Ndzima 7

Vutao Ni Vuconfucius—Ku Lavisisa Ndlela Yo Ya eTilweni

Vutao, Vuconfucius ni Vubudha byi vumba vukhongeri lebyikulu byinharhu bya le China ni le Far East. Hambi swi ri tano, ku hambana ni Vubudha, Vutao ni Vuconfucius a byi vanga vukhongeri bya misava hinkwayo kambe kahle-kahle byi tshame kwale China ni laha ndhavuko wa Machayina wu veke ni nkucetelo kona. Hambi leswi tinhlayo ta le nawini ta nhlayo ya sweswi ya valandzeri va byona eChina ti nga kumekiki, Vutao ni Vuconfucius habyimbirhi byi lawule vutomi bya vukhongeri bya ku lava ku va kotara ya vaaki va misava eka malembe ya 2 000 lama hundzeke.

1. (Katsa ni xingheniso.) (a) Xana Vutao ni Vuconfucius byi tirhisiwa kwihi, naswona byi kule ku fikela kwihi? (b) Xana sweswi hi kambisisa tidyondzo leti hi ri enkarhini wihi?

 ‘SWILUVA swa dzana a swi hluke; mintlawa ya dzana a yi phikizane.’ Xiga xexo, lexi hangalasiweke hi Mao Tse-tung wa Riphabliki ra Vanhu va le China loko a vulavula hi 1956, entiyisweni a ku ri ku hlamuseriwa ka marito lawa vadyondzi va le China va ma tirhiseke ku hlamusela nguva ya le China ku sukela hi lembe xidzana ra vuntlhanu ku ya eka ra vunharhu B.C.E., leyi vuriwaka nguva ya Mimfumo leyi Lwaka. Hi nkarhi lowu nxaxamelo wa vafumi va matimba va Chou (kwalomu ka c. 1122-256 B.C.E.) a wu hundzuke fambiselo leri nga tiyisiwangiki ra mimfumo leyi kwetlembetanaka leyi a yi nghenele ku lwa loku  nga heriki, loku tshikileleke swinene vanhu lava tolovelekeke.

2. (a) I yini leswi vangeke “mintlawa ya dzana” ya mianakanyo? (b) Hi wahi masalela ya “mintlawa ya dzana” lama kuleke?

² Mpfilumpfilu ni ku xaniseka leswi tisiweke hi tinyimpi leti swi tsanise swinene matimba ya ntlawa lowu fumaka wa ndhavuko. Vanhu lava tolovelekeke a va nga ha aneriseki hi ku titsongahatela mianakanyo ni vukanganyisi bya vafumi lava tlakukeke ni ku tokota mimbuyelo leyi va nga vuli nchumu. Hikwalaho, mianakanyo ni ku navela leswi a swi tumbetiwile hi nkarhi wo leha swi balekile ku fana ni “swiluva swa dzana.” Mintlawa yo hambana-hambana ya mianakanyo yi humese mianakanyo ya yona ehenhleni ka hulumendhe, nawu, ku tshamiseka, mahanyelo ni milawu ya mahanyelo, kun’we ni timhaka to tanihi ta vurimi, vuyimbeleri ni tibuku, tanihi matshalatshala yo kondletela ku ntshunxeka ko karhi evuton’wini. Yi tiviwe tanihi “mintlawa ya dzana.” Yo tala ya yona a yi humesanga mbuyelo wa nkarhi hinkwawo. Hambi swi ri tano, mintlawa mimbirhi yi kume ndhuma leyikulu lerova yi kucetele vutomi eChina ku tlula malembe ya 2 000. A yi ri leyi eku heteleleni yi tiviweke tanihi Vutao ni Vuconfucius.

 Tao—I Yini?

3. (a) Hi yihi nhlamuselo ya Machayina ya Tao? (b) Ematshan’wini ya Muvumbi, i yini leswi Machayina a ma tshemba leswaku hi swona swi vangeke swilo hinkwaswo? (Ringanisa Vaheveru 3:4.)

³ Leswaku u twisisa mhaka leyi ha yona Vutao (leri vitanisiwaka xileswi vu-dow; leri hetelelaka ku fana na now) ni Vuconfucius byi veke ni nkucetelo lowukulu ni wa nkarhi wo leha swonghasi eka vanhu va le China, kun’we ni va le Japani, Korea ni matiko man’wana ya le kusuhi, i swa nkoka ku twisisanyana tidyondzo ta xisekelo ta le China ta Tao. Rito hi roxe ri vula “ndlela, gondzo kumbe ntila.” Hi ku ndlandlamuxa, ri nga tlhela ri vula “endlelo, nsinya wa nawu kumbe dyondzo.” Eka Machayina, ku twanana ni nhleleko leswi a va swi vona evuakweni a ku ri swikombiso swa Tao, ku rhandza ko karhi ka le henhla kumbe nawu lowu nga kona ni lowu lawulaka vuako. Hi marito man’wana, ematshan’wini yo pfumela eka Xikwembu Muvumbi la lawulaka vuako, va pfumela eka vuswikoti byo karhi, ku rhandza ka le tilweni kumbe matilo hi woxe tanihi lama endlaka hinkwaswo.

4. Xana Machayina ma yi tirhise njhani dyondzo ya Tao etimhakeni ta vanhu? (Ringanisa Swivuriso 3:5, 6.)

⁴ Hi ku tirhisa dyondzo ya Tao etimhakeni ta vanhu, Machayina a ma pfumela leswaku ku ni ndlela ya ntumbuluko ni leyi lulameke yo endla swilo hinkwaswo ni leswaku nchumu wun’wana ni wun’wana ni munhu un’wana ni un’wana swi ni ndhawu ya swona leyi faneleke ni ntirho wa swona lowu faneleke. Hi xikombiso, a va pfumela leswaku loko mufumi o endla ntirho wa yena hi ku hanyisana ni vanhu hi ku lulama ni ku khathalela mihiva-hivana ya magandzelo leyi fambisanaka ni matilo, a ku ta va ni ku rhula ni ku humelela etikweni. Hi ku fanana, loko vanhu va tiyimiserile ku lava ndlela kumbe Tao ni ku yi landzela, a ku ta va ni ku twanana, ku rhula ni ku humelela eka xin’wana ni xin’wana. Kambe loko vo hambana na yona kumbe va yi tshika, a ku ta va ni mpfilumpfilu ni khombo.

5. (a) Xana hi rihi langutelo ra Vutao eka Tao? (b) Hi rihi langutelo ra Vuconfucius eka Tao? (c) Hi swihi swivutiso leswi lavaka ku hlamuriwa?

 ⁵ Mianakanyo leyi yo landzelela Tao ni ku ka u nga lwisani na yona i nchumu wa nkoka eka miehleketo ya filosofi ni ya vukhongeri ya Machayina. Ku nga ha vuriwa leswaku Vutao ni Vuconfucius i swiga swimbirhi leswi hambaneke swa nhlamuselo leyi fanaka. Vutao byi tirhisa xihundla naswona eka xivumbeko xa byona xo sungula byi seketela vulolo, ku miyela ni ku tsana, ku papalata vanhu ni ku tlhelela entumbulukweni. Mianakanyo ya byona ya xisekelo hi leswaku swilo hinkwaswo swi ta lulama loko vanhu vo tshama hi mavoko, va nga endli nchumu ivi va tshika ntumbuluko wu endla ntirho wa wona. Hi tlhelo lerin’wana, Vuconfucius byi tirhisa ndlela leyi twisisekaka. Byi dyondzisa leswaku ku twisisana ku nga hlayisiwa loko munhu un’wana ni un’wana o hetisisa xiphemu xa yena ni ku endla ntirho wa yena. Hikwalaho, byi xaxameta vanhu hinkwavo ni vuxaka bya vona—mufumi ni mufumiwa, tatana ni n’wana, nuna ni nsati ni swin’wana—naswona byi nyikela swikongomiso eka hinkwavo. Hi laha ku faneleke, leswi swi tlakusa swivutiso leswi landzelaka: Xana mafambiselo lawa mambirhi ma humelerise ku yini? A va ri vamani vasunguri va wona? Xana ma endlisiwa ku yini namuntlha? Naswona i yini leswi ma swi endleke mayelana ni ku lavisisa ka vanhu Xikwembu?

