’wana wa ndyangu a wu akela xikwembu xa wona lexi nga murindzi ndhumbha. Hambi swi ri tano, loko ndyangu wa vuhosi wu hlanganise tiko hi lembe xidzana ra vunkombo C.E., ri tlakuse xikwembu xa wona xa xisati xa dyambu, Amaterasu Omikami, leswaku xi va xikwembu xa tiko ni mugandzeriwa lonkulu eka swikwembu swa Vushinto. (Vona bokisi, tluka 191.) Hi ku famba ka nkarhi ntsheketo wa leswaku mufumi wa kona a a ri ntukulu wa xikwembu xa xisati xa dyambu hi ku kongoma wu nyikeriwile leswaku wu kambisisiwa. Leswaku ku tiyisiwa dyondzo yoleyo, Kojiki na Nihon shoki, tibuku timbirhi letikulu ta Vushinto ti hlengeletiwile hi lembe xidzana ra vunhungu C.E. Hi ku tirhisa mintsheketo leyi tlakuseke ndyangu wa vuhosi tanihi vatukulu va swikwembu, tibuku leti ti pfunete ku simeka ku tlakuka ka vafumi.
Vukhongeri Bya Minkhuvo Ni Mihiva-hivana
9. (a) Ha yini Vushinto byi vuriwa vukhongeri bya “ku va hava” hi mudyondzi un’wana? (b) Vushinto byi tiye ku fikela kwihi mayelana ni tidyondzo? (Ringanisa Yohane 4:22-24.)
9 Hambi swi ri tano, tibuku leti timbirhi ta ntsheketo wa Vushinto, a ti tekiwanga tanihi matsalwa lama huhuteriweke. Lexi tsakisaka, Vushinto byi hava musunguri wa byona la tivekaka kumbe Bibele. “Vushinto i vukhongeri bya nxaxamelo wa ‘ku va hava,’” ku hlamusela Shouichi Saeki, mudyondzi wa Vushinto. “Byi hava tidyondzo leti tiyeke naswona byi hava ntivo-vukwembu lebyi hlamuseriweke hi vuxokoxoko. Swi fana ni ku va hava milawu yo karhi leyi nga xiyiwaka. . . . Hambi loko ndzi kulele eka ndyangu lowu hi ndhavuko a wu namarhela Vushinto, a ndzi tsundzuki ndzi dyondzisiwa kahle mayelana ni vukhongeri.” (Xiitaliki i xerhu.) Eka Mashinto, tidyondzo, milawu, naswona minkarhi yin’wana, hambi ku ri leswi va swi gandzelaka a hi swa nkoka. Mulavisisi eka Vushinto u ri: “Hambi ku ri eka ndhumbha yin’we, xikwembu lexi akeriweke ndhumbha hakanyingi a xi cinciwa ku gandzeriwa xin’wana, naswona minkarhi yin’wana vanhu lava a va gandzela swikwembu sweswo ni ku swi khongela a va nga ku voni ku cinca loku.”
10. I yini xa nkoka swinene eka Mashinto?
10 Kutani ke, i yini lexi nga xa nkoka swinene eka Mashinto? Buku leyi hlamuselaka ndhavuko wa le Japani yi ri: “Eku sunguleni, Vushinto a byi teka mintirho leyi kondleteleke ku twanana ni vutomi bya ntlawa lowuntsongo tanihi ‘leswi nga swinene’ ni leswi kavanyetaka sweswo tanihi ‘leswi biheke.’” Ku twanana ni swikwembu, ntumbuluko ni vanhu a swi tekiwa tanihi leswi nga swa nkoka swinene. Xin’wana ni xin’wana lexi onheke ku twanana lokunene ka vanhu a xi bihile ku nga khathariseki mpimanyeto wa xona wa mahanyelo.
11. Xana minkhuvo yi teka xiphemu xihi eka vugandzeri bya Vushinto ni le vuton’wini bya siku na siku?
11 Tanihi leswi Vushinto byi nga hava dyondzo leyi simekiweke, ndlela ya byona ya ku kondletela ku twanana exikarhi ka vanhu i ku tirhisa mihiva-hivana ni minkhuvo. Encyclopedia ya Nihon Shukyo Jiten ya hlamusela: “Lexi nga xa nkoka swinene eka Vushinto hi loko hi yi tlangela minkhuvo kumbe e-e.” (Vona bokisi, tluka 193.) Ku tlangela minkhuvo swin’we ku rhendzeriwe swikwembu swa vakokwana lava feke a swi hoxa xandla eka moya wa ntirhisano exikarhi ka vanhu lava nga exiyengeni lexi byalaka rhayisi. Minkhuvo leyikulu a yi yelana naswona ya ha yelana ni ku byala rhayisi. Hi ximun’wana, vanhu va le mutini a va vitana “xikwembu xa misava yo tsakama laha rhayisi yi byariwaka kona” leswaku xi ehlela emutini wa vona, ivi va khongelela nshovelo lowunene. Hi xixikana, va khensa swikwembu swa vona hikwalaho ka ntshovelo. Hi nkarhi wa minkhuvo, va rhwala swikwembu swa vona hi mikoshi, kumbe ndhumbha leyi rhwalekaka va rhendzeleka na swona ivi va va ni paseka ya vhinya ya rhayisi (sake) ni swakudya kun’we ni swikwembu leswi.
12. I mikhuva ya muxaka munhu ya ku tibasisa leyi tirhisiwaka hi Vushinto, naswona swi endleriwa yini?
12 Hambi swi ri tano, leswaku ma hlangana ni swikwembu, Mashinto ma pfumela leswaku ma fanele ma basisiwa ni ku tengisiwa eka thyaka ra wona hinkwaro ra mahanyelo ni xidyoho. Hi laha mihiva-hivana yi nghenaka kona. Ku ni tindlela timbirhi to basisa munhu kumbe nchumu wo karhi. Yin’wana i oharai naswona leyin’wana i misogi. Hi oharai, muprista wa Mushinto u ndzuluta rhavi ra murhi wa sakaki lowu tshamaka wu ri wa rihlaza, ri boheleriwe phepha kumbe lapi emakun’wini ya rona leswaku a basisa munhu kumbe nchumu wo karhi kasi eka misogi, ku tirhisiwa mati. Mihiva-hivana leyi ya ku basisa i ya nkoka swinene eka vukhongeri bya Mashinto lerova buku yin’wana ya Xijapani yi ri: “Kahle-kahle ku nga vuriwa leswaku handle ka mihiva-hivana leyi, Vushinto a byi nge swi koti ku yima [tanihi vukhongeri].”
Ku Cinca-cinca Ka Vushinto
13, 14. Xana Vushinto byi titwananise njhani ni vukhongeri byin’wana?
13 Minkhuvo ni mihiva-hivana swi tshame swi ri kona eka Vushinto ku nga khatariseki ku hundzuka loku vukhongeri bya Vushinto byi ku tokoteke hi malembe layo tala. I ku hundzuka kwihi? Mulavisisi un’wana eka Vushinto u fanisa ku hundzuka ka Vushinto ni lokuya ka xipopana lexi ambexiweke. Loko Vubudha byi sunguriwa, Vushinto byi tiambexe dyondzo ya Vubudha. Loko vanhu va lava mimpimanyeto ya mahanyelo, byi tiambexe Vuconfucius. Vushinto a byi cinca-cinca swinene.
14 Syncretism, kumbe ku nghenisiwa ka tidyondzo ta vukhongeri byin’wana eka byin’wana, ku humelele eku sunguleni swinene ka matimu ya Vushinto. Hambi loko Vuconfucius ni Vutao, lebyi eJapani byi tiviwaka tanihi “Ndlela ya yin na yang,” byi nghene eka vukhongeri bya Vushinto, Vubudha a ku ri byona lebyi hlanganeke swinene ni Vushinto.
15, 16. (a) Mashinto ma byi tekise ku yini Vubudha? (b) Xana ku hlangana ka Vushinto ni Vubudha swi tise ku yini?
15 Loko Vubudha byi nghena hi le China ni le Korea, Majapani ma vule leswaku mikhuva ya wona ya ndhavuko ya vukhongeri i Vushinto, kumbe “ndlela ya swikwembu.” Hambi swi ri tano, loko ku nghena vukhongeri lebyintshwa, Japani a ri nga tivi loko ri fanele ku amukela Vubudha kumbe e-e. Vaseketeri va Vubudha va kandziyisile va ku, ‘Matiko-akelana hinkwawo ma gandzela hi ndlela yoleyo. Ha yini Japani ri fanele ri tihambanisa?’ Ntlawa lowu lwisanaka ni Vubudha wu kanetile, ‘Loko hi gandzela swikwembu swa vaakelana, hi ta va hi pfuxa vukari bya swikwembu swa hina.’ Endzhaku ka makume ya malembe ya njhekanjhekisano lowu, lava seketelaka Vubudha va hlurile. Eku heleni ka lembe xidzana ra vutsevu C.E., loko Hosana Shōtoku a amukela Vubudha, vukhongeri lebyintshwa byi tiyile.