Vutao—Masungulo Lama Sekeriweke Eka Filosofi

6. (a) I yini leswi tiviwaka hi musunguri wa Vutao? (b) Xana swi tise ku yini leswaku musunguri wa Vutao a tiviwa tanihi Lao-tzu?

⁶ Eku sunguleni ka byona, Vutao a byi voyamele eka filosofi ku ri na le vukhongerini. Lao-tzu, musunguri wa byona a a nga aneriseki hi mpfilumpfilu ni makhombo ya minkarhi ya yena ivi a lava ntshunxeko hi ku papalata vanhu kutani a tlhelela entumbulukweni. A hi swingani leswi tiviwaka hi munhu loyi, loyi ku vuriwaka leswaku a a hanya eka lembe xidzana ra vutsevu B.C.E., hambi loko ni sweswo swi nga tiyangi. Hi ntolovelo a a vitaniwa Lao-tzu, leswi vulaka “Hosi ya Khale” kumbe “Nkulukumba,” hikuva, hi laha ntsheketo wu vulaka ha kona, mana wa yena la tikeke u n’wi rhwale  nkarhi wo leha swinene lerova loko a tswariwa, misisi ya yena ana se a yi hundzuke yo basa.

7. I yini leswi hi swi dyondzaka hi Lao-tzu eka “Tirhekhodo ta Matimu”?

⁷ Rhekhodo leyi tiyeke ntsena leyi vulavulaka hi Lao-tzu yi le ka Shih Chi (Tirhekhodo ta Matimu), hi Ssu-ma Ch’ien, n’wamatimu wa le hubyeni la xiximiwaka swinene wa lembe xidzana ra vumbirhi ni ro sungula B.C.E. Hi ku ya hi buku leyi, vito ra xiviri ra Lao-tzu a ri ri Li Erh. U tirhe tanihi matsalana eka ndzawulo ya mfumo ya tirhekhodo ta matimu eLoyang, China xikarhi. Kambe xa nkoka swinene, yi nyikela mhaka leyi mayelana na Lao-tzu:

 “Lao Tzu u tshame ngopfu eChou. Loko a vona ku hohloka ka Chou ka ha ri emahlweni, u sukile a ya endzilakaneni. Mutirhela-mfumo wa yindlu ya swibalo, Yin Hsi u te: ‘Nkulukumba, tanihi leswi swi ku tsakisaka ku wisa, ndzi ku kombela leswaku u tsala buku leswaku ndzi yi tirhisa.’ Kutani Lao Tzu a tsala buku ya swiyenge swimbirhi leyi nga ni marito yo tlula ntlhanu wa magidi, laha eka yona a hlamuseleke dyondzo ya Ndlela [Tao] ni ya Matimba [Te]. Kutani u nyamarile. A ku na loyi a tivaka laha a feleke kona.”

8. (a) Hi yihi buku leyi ku vuriwaka leswaku yi humesiwe hi Lao-tzu? (b) Ha yini buku leyi yi hlamuseriwa hi tindlela to tala to hambana-hambana?

⁸ Vadyondzi vo tala va ku kanakana ku tshembeka ka mhaka leyi. Hambi swi ri tano, buku leyi humesiweke yi tiviwa tanihi Tao Te Ching (hi ntolovelo yi hundzuluxeriwa va ku “Mpimanyeto wa Ndlela ni Matimba”) naswona yi tekiwa tanihi tsalwa-nkulu ra  Vutao. Yi tsariwe hi tindzimana to koma, to rharhangana, leti tin’wana ta tona ti nga na marito manharhu kumbe mune tsena hi ku leha. Hikwalaho ka leswi na hikwalaho ka leswi mimfungho ya matsalelo man’wana yi cinceke swinene ku sukela enkarhini wa Lao-tzu, buku leyi yi hlamuseriwa hi tindlela to tala to hambana-hambana.

Nkambisisonyana Wa “Tao Te Ching”

9. Xana Lao-tzu u wu hlamusela njhani Tao eka Tao Te Ching?

⁹ Eka Tao Te Ching, Lao-tzu u hlamusele Tao hi ku anama, ndlela leyi nga yona ya ntumbuluko ivi a yi tirhisa eka mpimo wun’wana ni wun’wana wa ntirho wa munhu. Laha hi tshaha eka ku hundzuluxela ka manguva lawa ka Gia-fu Feng na Jane English leswaku hi kuma nkambisisonyana wa Tao Te Ching. Malunghana na Tao, yi vula leswi landzelaka:

 “[A ku ri na] nchumu wun’wana lowu vumbiweke hi ndlela leyi hlamarisaka,

Wu tswariwe matilo ni misava swi nga si va kona. . . .

Kumbexana hi wona manana wa swilo swa khume ra magidi.

 A ndzi ri tivi vito ra wona.

Wu vitane Tao.”—Ndzima 25.

 “Swilo hinkwaswo swi huma eka Tao.

Swi tiyisiwa hi Matimba [Te].

Swi vumbiwa hi nchumu.

Swi nyikiwa xivumbeko hi mbango.

Xisweswo swilo swa khume ra magidi

hinkwaswo swi xixima Tao ni ku

xixima Matimba [Te].”—Ndzima 51.

10. (a) Hi xihi xikongomelo xa Vutao? (b) Xana langutelo leri ra Vutao ri tirhisiwa njhani emahanyelweni ya vanhu?

¹⁰ Hi nga fikelela makumu wahi eka tindzimana leti ti pfilunganyaka? Leswaku eka Matao, Tao i matimba yo karhi lama hlamarisaka ya vuako lama nga ni vutihlamuleri eka vuako lebyi vonekaka. Xikongomelo xa Vutao i ku lavisisa Tao, va tshika misava ivi va va un’we ni ntumbuluko. Dyondzo leyi nakambe ya kombisiwa eka langutelo ra Matao hi mahanyelo ya munhu. Hi leyi nhlamuselo ya xikombiso lexi eka Tao Te Ching:

 “Swa antswa ku hatla u tshika ku ri na ku tata ku fika enon’wini.

Lota swinene xo tsema ha xona kutani makumu ya xona ma ta bvinyeka hi ku hatlisa.

Hlengeleta nsuku ni maribye ya risima, a nga kona la nga swi sirhelelaka.

Kuma rifuwo ni ndhuma kutani khombo ri ta landzela.

Wisa loko ntirho wu endliwile.

Leyi hi yona ndlela ya tilo.”—Ndzima 9.

11. Xana xikongomelo xa Vutao xi nga hlamuseriwa hi ndlela yihi?

¹¹ Swikombiso leswi swi nga ri swingani swa kombisanyana leswaku eku sunguleni, Vutao entiyisweni a ku ri xikolo xa filosofi. Ehenhleni ka vuhomboloki, ku xaniseka, ku onhaka ni vuhava lebyi vangiweke hi ku fuma ka tihanyi ka mafambiselo lama kwetlembetanaka ya nkarhi wolowo, Matao a ma kholwa leswaku ndlela yo kuma ku rhula ni ku twanana a ku ri ku tlhelela eka ndhavuko wa vanhu va khale, tihosi ni vaholobye lava fumaka vanhu lava tolovelekeke va nga si va kona. Xikongomelo xa vona a ku ri ku hanya vutomi bya ku tsaka, bya le makaya, kun’we ni ntumbuluko.—Swivuriso 28:15; 29:2.

 Ntlhari Ya Vumbirhi Ya Vutao

12. (a) Chuang Chou a a ri mani? (b) I yini leswi a swi engeteleke eka tidyondzo to sungula ta Lao-tzu?