16 Loko Vubudha byi hangalakela eka vanhu va le makaya, byi hlangane ni swikwembu swa kwalaho swa Vushinto leswi vukona bya swona a byi nghenisiwe swinene eka vutomi bya siku na siku bya vanhu volavo. Vukhongeri lebyi byimbirhi a byi boheka ku twanana leswaku byi hambeta byi va kona habyimbirhi. Tinghwendza ta Mabudha leti ti tixanisaka etintshaveni ti pfunile eku hlanganiseni ka vukhongeri lebyi byimbirhi. Tanihi leswi tintshava a ti tekiwa ti ri vuako bya swikwembu swa Mashinto, mikhuva ya tinghwendza ya ku tixanisa etintshaveni yi vangele ku kula ka mianakanyo ya ku hlanganisa Vubudha ni Vushinto, leswi nakambe swi yiseke eku vumbiweni ka jinguji, kumbe “titempele ta tindhumbha.” * Hakantsongo-ntsongo ku hlangana ka vukhongeri lebyi byimbirhi ku humelerile loko Vubudha byi rhangela eku vumbeni ka tidyondzo ta vukhongeri.
17. (a) Hi yihi nhlamuselo ya kamikaze? (b) Xana kamikaze a wu yelana njhani ni ripfumelo ra leswaku Japani i tiko ra xikwembu?
17 Hi nkarhi wolowo, ripfumelo ra leswaku Japani a ku ri tiko ra Xikwembu a ri sungula. Loko Vamongoliya va hlasela Japani hi lembe xidzana ra vu-13, ku humelele ku pfumela eka kamikaze, leswi hi ku kongoma ku nga “moya wa le henhla.” Hi makhamba mambirhi Vamongoliya va hlasele xihlala xa Kyushu hi mavuthu ya matimba swinene, naswona hi makhamba mambirhi va sirheleriwe hi swidzedze. Majapani ma vule leswaku swidzedze kumbe mimoya (kaze) leyi, i ya swikwembu (kami) swa vona swa Vushinto, naswona leswi swi kurise swinene ndhuma ya swikwembu swa vona.
18. Vushinto byi phikizane ni vukhongeri byin’wana hi ndlela yihi?
18 Loko swikwembu swa Vushinto swi ya swi tshembiwa, swi tekiwe tanihi swikwembu leswikulu, loko swa Mabudha (“lava voningeriweke”) ni va-bodhisattva (lava va nga ta va Vabudha lava pfunaka van’wana leswaku va kuma ku voningeriwa; vona matluka 136-8, 145-6) a swi tekiwa tanihi swikombiso swa kwalaho swa nkarinyana ntsena swa vukwembu. Hikwalaho ka nkwetlembetano lowu exikarhi ka Vushinto ni Vubudha, mintlawa yo hambana-hambana ya Vushinto yi humelerile. Van’wana va tlakuse Vubudha, van’wana va tlakuse tempele ya swikwembu ya Vushinto, naswona van’wana va tirhise xivumbeko xa le ndzhaku xa Vuconfucius ku khavisa tidyondzo ta vona.
Ku Gandzela Mufumi Ni Vushinto Bya Tiko
19. (a) A xi ri xihi xikongomelo xa ku Kondletela Mashinto? (b) Xana tidyondzo ta Norinaga Motoori ti yise eka mianakanyo yihi? (c) Xikwembu xi hi rhamba leswaku hi endla yini?
19 Endzhaku ka malembe yo tala ya ku tsana, vafundhisi va Vushinto va vule leswaku vukhongeri bya vona byi thyakisiwe hi mianakanyo ya vukhongeri ya Machayina. Kutani va kandziyise ku tlhelela eka ndlela ya khale ya Majapani. Ntlawa lowuntshwa wa Vushinto, lowu tiviwaka tanihi ku Kondletela Vushito, wu humelerile, Norinaga Motoori (la vitaniwaka hi ndlela leyi, Motoʹori), mudyondzi wa lembe xidzana ra vu-18, a ri un’wana wa vafundhisi lavakulu eka wona. Loko a ri karhi a lavisisa masungulo ya ndhavuko wa Majapani, Motoori u dyondze matimu ya mindhavuko, ngopfu-ngopfu matsalwa ya Vushinto lama vuriwaka Kojiki. U dyondzise ku tlakuka ka Amaterasu Omikami xikwembu xa xisati xa dyambu kambe a kumbetela leswaku swilo swa ntumbuluko i swa swikwembu. Ku engetela kwalaho, hi ku ya hi dyondzo ya yena, lunghiselelo ra Xikwembu a ri vhumbeki, naswona swi kombisa ku pfumala xichavo loko vanhu va ringeta ku ri twisisa. U nga vutisi nchumu naswona titsongahatele lunghiselelo ra Xikwembu, yoleyo a ku ri mianakanyo ya yena.—Esaya 1:18.