¹² Filosofi ya Lao-tzu yi yisiwe emahlweni hi Chuang Chou kumbe Chuang-tzu, leswi vulaka “Hosi Chuang” (369-286 B.C.E.), loyi a a tekiwa a ri mutlhandlami la xiyekaka swinene wa Lao-tzu. Ebukwini yakwe leyi nge Chuang Tzu, a nga hlamuselanga hi Tao ntsena kambe u hlamusele na hi mianakanyo ya yin na yang, leyi hlamuseriweke ku sungula eka I Ching. (Vona tluka 83.) Hi langutelo ra yena, ku hava nchumu lowu tshamaka hi laha ku nga heriki kumbe lowu hetisekeke, kambe nchumu wun’wana ni wun’wana wa cinca-cinca exikarhi ka swilo swimbirhi leswi hambanaka. Eka ndzima leyi nge “Ndhambi ya Xixikana,” u tsarile:

 “Ku hava lexi tshamaka hi laha ku nga heriki evuakweni hinkwabyo, tanihi leswi xin’wana ni xin’wana xi hanyaka xi kondza xi fa. I Tao ntsena, la nga riki na masungulo kumbe makumu, la tshamaka hi laha ku nga heriki. . . . Vutomi byi nga fanisiwa ni hanci ya nyimpi leyi tsutsumaka hi rivilo lerikulu—ra cinca-cinca minkarhi hinkwayo, eka xiphemu xin’wana ni xin’wana xa sekene. U fanele u endla yini xana? I yini lexi u nga fanelangiki ku xi endla? Entiyisweni a swi endli ku hambana ko karhi.”

13. (a) Hi nhlamuselo ya Chuang-tzu, hi rihi langutelo ra Matao hi vutomi? (b) Hi wihi norho wa Chuang-tzu lowu nga rivariwiki?

¹³ Hikwalaho ka filosofi leyi ya ku nga endli nchumu, langutelo ra Matao hi leswaku a swi pfuni nchumu ku endla xo karhi ku nghenelela eka leswi ntumbuluko wu swi sunguleke. Ku nga ri khale, swilo swi ta tlhelela exiyin’weni lexi hambaneke. Ku nga khathariseki leswaku xiyimo a xi tiyiseleki ku fikela kwihi, ku nga ri khale xi ta antswa. Ku nga khathariseki leswaku xiyimo xi tsakisa ku fikela kwihi, xi ta hela hi ku hatlisa. (Ku hambana ni sweswo, vona Eklesiasta 5:18, 19.) Langutelo leri ra filosofi hi vutomi ri kombisiwa eka norho wa Chuang-tzu lowu vanhu lava tolovelekeke va n’wi tsundzukaka swinene ha wona:

 “Chuang Chou u tshame a lorha a ri phaphatana, phaphatana leri haha-hahaka, a tsakile naswona a endla hi laha a rhandzaka ha kona. A a nga swi tivi leswaku a a ri Chuang Chou. Hi xitshuketa u pfukile kutani a tikuma a ri, Chuang Chou la tiyeke ni wa  ntiyiso. Kambe a a nga swi tivi loko a a ri Chuang Chou loyi a lorheke a ri phaphatana kumbe phaphatana leri lorheke ri ri Chuang Chou.”

14. Xana nkucetelo wa Vutao wu kombisiwa eka swivandla swihi?

¹⁴ Nkucetelo wa filosofi leyi wu voniwa eka matsalelo ya swiphato ni swifaniso leswi endliweke hi vatshila va Machayina va sweswinyana. (Vona tluka 171.) Hambi swi ri tano, Vutao a byi nga ta tshama nkarhi wo leha byi ri filosofi leyi nga vuriki nchumu.

Ku Suka Eka Filosofi Ku Ya Eka Vukhongeri

15. (a) Ku tsakisa ka ntumbuluko ku yise Matao eka mianakanyo yihi? (b) Hi yihi nhlamuselo leyi nga eka Tao Te Ching leyi engeteleke eka mianakanyo yo tano?

¹⁵ Eka matshalatshala ya vona yo va un’we ni ntumbuluko, Matao ma hlamarisiwe hi ku nga karhali ni ku tikondletela ka wona. Va ehlekete leswaku kumbexana hi ku hanya hi ku pfumelelana na Tao, kumbe ndlela ya ntumbuluko, munhu swi nga ha endleka a twisisa swihundla swa ntumbuluko ivi a sawutisiwa eka ku vaviseka ka miri, vuvabyi hambi ku ri rifu. Hambi loko Lao-tzu a nga kalanga a endla leswi mhaka leyikulu, tindzimana ta Tao Te Ching ti tikombe ti ringanyeta mianakanyo leyi. Hi xikombiso, ndzima 16 yi ri: “Ku va un’we na Tao i swa hi laha ku nga heriki. Naswona hambi loko miri wu fa, Tao a nge fi.” *

16. Xana matsalwa ya Chuang-tzu ma engetele tidyondzo ta vungoma ta Vutao hi ndlela yihi?

¹⁶ Chuang-tzu na yena u engeterile eka minkambisiso yo tano. Hi xikombiso, eka n’wangulano eka Chuang Tzu, ximunhuhatiwa xin’wana xa ntsheketo xi vutise xin’wana, “U ni malembe yo tala kambe wa ha ri na nhlonge ya n’wana. Swi tisa ku yini?” Kutani loyi un’wana a hlamula a ku: “Ndzi dyondze Tao.” Malunghana ni mutivi un’wana wa filosofi wa Mutao, Chuang-tzu u tsarile: “Sweswi Liehtse a nga haha emoyeni. Hi ku tluta hi ntsako erimoyanini leri titimelaka, a nga famba ku ringana masiku ya khume-ntlhanu a nga si vuya.  Exikarhi ka vanhu lava faka lava kumaka ntsako, munhu wo tano wa kala.”

17. Hi yihi mikhuva ya Vutao leyi vangiweke hi vulavisisi byo sungula, naswona vuyelo byi ve byihi? (Ringanisa Varhoma 6:23; 8:6, 13.)

¹⁷ Switori swo fana ni leswi swi hlohlotele mianakanyo ya Matao naswona va sungule ku ringeta hi ku anakanyisisa, ku titsona swakudya ni ku titoloveta ku hefemula loku ku anakanyiwaka leswaku ku nga nonokisa ku hohloka ka miri ni rifu. Hi ku hatlisa, mintsheketo yi sungule ku hangalaka mayelana ni vanhu lava nga fiki lava nga hahaka emapapeni, naswona va humelela ni ku nyamalala hi ku tirhandzela, ni lava tshameke etintshaveni to kwetsima kumbe swihlala leswi nga swoxe ku ringana malembe ya ntsandza vahlayi, va hanyisiwa hi mberha kumbe mihandzu ya singita. Matimu ya le China ma vika leswaku hi 219 B.C.E., mufumi wa le Ch’in, Shih Huang-Ti, u rhumele ntlawa wa swikepe swa nyimpi ni majaha ni vanhwana va 3 000 leswaku va ya kuma xihlala xa ntsheketo xa P’eng-lai, vuako bya vanhu lava nga fiki, leswaku va vuya ni murhi wa ku nga fi. Hi laha ku faneleke, a va vuyanga na wona murhi wa vutomi lebyi nga heriki, kambe ndhavuko wu vula leswaku va ake exihlaleni lexi tiviweke tanihi Japani.

18. (a) Hi yihi mianakanyo ya Vutao ehenhleni ka ‘tipilisi ta ku nga fi’? (b) Hi yihi mikhuva yin’wana ya vungoma leyi endliweke hi Vutao?