20, 21. (a) Xana mufundhisi un’wana wa Mushinto u ringetise ku yini ku susa nkucetelo wa “Machayina” eka Vushinto? (b) Filosofi ya Hirata yi yise eku simekiweni ka ntlawa wihi?
20 Atsutane Hirata, un’wana wa valandzeri vakwe, u ndlandlamuxe mianakanyo ya Norinaga ivi a ringeta ku basisa Vushinto, a susa minkucetelo hinkwayo ya “Machayina” eka byona. Xana Hirata u endle yini? U hlanganise Vushinto ni ntivo-vukwembu bya “Vukriste” lebyi gwineheke! U fanise Amenominakanushi-no-kami, xikwembu lexi boxiweke eka Kojiki, ni Xikwembu xa “Vukriste” ivi a hlamusela xikwembu lexi xi ungamelaka xa vuako tanihi lexi nga ni swikwembu swimbirhi swa le hansinyana, “High-Producing (Takami-musubi) na Divine-Producing (Kami-musubi), leswi langutekaka swi yimela misinya ya milawu ya vununa ni vusati.” (Religions in Japan) Ina, u amukele dyondzo ya xikwembu xa vunharhu-un’we eka Vukhatoliki bya Rhoma, hambi loko yi nga kalanga yi va dyondzo leyikulu ya Vushinto. Hambi swi ri tano, ku nghenisa ka Hirata leswi vuriwaka Vukriste eka Vushinto eku heteleleni ku nghenise xivumbeko xa Vujagana xa leswaku ku na Xikwembu xin’we emianakanyweni ya Mashinto.—Esaya 40:25, 26.
21 Dyondzo ya ntivo-vukwembu ya Hirata yi ve xisekelo xa ntlawa wa ku ‘Gandzela Mufumi,’ leswi swi yiseke eku wisiweni ka varhangeri va mavuthu lama kwetlembetanaka, ma-shogun, ni ku kondleteriwa ka mfumo lowukulu hi 1868. Loko ku simekiwa hulumendhe ya mufumi, vadyondzisiwa va Hirata va hlawuriwe leswaku va va valawuri va hulumendhe eka vugandzeri bya Vushinto, naswona va endle fambiselo ra ku endla leswaku Vushinto byi va vukhongeri bya Tiko. Ehansi ka vumbiwa lebyintshwa bya nkarhi wolowo, mufumi, la tekiweke tanihi ntukulu la kongomeke wa Amaterasu Omikami, xikwembu xa xisati xa dyambu, a a langutiwa “a ri la kwetsimaka ni la nga hlaselekiki.” Xisweswo u ve xikwembu lexikulu xa Vushinto bya Tiko.—Psalma 146:3-5.
“Tsalwa Ro Kwetsima” Ra Vushinto
22, 23. (a) Hi swihi swileriso swimbirhi leswi humesiweke hi mufumi? (b) Ha yini swileriso leswi swi tekiwe swi ri leswi kwetsimaka?
22 Hambi loko Vushinto byi ri na tirhekhodo ta byona, mihiva-hivana ni swikhongelo swa khale eka tsalwa ra Kojiki, Nihongi ni ra Yengishiki, Vushinto bya Tiko a byi lava buku yo kwetsima. Hi 1882, Mufumi Meiji u humese Xileriso xa Mfumo lexi yaka eka Masocha ni Vatluti. Tanihi leswi a xi huma eka mufumi, Majapani ma xi teke tanihi tsalwa ro kwetsima, naswona ri ve xisekelo xa ku anakanyisisa ka siku na siku eka vavanuna lava nga emavuthwini lama hlomeke. Ri kandziyise leswaku ntirho wa munhu wo hakela milandzu ni mindzhwalo ya yena eka mufumi loyi a nga xikwembu a wu tlula wihi na wihi lowu a nga ha wu endlelaka mani na mani.
23 Xiengetelo xin’wana eka tsalwa ro kwetsima ra Vushinto xi humelele loko mufumi a humese Xileriso xa Mfumo ehenhleni ka Dyondzo hi October 30, 1890. A “xi andlalanga masungulo eka dyondzo ya le xikolweni ntsena, kambe xi vonake xi ve matsalwa yo kwetsima ya Vushinto bya Tiko,” ku hlamusela Shigeyoshi Murakami, mulavisisi eka Vushinto bya Tiko. Xileriso xi swi veke erivaleni leswaku vuxaka bya “matimu” exikarhi ka vakokwana lava feke va ntsheketo va vuhosi ni vafumiwa va vona a ku ri xisekelo xa dyondzo leyi. Xana Majapani ma swi tekise ku yini swileriso leswi?
24. (a) Nyika xikombiso xa ndlela leyi swileriso swa vuhosi a swi tekiwa ha yona hi vanhu. (b) Xana Vushinto bya Tiko byi yise eka ku gandzela mufumi hi ndlela yihi?
24 “Loko ndza ha ri nhwanyana xandla [xa nhloko ya xikolo] a a tamela bokisi ro vatliwa ku fikela empin’weni wa tihlo ivi hi ndlela yo gandzela a ri tisa exitejini,” ku tsundzuka Asano Koshino. “Nhloko ya xikolo a yi amukela bokisi ivi yi koka tsalwa leri songiweke leri Xileriso xa Mfumo ehenhleni ka Dyondzo a xi tsariwe eka rona. Loko xileriso lexi xi ri karhi xi hlayiwa, a hi fanele ku korhamisa tinhloko ta hina ku kondza hi twa marito yo hetelela, ‘Vito ra Muchaviseki ni mfungho Wakwe.’ Hi xi twe minkarhi yo tala swinene lerova hi nhlokohata marito lawa.” Ku kondza ku va 1945, naswona hikwalaho ka mafambiselo yo dyondzisa lama sekeriweke eka mintsheketo, tiko hinkwaro a ri dyondzisiwe ku tinyiketela eka mufumi. Vushinto bya Tiko a byi tekiwa tanihi vukhongeri lebyi tlakukeke, naswona mimpambukwa leyin’wana ya 13 ya Vushinto leyi a yi dyondzisa tidyondzo leti hambaneke a yi tekeriwa ehansi, yi langutiwa tanihi Vushinto lebyi Pambukeke.
Ntirho Wa Vukhongeri Wa Le Japani —Ku Hluriwa Ka Misava
25. Xana vanhu a va n’wi tekisa ku yini mufumi wa Majapani?
25 Vushinto bya Tiko nakambe a byi hlome hi xifaniso xa byona. “Mixo wun’wana ni wun’wana, a ndzi phokotela mavoko ya mina emahlweni ka dyambu, xifaniso xa Amaterasu Omikami, xikwembu xa xisati, ivi ndzi languta evuxeni laha ku nga na Yindlu ya Vuhosi, ivi ndzi gandzela mufumi,” ku tsundzuka Masato, wanuna la dyuhaleke wa Mujapani. Mufumi a a gandzeriwa tanihi xikwembu hi vafumiwa va yena. A a langutiwa tanihi la tlakukeke hi tlhelo ra politiki ni ra vukhongeri hikwalaho ka leswi a nga ntukulu wa xikwembu xa xisati xa dyambu. Profesa un’wana wa Mujapani u te: “Mufumi i xikwembu lexi kombisiweke eka vanhu. I Xikwembu lexi vonakaka.”
26. I dyondzo yihi leyi vangiweke hi ku gandzeriwa ka mufumi?
26 Hikwalaho, ku vumbiwe dyondzo ya leswaku “xivindzi xa misava leyi vonekaka i tiko ra Mikado [Mufumi]. Ku sukela eka xivindzi lexi hi fanele hi ndlandlamuxa Moya lowu Wukulu emisaveni hinkwayo. . . . Ku ndlandlamuxiwa ka Japani Lonkulu emisaveni hinkwayo ni ku tlakusiwa ka misava hinkwayo yi va tiko ra Swikwembu i mhaka ya xihatla enkarhini wa sweswi, naswona nakambe, i xikongomelo xa hina xa hi laha ku nga heriki ni lexi nga cinciki.” (The Political Philosophy of Modern Shinto, hi D. C. Holtom) A ku nga ri na lexi hambanisaka Kereke ni Tiko kwalaho!