¹⁸ Hi nkarhi wa nxaxamelo wa tihosi ta Han (206 B.C.E.–220 C.E.), vangoma va Vutao va fikelele nhlohlorhi leyintshwa. Ku vuriwe leswaku Mufumi Wu Ti, hambi loko a kondletela Vuconfucius tanihi dyondzo ya le nawini ya Tiko, u kokiwe swinene hi mianakanyo ya Vutao ya ku nga fi ka miri. Ngopfu-ngopfu a kokiwe hi ku hlanganisa ka tikhemikhali leswaku va endla ‘tipilisi ta ku sivela ku fa.’ Hi langutelo ra Matao, vutomi byi va kona loko matimba lama hambaneke ya yin na yang (xisati ni xinuna) ma hlangana. Xisweswo, hi ku hlanganisa xikope (xa ntima, kumbe yin) na mekhuri (yo vangama kumbe yang), vaendli va murhi lowu a va tekelela endlelo ra ntumbuluko naswona a va anakanya leswaku vuyelo byi ta va pilisi ya ku nga fi. Matao nakambe ma vumbe ku titoloveta ko yelana ni ku Tixanisa, mikhuva ya ku lawula ku  hefemula, milawu ya ku titsona swakudya ni mikhuva ya rimbewu leyi a va pfumela leswaku yi tiyisa matimba ya nkoka ya munhu ni ku engetela vutomi bya munhu. Nhundzu ya vona yi katse switshungulo swa vungoma leswi a ku vuriwa leswaku swi endla munhu a nga vonaki naswona a nga vavisiwi hi matlhari kumbe swi endla munhu a swi kota ku famba ehenhla ka mati kumbe ku haha empfhukeni. Nakambe a va ri na mimfungho ya vungoma, hakanyingi yi ri na xifaniso xa yin-yang, lexi nameketiwaka emiakweni ni le tinyangweni ku sivela mimoya yo biha ni swivandzana.

19. Vutao byi sungule ku hleleka hi ndlela yihi?

¹⁹ Hi lembe xidzana ra vumbirhi C.E., Vutao byi hlelekile. Chang Ling kumbe Chang Tao-ling wo karhi, u simeke vandla ra Vutao ra le xihundleni eChina vupela-dyambu ni ku tirhisa vutshunguri bya vungoma ni ku hlanganisa tikhemikhali. Hi mhaka ya leswi xirho  xin’wana ni xin’wana a xi hakeriwa hi ntlhanu wa maphakiti ya rhayisi, vandla ra yena ri tiviwe tanihi Vutao bya Ntlhanu-wa-Maphakiti-ya-Rhayisi (wu-tou-mi tao). * Hi ku vula leswaku u amukela nhlavutelo yo hlawuleka yo huma eka Lao-tzu, Chang u ve “hosi ya le tilweni” yo sungula. Eku heteleleni, ku vuriwe leswaku u humelerile eku endleni ka murhi wa vutomi ivi a tlhandlukela etilweni a ri karhi a hanya, a khandziye yingwe, a suka eNtshaveni ya Lung-hu (Ntshava ya Dragon-Tiger) eXifundza-nkulu xa Kiangsi. Ku sukela eka Chang Tao-ling ku sungule ntlhandlamano wa malembe xidzana yo tala wa “tihosi ta le tilweni” ta Matao, yin’wana ni yin’wana yi vuriwa leswaku yi yimela Chang.

Ku Langutana Ni Mphikamakaneta Ya Vubudha

20. Xana Vutao byi ringetise ku yini ku sivela nkucetelo wa Vubudha?

²⁰ Hi lembe xidzana ra vunkombo, hi nkarhi wa ntlhandlamano wa vafumi va T’ang (618-907 C.E.), Vubudha a byi ri karhi byi nghena evuton’wini bya vukhongeri bya Machayina. Tanihi xikhomela-ndhawu, Vutao byi tiendle vukhongeri hi masungulo ya Xichayina. Lao-tzu u endliwe xikwembu naswona matsalwa ya Matao ma nghenisiwe enawini. Titempele, miako ya tinghwendza ni miako ya tinani yi akiwile, naswona swileriso swa tinghwendza ni swa tinani swi simekiwile, swi voyamele eka endlelo ra Mabudha. Ku engetela kwalaho, Vutao nakambe byi nghenise swikwembu, swikwembu swa xisati, vatokoloxi ni vanhu lava nga fiki vo tala swinene va mintsheketo ya Machayina etitempeleni ta byona ta swikwembu, yo tanihi Mimoya leyi nga Fiki ya Nhungu (Pa Hsien), xikwembu xa tiva ra ndzilo (Tsao Shen), ni swikwembu swa muti (Ch’eng Huang) ni valanguteri va nyangwa (Men Shen). Vuyelo a ku ri mpfangano lowu katsaka mikhuva ya Vubudha, vukholwa-hava bya ndhavuko, vungoma ni ku gandzela vakokwana lava feke.—1 Vakorinto 8:5.

21. Eku heteleleni, xana Vutao byi tihundzule yini, naswona hi ndlela yihi?

²¹ Loko nkarhi wu ya emahlweni, hakantsongo-ntsongo Vutao  byi hundzuke fambiselo ra ku gandzela swifaniso ni ra vukholwa-hava. Munhu un’wana ni un’wana a a tigandzelela swikwembu ni swikwembu swa xisati swa yena leswi a swi rhandzaka eka titempele ta le ndhawini ya ka vona, a kombela nsirhelelo eka swona ehenhleni ka leswo biha ni mpfuno wo kuma rifuwo ra misava. Vaprista a va hirhiwa leswaku va fambisa swilahlo; va hlawula tindhawu letinene ta masirha, tindlu ni mabindzu; va vulavula ni vafi; va hlongola mimoya leyo biha ni swipuku; va tlangela minkhuvo; ni ku endla mihiva-hivana yin’wana yo hambana-hambana. Xisweswo, leswi swi sunguleke tanihi xikolo xa filosofi ya xihundla swi tihundzule vukhongeri lebyi titoteke ndzhope wa ku pfumela eka mimoya leyi nga fiki, ndzilo wa tihele ni swikwembu-vanhu —mianakanyo leyi kumiweke eka tiva leri yimeke ra tidyondzo ta mavunwa ra Babilona wa khale.

Ntlhari Yin’wana Leyi Dumeke Ya Le China

22. Hi wihi ntlawa wa mianakanyo lowu lawuleke eChina, naswona hi swihi swivutiso leswi hi faneleke hi swi kambisisa?

²² Hambi loko hi landzelele ku sungula, ku kula ni ku hohloka ka Vutao, hi fanele hi tsundzuka leswaku a wo va wun’wana wa “mintlawa ya dzana” leyi humeleleke eChina hi nkarhi wa Mimfumo leyi Lwaka. Ntlawa wun’wana lowu eku heteleleni wu dumeke, kahle-kahle lowu veke na nkucetelo lowukulu, a ku ri Vuconfucius. Kambe hikwalaho ka yini Vuconfucius byi fikelele ku duma ko tano? Eka tintlhari hinkwato ta le China, handle ko kanakana Confucius hi yena a tivekaka swinene ehandle ka le China, kambe kahle-kahle a a ri mani? Naswona a a dyondzisa yini?

23. Hi byihi vuxokoxoko bya munhu hi xiyexe malunghana na Confucius lebyi nyikiwaka eka “Tirhekhodo ta Matimu”?

²³ Malunghana na Confucius, nakambe hi tlhelela eka Shih Chi (Tirhekhodo ta Matimu) ta Ssu-ma Ch’ien. Ku hambana ni mpfampfarhuto wo koma wa Lao-tzu, hi kuma matimu lama ndlandlamuxiweke ya vutomi bya Confucius. Hi lebyi vuxokoxoko byin’wana bya munhu hi xiyexe lebyi tshahiweke eka ku hundzuluxela ka mudyondzi wa Muchayina, Lin Yutang:

 “Confucius u tswaleriwe edorobeni ra Tsou, exifundzeni xa Ch’angping, etikweni ra Lu. . . . [Mana wakwe] u khongele exitsungeni xa Nich’iu ivi a veleka Confucius eku hlamuriweni ka xikhongelo xa yena, eka lembe ra vumakume-mbirhi-mbirhi ra Mufumi Hsiang wa le Lu (551 B.C.). A ku ri na ku gombonyoka loku xiyekaka enhlokweni ya yena loko a tswariwa, naswona hi yona mhaka leyi a vitaniweke ‘Ch’iu’ (leswi vulaka “xitsunga”). Vito ra yena ra xiviri a a ri Chungni naswona xivongo xa yena a a ri K’ung.” *

24. Ku humelele yini eku sunguleni ka vutomi bya Confucius?

 ²⁴ Endzhakunyana ka ku tswariwa ka yena, tata wakwe u file, kambe mana wa yena, hambi leswi a a swerile, u swi kotile ku n’wi hlomisa hi dyondzo leyi faneleke. Jaha ri tsakele swinene matimu, swiphato ni vuyimbeleri. Hi ku ya hi The Analects, yin’wana ya Four Books ta Vuconfucius, u tinyiketele eka dyondzo ya le xikolweni loko a ri na malembe ya 15. Loko a ri na malembe ya 17, u nyikiwe ntirho wa le ka hulumendhe lowu nga nyawuriki etikweni ra ka vona ra Lu.

25. Xana rifu ra mana wa Confucius ri n’wi khumbise ku yini? (Ringanisa Eklesiasta 9:5, 6; Yohane 11:33, 35.)

²⁵ Xiyimo xa yena xa swa timali handle ko kanakana xi ye xi antswa, lerova a teka loko a ri na malembe ya 19 ivi a va ni n’wana wa jaha lembe leri tlhandlameke. Hambi swi ri tano, exikarhi ka malembe ya yena ya va-20, mana wa yena u file. Sweswo entiyisweni swi n’wi khumbile swinene. Tanihi muhlayisi wa vukheta wa mikhuva ya khale, Confucius u tshike ku hanya ni vanhu ivi a rila  mana wakwe esirheni rakwe ku ringana tin’hweti ta 27, xisweswo a nyikela Machayina xikombiso lexi xiyekaka xa ku rhandza swirho swa ndyangu.

Mudyondzisi Confucius

26. Hi wihi ntirho lowu Confucius a wu ngheneleke endzhaku ka rifu ra mana wakwe?

²⁶ Endzhaku ka kwalaho, u siye ndyangu wa yena ivi a sungula ku va mudyondzisi la tsendzelekaka. Tidyondzo leti a a ti dyondzisa a ti katsa vuyimbeleri, swiphato, tibuku, mafumelo, mahanyelo ni sayense kumbe leswi a swi yelana na swona hi nkarhi wolowo. U fanele a tiendlele vito lerinene, hikuva ku vuriwe leswaku enkarhini wun’wana a a ri na swichudeni swo tala ku fika eka 3 000.

27. I yini leswi tiviwaka mayelana na Confucius tanihi mudyondzisi? (Ringanisa Matewu 6:26, 28; 9:16, 17; Luka 12:54-57; Yohane 4:35-38.)

²⁷ Le Vuxeni, Confucius u gandzeriwa swinene tanihi mudyondzisi lonkulu. Kahle-kahle marito lama nga eka ribye leri nga esirheni ra yena eCh’ü-fou, Xifundza-nkulu xa Shantung, ma n’wi vula, “Mudyondzisi Wo Kwetsima Swinene, Wa Khale.” Mutsari un’wana wa le Vupela-dyambu u hlamusela ndlela ya yena yo dyondzisa hi ndlela leyi: “A a famba a ‘tsendzeleka a landzeriwa hi lava a va tswonga mianakanyo ya yena ya vutomi.’ Nkarhi wun’wana ni wun’wana lowu riendzo ri lavaka mpfhuka wo karhi a a kandziya golonyi yo kokiwa hi tihavi. Ku nonoka ka swifuwo swi pfumelele vadyondzisiwa va yena leswaku va landzela hi milenge, naswona swi le rivaleni leswaku mhaka ya tidyondzo ta yena hakanyingi a yi ringanyetiwa hi swiendlakalo leswi humelelaka egondzweni.” Lexi tsakisaka, Yesu hi nkarhi wa le ndzhakunyana na swona hi ku tirhandzela, u tirhise endlelo ro tano.

28. Hi ku ya hi Lin Yutang, mutsari wa Muchayina, i yini leswi endleke leswaku Confucius a va mudyondzisi la xiximiwaka?

²⁸ Lexi endleke Confucius a va mudyondzisi la chavisekaka exikarhi ka vanhu va le Vuxeni, handle ko kanakana a ku ri mhaka ya leswi a a ri xichudeni lexinene hi yexe, ngopfu-ngopfu xa matimu ni mahanyelo. Lin Yutang u tsarile: “Vanhu a va kokeriwa eka Confucius, hayi ngopfu-ngopfu hi leswi a a ri munhu wo  tlhariha enkarhini wa yena, kambe hi mhaka ya leswi a a ri mudyondzi la dyondzekeke swinene, a ri yena ntsena esikwini ra yena la swi kotaka ku va dyondzisa hi ta tibuku ta khale ni dyondzo ya khale.” Loko a kombetela eka rirhandzu leri ra ku dyondza tanihi leri kumbexana ri nga xivangelo-nkulu xa mhaka leyi ha yona Vuconfucius byi humeleleke ku tlula mintlawa yin’wana ya mianakanyo, Lin u katsakanya mhaka hi ndlela leyi: “Vadyondzisi va Vuconfucius a va ri na swo karhi leswi tiyeke swo swi dyondzisa naswona vadyondzisiwa va Confucius a va ri na swo karhi leswi tiyeke swo swi dyondza, ku nga, dyondzo ya matimu, kasi mintlawa leyin’wana yi susumeteriwa ku nghenisa mianakanyo ya yona ntsena.”

“I Tilo Leri Ndzi Tivaka!”

29. (a) A ku ri kwihi ku navela ka xiviri ka Confucius evuton’wini? (b) Xana u ringetise ku yini ku fikelela ku navela ka yena, naswona vuyelo byi ve byihi?

²⁹ Ku nga khatariseki ku humelela ka yena tanihi mudyondzisi, Confucius a nga tekanga ku dyondzisa tanihi ntirho-vutomi wa yena. U vone onge mianakanyo ya yena ehenhleni ka mahanyelo ni mikhuva a yi ta pfuna misava leyi karhatekeke ya siku ra yena loko ntsena vafumi vo yi tirhisa hi ku thola yena kumbe vadyondzisiwa va yena eka tihulumendhe ta vona. Hikwalaho, yena ni ntlawanyana wa vadyondzisiwa va yena lavakulu va sukile etikweni ra ka vona ra Lu ivi va famba hi mfumo hi mfumo va ringeta ku kuma mufumi wo tlhariha loyi a nga ta amukela mianakanyo ya yena ehenhleni ka hulumendhe ni ta ntshamisano. Vuyelo byi ve byihi? Shih Chi yi ri: “Eku heteleleni u sukile eLu, a ariwa eCh’i, a hlongoriwa eSung ni le Wei, a karhateka exikarhi ka Ch’en na Ts’ai.” Endzhaku ka malembe ya 14 a ri endleleni, u tlhelele eLu, a hele matimba kambe a nga hlundzukanga.

30. Hi yihi mintirho ya ku tsala tibuku leyi vumbaka xisekelo xa Vuconfucius?

³⁰ Hi masiku ya yena lama saleke, u tinyiketele eka ntirho wo tsala tibuku ni ku dyondzisa. (Vona bokisi, tluka 177.) Hambi  loko handle ko kanakana a tisorile hi ku tihambanisa ka yena ni vanhu, u te: “A ndzi n’unun’uti hi Tilo. A ndzi gunguli hi munhu. Ndzi hambeta ni tidyondzo ta mina laha misaveni, naswona ndzi hlangane ni Tilo leri nga ehenhla. I Tilo leri ndzi tivaka!” Eku heteleleni, hi lembe ra 479 B.C.E., a fa a ri na malembe ya 73.