27. Xana ku gandzela mufumi wa le Japani a ku tirhisiwa njhani hi masocha?
27 Ebukwini yakwe leyi nge Man’s Religions, John B. Noss wa hlamusela: “Mavuthu ya Majapani a ma nga hlweli ku tirhisa langutelo leri. Va swi endle xiphemu xa bulo ra vona ra nyimpi leswaku ku hlula a ku ri ntirho wo kwetsima wa Japani. Entiyisweni, eka marito yo tano hi nga vona vuyelo lebyi twisisekaka bya vutiko lebyi hlanganisiweke ni mimpimanyeto hinkwayo ya vukhongeri.” Vona khombo leri byariweke eka Majapani ni le ka vanhu van’wana, leri ngopfu-ngopfu ri sekeriweke eka ntsheketo wa Vushinto wa leswaku mufumi u ni vukwembu ni ku pfanganisa vukhongeri ni vutiko!
28. Hi xihi xiphemu lexi Vushinto byi veke na xona eka matshalatshala ya Majapani ya nyimpi?
28 Majapani laman’wana hinkwawo a ma nga ri na ndlela yin’wana handle ko gandzela mufumi ehansi ka Vushinto bya Tiko ni fambiselo ra byona ra vuhosi. Dyondzo ya Norinaga Motoori ya leswaku ‘U nga vutisi nchumu, kambe titsongahatele lunghiselelo ra xikwembu’ yi nghenile swinene ivi yi lawula mianakanyo ya Majapani. Hi 1941 tiko hinkwaro a ri nghenisiwe eka matshalatshala ya nyimpi, leyi nga Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava ehansi ka mujeko wa Vushinto bya Tiko ni ku tinyiketela eka “xikwembu-munhu lexi hanyaka.” ‘Japani i tiko ra xikwembu,’ vanhu a va anakanya tano, ‘naswona kamikaze, moya wa xikwembu, wu ta hunga loko ku ri na nkitsinkitsi.’ Masocha ni mindyangu ya wona ma kombele swikwembu swa wona leswi va langutelaka leswaku ma humelela enyimpini.
29. I yini leswi vangeleke ku lahlekeriwa hi ripfumelo eka vo tala endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava?
29 Loko tiko ra “xikwembu” ri hluriwile hi 1945, ehansi ka minhlaselo mimbirhi ya ku lovisiwa ka Hiroshima ni xiphemu lexikulu xa Nagasaki hi bomo ya athomo, Vushinto byi langutane ni nkitsinkitsi lowukulu. Hi ku copeta ka tihlo, Hirohito mufumi la vuriwaka leswaku i xikwembu lexi nga hluriwiki u hundzeke hosi leyi nga munhu ntsena leyi hluriweke. Ripfumelo ra Majapani ri hlanhliwile. Kamikaze u hete tiko matimba. Encyclopedia ya Nihon Shukyo Jiten yi ri: “Xin’wana xa swivangelo a ku ri ku hetiwa ka tiko matimba loko ri xengiwile. . . . Ku tlula kwalaho, xivandla xa Vushinto a xi nyikelanga nhlamuselo leyi twalaka ni leyi faneleke ya ku kanakana loku veke kona hikwalaho ka ku [hluriwa]. Xisweswo, nhlamulo yo kombisa ku pfumala ku vupfa hi tlhelo ra vukhongeri ya leswaku ‘A ku na xikwembu kumbe Budha’ yi ve mboyamelo lowu tolovelekeke.”
Ndlela Yo Ya Eku Twananeni Ka Ntiyiso
30. (a) Hi yihi dyondzo leyi nga kumiwaka eka ntokoto wa Mashinto eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava? (b) Ha yini swi ri swa nkoka ku tirhisa matimba ya hina ya ku anakanya mayelana ni vugandzeri bya hina?