Mongo Wa Mianakanyo Ya Confucius

31. Hi yini ndlela leyi Confucius a dyondziseke leswaku a ku ri yona yo fikelela ntshamiseko wa vanhu?

³¹ Hambi leswi Confucius a humeleleke swinene tanihi mudyondzi ni mudyondzisi, nkucetelo wa yena a wu nga hikeriwanga eka dyondzo ya xikolo ntsena. Kahle-kahle, xikongomelo xa Confucius a ku nga ri ku dyondzisa milawu ya mahanyelo kumbe mikhuva leyinene ntsena, kambe ni ku kondletela ku rhula ni ntshamiseko eka vanhu, leswi hi nkarhi wolowo, a swi onhiwile hi tinyimpi leti nga heriki exikarhi ka tihosi leti lwaka. Leswaku a fikelela pakani yoleyo, Confucius u dyondzise leswaku mani na mani, ku sukela eka mufumi ku ya eka munhu ntsena, u fanele a dyondza leswaku hi xihi xiphemu lexi a a fanele a xi hetisisa evanhwini ivi a hetisisa sweswo.

32, 33. (a) A yi ri yihi nhlamuselo ya Vuconfucius ya li? (b) Hi ku ya hi Confucius, a byi ta va byihi vuyelo byo landzelela li?

 ³² Eka Vuconfucius, dyondzo leyi yi tiviwa tanihi li, leswi vulaka mahanyelo lamanene, malwandla, ku hleleka ka swilo naswona hi ndlela leyi anameke swi vula mihiva-hivana, nkhuvo ni ku gandzela. Ku hlamula xivutiso lexi nge, “Li loyi lonkulu i yini?” Confucius u nyikele nhlamuselo leyi landzelaka:

 “Eka hinkwaswo leswi vanhu va hanyaka ha swona, li hi lexikulu xa swona. Handle ka li a hi swi koti ku endla vugandzeri lebyi faneleke eka mimoya ya vuako; kumbe ndlela yo simeka swiyimo leswi faneleke swa hosi ni vatirheli, mufumi ni vafumiwa, ni lavakulu ni vantshwa; kumbe ndlela yo simeka vuxaka bya mahanyelo lamanene exikarhi ka va rimbewu leri hambaneke, exikarhi ka vatswari ni vana ni le xikarhi ka vamakwavo; kumbe ku hambanisa mimpimo ya vuxaka endyangwini. Hi yona mhaka leyi njhingha yi hlayisaka swinene li.”

³³ Hikwalaho, li i nawu wa mahanyelo lowu njhingha ya ntiyiso (chün-tzu, leri minkarhi yin’wana ri hundzuluxeriweke va ku “munhu wa xiyimo xa le henhla”) yi hetisisaka vuxaka bya yona hinkwabyo ha wona. Loko un’wana ni un’wana a tiyimisela ku endla tano, “swilo hinkwaswo swi famba kahle endyangwini, etikweni ni le misaveni,” ku vule Confucius, naswona sweswo hi loko Tao kumbe ndlela ya tilo, yi hetisisiwile. Kambe xana li wu fanele wu endlisiwa ku yini? Leswi swi hi yisa eka yin’wana ya tidyondzo-nkulu ta Vuconfucius—jen (leri vitaniwaka hi ndlela leyi ren), vumunhu kumbe ku rhandza vanhu.

34. Nhlamuselo ya Vuconfucius ya jen hi yihi, naswona yi pfunisa ku yini eku langutaneni ni swiphiqo swa vanhu?

³⁴ Hambi leswi li wu kandziyisaka ku siveriwa hi swinawana swa le handle, jen wu kandziyisa ntumbuluko wa munhu kumbe munhu wa le ndzeni. Dyondzo ya Confucius, hi laha ngopfu-ngopfu yi phofuriwaka ha kona hi Mencius, mudyondzisiwa lonkulu wa Confucius, hi leswaku ntumbuluko wa munhu entiyisweni i wunene. Xisweswo, ntlhantlho wa swiphiqo hinkwaswo swa vanhu wu titsege hi ku tipfuxeta naswona sweswo swi sungula hi  dyondzo ni vutivi. Ndzima yo sungula ya The Great Learning yi ri:

 “Loko vutivi bya ntiyiso byi fikeleriwa, kutani ku navela ku va ka xiviri; loko ku navela ku ri ka xiviri, kutani mbilu ya ololoxiwa . . . ; loko mbilu yi ololoxiwile, kutani vutomi bya munhu bya pfuxetiwa; loko vutomi bya munhu byi pfuxetiwile, kutani vutomi bya ndyangu bya lawuriwa; loko vutomi bya ndyangu byi lawuleka, kutani vutomi bya rixaka bya hleleka; naswona loko vutomi bya rixaka byi hlelekile, kutani ku va ni ku rhula emisaveni. Ku sukela eka mufumi ku ya eka munhu ntsena, hinkwavo va fanele va khathalela ku pfuxetiwa ka vutomi bya vona tanihi rimitsu kumbe masungulo.”

35. (a) Xana minsinya ya milawu ya li na jen yi nga katsakanyiwa hi ndlela yihi? (b) Xana hinkwaswo leswi swi kombisiwa njhani eka langutelo ra Machayina hi vutomi?

³⁵ Xisweswo, ha swi vona leswaku hi ku ya hi Confucius, ku hlayisiwa ka li swi ta pfuna vanhu leswaku va tikhoma hi mfanelo eka xiyimo xihi na xihi, naswona ku hlakulela jen swi ta va endla leswaku va khoma un’wana ni un’wana hi musa. Hi ku ya hi  mianakanyo vuyela byi ta va ku rhula ni ku twanana evanhwini. Xikongomelo xa Confucius, lexi sekeriweke eka minsinya ya milawu ya li na jen, xi nga katsakanyiwa hi ndlela leyi:

 “Musa eka tatana, rirhandzu eka swirho swa ndyangu

Tintswwalo eka makwavo lonkulu, ku titsongahata ni ku xixima eka lontsongo

Ku tikhoma lokunene eka nuna, ku titsongahata eka wansati

Ku xixima lavakulu, ku hambana eka vantshwa

Vunene eka vafumi, ku tshembeka eka vatirheli ni vafumiwa.”

 Hinkwaswo leswi swi pfuna ku hlamusela mhaka leyi ha yona vanhu vo tala va le China, hambi ku ri vanhu van’wana va le Vuxeni, va kandziyisaka swinene swiboho swa ndyangu, ku gingiriteka,  dyondzo ni ku tiva ndhawu ya wena ni ku endla hi ku ya ha yona. Tidyondzo leti ta Confucius ti nghenisiwe swinene eka mapfalo ya Machayina hi malembe xidzana yo tala ya vuleteri hi vuyelo byo antswa kumbe lebyo biha.

Vuconfucius Byi Ve Vugandzeri Bya Tiko

36. Vuconfucius byi xi kumise ku yini xiyimo xa ku va vugandzeri bya Tiko?

³⁶ Loko Vuconfucius byi sungula, nguva ya “mintlawa ya dzana” yi fike emakumu. Vafumi va nxaxamelo wa vafumi wa Han va kume endlelo leri a va ri lava ku tiyisa matimba ya xiluvelo eka dyondzo ya Confucius ya ku tshembeka eka mufumi. Ehansi ka Mufumi Wu Ti, loyi ana se hi kombeteleke eka yena malunghana ni Vutao, Vuconfucius byi tlakuseriwe eka xiyimo xa ku va vugandzeri bya Tiko. Hi lava ntsena a va tolovelanile ni mimpimanyeto ya Confucius va hlawuriweke tanihi vatirhela-mfumo va Tiko, naswona un’wana ni un’wana la tiyimiseleke ku nghenela ntirho wa hulumendhe a a fanele a pasa swikambelo swa tiko hinkwaro leswi sekeriweke eka mimpimanyeto ya Confucius. Mikhuva ni mihiva-hivana ya Confucius swi ve vukhongeri bya yindlu ya vuhosi.

37. (a) Xana swi tise ku yini leswaku Vuconfucius byi va vukhongeri? (b) Kahle-kahle, ha yini Vuconfucius byi tlula ku va filosofi ntsena?