30 Ndlela leyi Vushinto bya Tiko byi yi tekeke yi kandziyisa xilaveko xa leswaku munhu un’wana ni un’wana a kambisisa tidyondzo ta ndhavuko lowu a wu namarhelaka. Mashinto ma nga ha va ma lave ndlela yo kuma ku twanana ni vaakelani va vona va Majapani loko ma seketele nyimpi. Kavula, sweswo a swi ku kondletelanga ku twanana ka misava hinkwayo, naswona hi ku dlayiwa ka vawundli ni vana va vona enyimpini, a swi ku tisanga ku twanana emindyangwini. Loko hi nga si nyiketela vutomi bya hina eka un’wana, hi fanele hi tiyiseka hi munhu ni ndlela leyi hi tinyiketelaka eka yona. “Ndza mi khongotela,” ku vule mudyondzisi wa Vukriste eka Varhoma loyi eku sunguleni a a tinyiketele eka vugandzeri bya mufumi, “leswaku mi nyiketa vutomi bya n’wina hinkwabyo, byi va mhamba leyi hanyaka, leyi hlawulekeke, leyi amukelekaka eka Xikwembu; magandzelele yo kwetsima hi matimba ya n’wina ya ku anakanya.” Tanihi leswi Vakriste va Varhoma a va fanele ku tirhisa matimba ya vona ya mianakanyo leswaku va hlawula loyi va faneleke va tinyiketela eka yena, i swa nkoka ku tirhisa matimba ya hina ya ku anakanya leswaku hi hlawula loyi hi faneleke hi n’wi gandzela.—Varhoma 12:1, 2.
31. (a) I yini leswi a swi anerile eka vapfumeri vo tala va Mashinto? (b) Hi xihi xivutiso lexi lavaka ku hlamuriwa?
31 Eka Mashinto hi laha ku tolovelekeke, mhaka ya nkoka evukhongerini bya vona a ku nga ri ku hlawula xikwembu xin’we. Hidenori Tsuji, muleteri wa matimu ya vukhongeri bya le Japani, u ri: “Eka vanhu lava tolovelekeke, swikwembu kumbe Vabudha a swi nga hambani. Ku nga ha va swikwembu kumbe Vabudha, ntsendze loko swi twa swikhongelo swo kombela ntshovelo lowunene, ku susa mavabyi ni ku tisa vuhlayiseki bya ndyangu, sweswo a swi anerile eka vanhu volavo.” Kambe xana sweswo swi va yisile eka Xikwembu xa ntiyiso ni nkateko wa xona? Nhlamulo ya matimu yi le rivaleni.
32. Ndzima ya hina leyi landzelaka yi ta hlamusela yini?
32 Mashinto, eku lavisiseni ka wona xikwembu, hi ku seketela tidyondzo ta wona eka mintsheketo, ma hundzule munhu ntsena, mufumi wa wona, a va xikwembu, la vuriwaka ntukulu wa xikwembu xa xisati xa dyambu Amaterasu Omikami. Hambi swi ri tano, magidi ya malembe Vushinto byi nga si sungula, Xikwembu xa ntiyiso xi tikombisile eka munhu wa ripfumelo wa Musemite eMesopotamiya. Ndzima ya hina leyi landzelaka yi ta hlamusela xiendlakalo xexo xa nkoka ni vuyelo bya xona.
[Nhlamuselo ya le hansi]
^ par. 16 Le Japani miako ya vukhongeri ya Mashinto yi tekiwa tanihi tindhumbha naswona liya ya Mabudha tanihi titempele.
[Swivutiso Swa Dyondzo]
[Bokisi leri nga eka tluka 191]
Xikwembu Xa Xisati Xa Dyambu Eka Ntsheketo Wa Mashinto
Ntsheketo wa Mashinto wu vula leswaku khale ka khaleni, xikwembu Izanagi “xi hlantswe tihlo ra xona ra le ximatsini, ivi xisweswo xi veleka xikwembu lexikulu xa xisati Amaterasu, xikwembu xa xisati xa Dyambu.” Endzhakunyana, Susanoo, xikwembu xa timbala ta le lwandle, u endle Amaterasu a tshwuka lerova a “tumbela ebakweni ra ribye ra le Tilweni, a pfala nyangwa hi ribye. Misava yi funengetiwe hi munyama.” Kutani swikwembu swi endle rhengu ro humesa Amaterasu ebakweni. Swi hlengelete minkuku leyi ringaka leyi twarisaka leswaku vurhonga byi fikile ivi swi endla xivoni lexikulu. Emirhini ya sakaki va hayeke swin’wetsin’wetsi ni mijeko ya malapi. Kutani xikwembu xa xisati Ama no Uzume xi sungule ku cina kutani xi endla pongo hi ku ba nkambana lowukulu hi milenge ya xona. Hi ku cina ka xona ka rihuhu, xi hluvule mpahla ya xona ivi swikwembu swi fa hi ku hleka. Ntirho lowu hinkwawo wu pfuxe ku lava ku tiva ka Amaterasu, loyi a languteke ehandle ivi a tivona exivonini. Ku tivona loku ku n’wi humesile ebakweni, laha xikwembu xa Matimba xi n’wi khomeke xi n’wi kokela ehandle hi voko a ta erivaleni. “Hi loko nakambe misava yi tlhela yi voningiwa hi miseve ya xikwembu xa xisati xa Dyambu.”—New Larousse Encyclopedia of Mythology.—Ringanisa Genesa 1:3-5, 14-19; Psalma 74:16, 17; 104:19-23.
[Bokisi leri nga eka tluka 193]
Vushinto—Vukhongeri Bya Minkhuvo
Lembe ra Majapani ri tale hi minkhuvo ya vukhongeri kumbe matsuri. Yin’wana ya yona leyikulu hi leyi landzelaka:
▪ Sho-gatsu, kumbe Nkhuvo wa Lembe Lerintshwa, January 1-3.
▪ Setsubun, ku haxa tinyawa endzeni ni le handle ka le makaya, ku ri karhi ku huweleriwa, “Vadiyavulosi ehandle, laki endzeni”; February 3.
▪ Hina Matsuri, kumbe Nkhuvo wa Swipopana swa vanhwanyana, wu khomiwa hi March 3. Platifomo ya swipopana, leyi yimelaka ndyangu wa khale wa vuhosi, ya kombisiwa.
▪ Nkhuvo wa Vafana, hi May 5; Koi-nobori (mijeko leyi nga ni swifaniso swa tinhlampfi leyi kombisaka matimba) yi hayekiwa etimhandzini.
▪ Tsukumi, ku tsakela n’weti lowu taleke wa le xikarhi ka xixikana, ku ri karhi ku nyikeriwa makhekhe lamantsongo ya xirhendzevutana lama endliweke hi rhayisi ni mihandzu yo sungula ya leswi byariweke.
▪ Kanname-sai, kumbe ku nyikeriwa ka rhayisi yo sungula leyintshwa hi mufumi, hi October.
▪ Niiname-sai wu tlangeriwa hi dyangu wa le vuhosini hi November, loko mufumi la tirhaka tanihi muprista lonkulu eka Vushinto bya le Vuhosini a luma nguva ya rhayisi leyintshwa.
▪ Shichi-go-san, leswi vulaka “nkombo-ntlhanu-nharhu,” lowu tlangeriwaka hi mindyangu ya Vushinto hi November 15. Nkombo, ntlhanu na nharhu ma langutiwa tanihi malembe ya nkoka ya ku cinca; vana lava ambaleke ti-kimono ta mivala-vala va endzela ndhumbha ya ndyangu.
▪ Minkhuvo yo tala ya Vubudha na yona ya tlangeriwa, ku katsa ni siku ra ku tswariwa ka Budha, hi April 8, ni Nkhuvo wa Obon, July 15, lowu helaka hi ku papamisa timboni elwandle kumbe emilambyeni “ku kongomisa mimoya ya vakokwana lava feke leswaku yi tlhelela eka misava yin’wana.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 188]
Mushinto la tinyiketeleke u kombela mikateko eka swikwembu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 189]
Vushinto, ‘Ndlela ya Swikwembu’
[Xifaniso lexi nga eka tluka 190]
Ntshava hinkwayo, yo tanihi Fuji, minkarhi yin’wana yi tekiwa tanihi shintai, kumbe nchumu wo wu gandzela
[Swifaniso leswi nga eka tluka 195]
Mashinto ma rhwele mikoshi, kumbe ndhumbha leyi rhwalekaka, naswona ehenhla, va ambale matluka ya hollyhock (aoi) hi nkarhi wa Nkhuvo wa Aoi eKyoto
[Xifaniso lexi nga eka tluka 196]
Ku ndzuluta phepha kumbe lapi leri boheleriweke erhavini ra murhi lowu tshamaka wu ri wa rihlaza ku vuriwa leswaku swi ta basisa munhu ni swilo swin’wana, swi tiyisekisa vuhlayiseki
[Swifaniso leswi nga eka tluka 197]
Mujapani a nga voni ku hambana loko a khongela emahlweni ka ndhumbha ya Vushinto, eximatsini, ni altari ya Vubudha
[Xifaniso lexi nga eka tluka 198]
Mufumi Hirohito (eplatifomo) a a gandzeriwa tanihi ntukulu wa xikwembu xa xisati xa dyambu
[Xifaniso lexi nga eka tluka 203]
Wansati lontshwa u namaketa ema endhumbheni, kumbe xin’wetsin’wetsi xa ntsandze lowu tsariweke xikhongelo, lowu a wu xaveke