³⁷ Ku cinca loku ka swiendlakalo ku tirhe swinene leswaku ku tlakusa xiyimo xa Confucius eka vanhu va le China. Vafumi va Han va sungule mukhuva wa ku endla magandzelo esirheni ra Confucius. Swithopo swa vunghwazi swi vekiwe ehenhla ka yena. Kutani, hi 630 C.E., T’ai Tsung, mufumi wa T’ang, u lerise leswaku tempele ya Tiko yi akeriwa Confucius eka swifundza-nkulu ni miganga hinkwayo ya mfumo ni leswaku magandzelo ma endliwa nkarhi na nkarhi. Hi laha swi vonakaka ha kona, Confucius a tlakuseriwe eka xiyimo xa xikwembu, naswona Vuconfucius byi ve vukhongeri lebyi swi nonon’hwaka ku byi hambanisa ni Vutao kumbe Vubudha.—Vona bokisi, tluka 175.

 Ndzhaka Ya Vutlhari Bya Le Vuxeni

38. (a) Xana ku humelele yini eka Vutao ni Confucius ku sukela hi 1911? (b) Kambe i yini leswi swa ha riki ntiyiso mayelana ni tidyondzo ta xisekelo ta vukhongeri lebyi?

³⁸ Ku sukela eku heleni ka ku fuma hi xivongo eChina hi 1911, Vuconfucius ni Vutao byi sandziwile swinene, hambi ku ri ku xanisiwa. Vutao a byi sandzeriwa mikhuva ya byona ya vungoma ni ya vukholwa-hava. Kutani Vuconfucius byi vuriwe lebyi rhandzaka nyimpi, byi khutaza mianakanyo ya vuhlonga leswaku byi lawula vanhu, ngopfu-ngopfu va xisati. Hambi swi ri tano, ku nga khathariseki swisolo sweswo swa le nawini, tidyondzo ta xisekelo ta vukhongeri lebyi ti dzike swinene eka mianakanyo ya Machayina lerova ta ha namarhele swinene eka vanhu vo tala.

39. Xana xiviko xin’wana xa mahungu xi ri yini mayelana ni mikhuva ya vukholwa-hava ya vukhongeri eChina?

³⁹ Hi xikombiso, ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge “Mikhuva Ya Vukhongeri Bya Le China A Yi Talanga eBeijing Kambe Yi Tele Swinene eTindhawini Ta Le Ribuweni,” phepha-hungu ra le Canada ra Globe and Mail hi 1987 ri vike leswaku endzhaku ka kwalomu ka malembe ya 40 ya ku fuma ka lava nga pfumeriki vukona bya Xikwembu eChina, mikhuva ya xilahlo, mintirho ya le tempeleni ni mikhuva yo tala ya vukholwa-hava swa ha tolovelekile etindhawini ta le makaya. Xiviko lexi xi ri: “Miti yo tala yi na wanuna wa fengshui, loyi hi ntolovelo a nga muaki la dyuhaleke la kotaka ku dyondza matimba ya moya (feng) ni mati (shui) leswaku a hlawula ndhawu leyi faneleke ya xin’wana ni xin’wana ku sukela eka sirha ra mufi, yindlu leyintshwa kumbe fanichara ya kamara ro tshama eka rona.”

40. Hi yihi mikhuva ya vukhongeri leyi voniwaka eTaiwan?

⁴⁰ Etindhawini tin’wana, Vutao ni Vuconfucius byi kumeka kun’wana ni kun’wana laha mukhuva wa ndhavuko wa Machayina wa ha kumekaka kona. Le Taiwan, wanuna un’wana la tivulaka wa rixaka ra Chang Tao-ling u ungamela tanihi  “hosi ya le tilweni” leyi nga ni matimba yo hlawula vaprista va Vatao (Tao Shih). Matsu, xikwembu xa xisati lexi tolovelekeke, lexi tekiwaka tanihi “Manana wo Kwetsima wa le Tilweni,” xi gandzeriwa tanihi mukwetsimi la nga musirheleli wa xihlala ni vatluti ni vaphasi va tihlampfi. Eka vanhu lava tolovelekeke, hi xitalo va khomeka swinene hi ku endla minyikelo ni magandzelo eka mimoya ya milambu, tintshava ni tinyeleti; swikwembu leswi sirhelelaka swa swiyenge hinkwaswo; ni swikwembu swa rihanyo, laki ni rifuwo. *

41. Xana Vuconfucius tanihi vukhongeri byi yisiwa emahlweni namuntlha hi ndlela yihi?

⁴¹ Ku vuriwa yini hi Vuconfucius? Xiphemu xa byona tanihi vukhongeri xi ehlisiwile xi ya eka xa xitsundzuxo xa tiko. Le China eCh’ü-fou, ndhawu leyi Confucius a tswaleriweke eka yona, Tiko ri hlayisa Tempele ya Confucius ni timbala ta ndyangu tanihi ndhawu leyi kokaka vavalangi. Kwalaho, hi ku ya hi magazini lowu nge China Reconstructs, matshalatshala ma endliwa eku “simekiweni nakambe ka vugandzeri bya mihiva-hivana bya Confucius.” Nakambe le Singapore, Taiwan, Hong Kong ni le tindhawini tin’wana ta le vuxeni bya Asia, vanhu va ha tlangela siku ra ku tswariwa ka Confucius.

42. Vutao ni Vuconfucius byi tsandzekisa ku yini ku tirha tanihi vukongomisi eku lavisiseni ka Xikwembu xa ntiyiso?

⁴² Eka Vuconfucius ni Vutao, hi vona ndlela leyi mafambiselo lama sekeriweke ehenhla ka vutlhari ni mianakanyo ya vanhu, ku nga khathariseki leswaku yi hleleke ni ku twisiseka ku fikela kwihi, hi laha ku heleleke ma tsandzekaka ha kona eku lavisiseni ka Xikwembu xa ntiyiso. Hikwalaho ka yini? Hikuva byi siya yinhla yin’wana ya nkoka, ku nga ku rhandza ni swilaveko swa Xikwembu xa xiviri. Vuconfucius byi hundzulukela eka ntumbuluko wa munhu tanihi matimba lama susumetelaka ku endla leswinene naswona Vutao byi hundzulukela eka ntumbuluko hi woxe. Kambe lowu i ntshembo lowu hoxeke hikuva swi vula ku gandzela swilo leswi tumbuluxiweke ematshan’wini ya Mutumbuluxi.—Psalma 62:9; 146:3, 4; Yeremiya 17:5.

43. Xana mikhuva ya vukhongeri ya Machayina yi va siverile eku lavisiseni ka Xikwembu xa ntiyiso hi ndlela yihi?

 ⁴³ Hi tlhelo rin’wana, mikhuva ya ku gandzela vakokwana lava feke ni swifaniso, ku gandzela vuako bya matilo ni ku gandzela mimoya eka ntumbuluko, kun’we ni mikhuva ni mihiva-hivana leyi fambisanaka na swona, swi dzike swinene eka ndlela ya Machayina yo anakanya lerova swi amukeriwa tanihi ntiyiso lowu nga erivaleni. Hakanyingi swa nonon’hwa swinene ku vulavula ni Muchayina mayelana ni Xikwembu xa xiviri kumbe Muvumbi hikuva dyondzo leyi a nga yi tivi nikantsongo.—Varhoma 1:20-25.

44. (a) Xana vanhu lava anakanyaka va hlamurisa ku yini eka swihlamariso swa ndlela ya ntumbuluko? (b) Xana hi khutaziwa ku endla yini?

⁴⁴ A swi kanakanisi leswaku ntumbuluko wu tale hi swihlamariso ni vutlhari byo tala ni leswaku hina vanhu hi nyikiwe vuswikoti lebyi hlamarisaka bya ku anakanya ni ripfalo. Kambe hi laha swi boxiweke ha kona eka ndzima leyi vulavulaka hi Vubudha, swihlamariso leswi hi swi vonaka eka misava ya ntumbuluko swi vangele vanhu lava ehleketaka ku fikelela makumu ya leswaku ku fanele ku ri na Musunguri kumbe Muvumbi. (Vona matluka 151-2.) Loko sweswo swi ri tano, xana a swi twali leswaku hi fanele ku ringeta ku lavisisa Muvumbi? Kahle-kahle Muvumbi u hi rhamba leswaku hi endla tano: “Pfulani mahlo mi languta ehenhla: Xana i mani loyi a tumbuluxeke leswi mi swi vonaka xana? Swi tumbuluxiwile hi loyi a swi hlengeletaka tanihi mavuthu, ú tiva xin’wana ni xin’wana hi vito ra xona.” (Esaya 40:26, Mahungu Lamanene) Loko ho endla tano, a hi nge tivi leswaku Muvumbi i mani ntsena, ku nga Yehova Xikwembu, kambe ni leswaku u kunguhate ku hi endlela yini.

45. Hi byihi vukhongeri byin’wana bya le Vuxeni lebyi hi nga ta byi kambisisa endzhaku?

⁴⁵ Kun’we ni Vubudha, Vuconfucius ni Vutao, lebyi byi veke na xiphemu lexikulu evuton’wini bya vukhongeri bya vanhu va le Vuxeni, ku na vukhongeri byin’wana, lebyi byi hlawulekeke eka vanhu va le Japani—Vushinto. Xana byi hambanisa ku yini? Byi huma kwihi? Xana byi va yisile vanhu eka Xikwembu xa ntiyiso? Leswi hi ta swi kambisisa eka ndzima leyi landzelaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Bokisi leri nga eka tluka 162]

Mavitanelo Ya Marito Ya Xichayina

Ku twanana ni tibuku to tala ta vadyondzi, xivumbeko xa Wade-Giles xa ku hundzuluxela hi ku ya hi mpfumawulo wa marito ya Xichayina xa tirhisiwa ebukwini leyi. Marito ya Xinghezi lama fanaka na wona hi mpfumawulo ma nyikeriwa laha hansi:

ch j, tanihi le ka Tao Te Ching (jing)

ch’ ch, tanihi le ka nxaxamelo wa vafumi wa Ch’in (chin)

hs sh, tanihi le ka Ta Hsüeh (shu-eh), The Great Learning

j r, tanihi le ka jen (ren), rirhandzu ra vumunhu

k g, tanihi le ka xikwembu xa xisati xa Mabudha

“Kuan”-yin (gwan-yin)

k’ k, tanihi le ka “K’ung”-fu-tzu (kung-fu-tzu), kumbe

Confucius

t d, tanihi le ka Tao (dao), Ndlela

t’ t, tanihi le ka nxaxamelo wa vafumi wa T’ang (tang)

[Bokisi leri nga eka tluka 175]

Vuconfucius—I Filosofi Kumbe I Vukhongeri?

Hi mhaka ya leswi Confucius a nga vulavulangiki ngopfu hi Xikwembu, vanhu vo tala va languta Vuconfucius byi ri filosofi ntsena naswona byi nga ri vukhongeri. Hambi swi ri tano, leswi a swi vuleke ni ku swi endla swi kombise leswaku a a ri munhu wa vukhongeri. Leswi swi nga voniwa eka timhaka timbirhi. Yo sungula, a a xixima swinene matimba ya moya lama tlakukeke ya vuako, leswi Machayina ma swi vulaka T’ien, kumbe Tilo, lama a ma tekeke tanihi xihlovo xa matimba hinkwawo ni mahanyelo lamanene ni lama a a vona onge ku rhandza ka wona hi kona ku kongomisaka swilo hinkwaswo. Ya vumbirhi, a a kandziyisa swinene ku hlayisiwa ka mikhuva ni minkhuvo hi vukheta malunghana ni ku gandzeriwa ka tilo ni mimoya ya vakokwana lava feke.

Hambi loko Confucius a nga kalanga a teka mianakanyo leyi tanihi xivumbeko xa vukhongeri, eka tinxaka ta Machayina yi endliwe ya vukhongeri.

 [Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 177]

Tibuku Ta Mune Ni Tibuku Ta Ntlhanu Leti Xiyekaka Ta Vuconfucius

Tibuku Ta Mune

1. The Great Learning (Ta Hsüeh), xisekelo xa dyondzo ya njhinga, tsalwa ro sungula leri dyondziweke hi vafana va xikolo eChina ra khale

2. The Doctrine of the Mean (Chung Yung), buku leyi hlamuselaka hi masungulo ya ntumbuluko wa munhu hi ku ringanisela

3. The Analects (Lun Yü), nhlengeleto wa marito ya Confucius, lowu tekiwaka tanihi xihlovo lexikulu xa mianakanyo ya Confucius

4. The Book of Mencius (Meng-tzu), matsalwa ni marito ya Meng-tzu, kumbe Mencius, mudyondzisiwa lonkulu wa Confucius

Tibuku Ta Ntlhanu Leti Xiyekaka

1. The Book of Poetry (Shih Ching), swiphato swa 305 leswi nyikelaka xivumbeko xa vutomi bya siku na siku eminkarhini yo sungula ya Chou (1000-600 B.C.E.)

2. The Book of History (Shu Ching), leyi hlanganisaka malembe xidzana ya 17 ya matimu ya Machayina ku sungula hi nxaxamelo wa vafumi wa Shang (1766-1122 B.C.E.)

3. The Book of Changes (I Ching), buku ya ku hlahluva, leyi sekeriweke eka tinhlamuselo ta kwalomu ka mimpfangano ya 64 ya tilayini ta tsevu leti taleke kumbe leti tsemiweke

4. The Book of Rites (Li Chi), nhlengeleto wa swinawana ehenhleni ka minkhuvo ni mihava-hivana

5. Annals of Spring and Autumn (Ch’un Ch’iu), matimu ya tiko ra ka va Confucius ra Lu, lama hlanganisaka 721-478 B.C.E.

[Swifaniso]

Tibuku ta Ntlhanu leti Xiyekaka, ehenhla ni xiyenge xa The Great Learning eximatsini, (yin’wana ya Tibuku ta Mune), leyi tshahiweke eka tluka 181

[Xifaniso lexi nga eka tluka 163]

Tao, ‘ndlela leyi munhu a faneleke ku famba ha yona’

[Xifaniso lexi nga eka tluka 165]

Lao-tzu, mutivi wa filosofi ya Vutao, enhlaneni wa nyarhi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 166]

Tempele ya Matsu ya Matao, “Manana wo Kwetsima eTilweni,” eTaiwan

[Xifaniso lexi nga eka tluka 171]

Tintshava ta hunguva, mati yo rhula, mirhi leyi ninginikaka ni vadyondzi lava wisaka—tinhloko-mhaka leti tolovelekeke eka mimpfampfarhuto ya Machayina ya ntivo-rivala—ti kombisa xikongomelo xa Matao xa ku hanya hi ku pfumelelana ni ntumbuluko

[Swifaniso leswi nga eka tluka 173]

Vuvatli bya khale bya Matao, eximatsini, bya xikwembu xa Vutomi byo Leha kun’we ni Mimoya ya Nhungu leyi nga Fiki.

Exineneni, muprista wa Mutao la ambaleke swidlodlo swa kona a ri karhi a rhangela exilahlweni

[Xifaniso lexi nga eka tluka 179]

Confucius, ntlhari leyikulu ya Machayina, u gandzeriwa tanihi mudyondzisi wa mahanyelo ni mikhuva leyinene

[Xifaniso lexi nga eka tluka 181]

Minkhuvo kun’we ni vuyimbeleri, eSung Kyun Kwan, ntsindza wa dyondzo ya Vuconfucius wa lembe xidzana ra vu-14 eSeoul, Korea, swi tiyisa mihiva-hivana ya Vuconfucius

[Swifaniso leswi nga eka tluka 182]

Hambi i Mubudha, Mutao kumbe Muconfucius, Muchayina la tolovelekeke, ku sukela eximatsini, u phahla swikwembu ekaya, a gandzela xikwembu xa rifuwo ni ku endla magandzelo etitempeleni hi masiku ya nkhuvo