Nghena endzeni

Hundzela eka leswi nga endzeni

Vuyuda—Ku Lavisisa Xikwembu Hi Matsalwa Ni Ndhavuko

Vuyuda—Ku Lavisisa Xikwembu Hi Matsalwa Ni Ndhavuko

Ndzima 9

Vuyuda—Ku Lavisisa Xikwembu Hi Matsalwa Ni Ndhavuko

1, 2. (a) Hi vahi Vayuda lava dumeke lava khumbeke matimu ni ndhavuko? (b) Hi xihi xivutiso lexi nga tlakusiwaka hi vanhu van’wana?

 MUXE, Yesu, Mahler, Marx, Freud na Einstein—i yini leswi a va fana ha swona? Hinkwavo a va ri Vayuda, naswona hi tindlela to hambana-hambana, hinkwavo va khumbe matimu ni ndhavuko wa vanhu. Entiyisweni Vayuda a va tiveka hi magidi ya malembe. Bibele hi yoxe i vumbhoni bya sweswo.

2 Ku hambana ni vukhongeri ni mindhavuko yin’wana ya khale, Vuyuda byi simekiwe ematin’wini, hayi entsheketweni. Hambi swi ri tano, van’wana va nga ha vutisa: Vayuda i vantsongo swinene, va kwalomu ka 18 wa timiliyoni emisaveni leyi nga ni vanhu vo tlula 5 wa magidi ya timiliyoni, hikwalaho ka yini hi fanele hi tsakela vukhongeri bya vona, ku nga Vuyuda?

Mhaka Leyi Ha Yona Vuyuda Byi Faneleke Byi Hi Tsakisa

3, 4. (a) Xana Matsalwa ya Xiheveru ma vumbiwa hi yini? (b) Hi swihi swivangelo swin’wana swa mhaka leyi ha yona hi faneleke ku kambisisa vukhongeri bya Vayuda ni timitsu ta byona?

3 Xivangelo xin’wana hi leswaku timitsu ta vukhongeri bya Xiyuda ti tlhelela endzhaku eka malembe ya 4 000 ematin’wini naswona vukhongeri byin’wana lebyikulu hi mpimo wo karhi byi titshege hi Matsalwa ya byona. (Vona bokisi, tluka 220.) Vukriste, lebyi sunguriweke hi Yesu (Xiheveru, Ye·shuʹaʽ), Muyuda wa lembe xidzana ro sungula, byi na timitsu ta byona eMatsalweni ya Xiheveru. Naswona hi laha Korani yin’wana ni yin’wana yi nga ta kombisa ha kona, Vuislem byi tshahe swo tala eka matsalwa wolawo. (Korani, surah 2:49-57; 32:23, 24) Xisweswo, loko hi kambisia vukhongeri bya Xiyuda, hi tlhela hi kambisisa timitsu ta madzana ya vukhongeri ni mipambukwa yin’wana.

4 Xivangelo xa vumbirhi ni xa nkoka hi leswaku vukhongeri bya Xiyuda byi nyikela ku yelana loku lavekaka eku lavisiseni ka vanhu ka Xikwembu xa ntiyiso. Hi ku ya hi Matsalwa ya Xiheveru, Abrama, kokwa wa Vayuda, ana se a a gandzela Xikwembu xa ntiyiso kwalomu ka malembe ya 4 000 lama hundzeke. * Hi laha ku faneleke, ha vutisa, Xana Vayuda ni ripfumelo ra vona va sungurise ku yini?—Genesa 17:18.

Xana Vayuda Va Sungurise Ku Yini?

5, 6. Hi ku komisa, hi wahi matimu ya masungulo ya Vayuda ni vito ra vona?

5 Kahle-kahle, Vayuda i vatukulu va rixaka ra Vasemite va khale, lava vulavulaka Xiheveru. (Genesa 10:1, 21-32; 1 Tikronika 1:17-28, 34; 2:1, 2) Kwalomu ka malembe ya 4 000 lama hundzeke, kokwa wa vona Abram u rhurhile emutini lowu fuweke wa Ur wa Vakalediya eSumer a ya etikweni ra Kanana, leri ha rona Xikwembu a xi te: “Tiko leri ndzi ta ri nyika vatukulu va wena.” * (Genesa 11:31–12:7) Ku vulavuriwa ha yena tanihi “Abrama lowa Muheveru” eka Genesa 14:13, hambi loko vito ra yena endzhakunyana ri cinciwile ri va Abrahama. (Genesa 17:4-6) Ku sukela eka yena Vayuda va vumbe nxaxamelo wa rixaka lowu sungulaka hi n’wana wa yena Isaka ni ntukulu wa yena Yakobo, loyi vito ra yena ri cinciweke ri va Israyele. (Genesa 32:27-29) Israyele a a ri na majaha ya 12, lama sunguleke tinxaka ta 12. Rin’wana ra wona a ri ri Yuda, vito leri rito leri nge “Muyuda” eku heteleleni ri vumbiweke eka rona.—2 Tihosi 16:6, JP.

6 Hi ku famba ka nkarhi rito leri nge “Muyuda” ri tirhisiwe eka Vaisrayele hinkwavo, hayi eka vatukulu va Yuda ntsena. (Ester 3:6; 9:20) Hi mhaka ya leswi rhekhodo ya nxaxamelo wa Vayuda yi herisiweke hi 70 C.E. loko Varhoma va hlasela Yerusalema, namuntlha a nga kona Muyuda loyi hi ku pakanisa a swi kotaka ku kuma leswaku i wa rixaka rihi. Hambi swi ri tano, hi magidi ya malembe, vukhongeri bya khale bya Xiyuda byi antswisiwile ni ku cinca. Namuntlha Vuyuda byi tirhisiwa hi timiliyoni ta Vayuda eRiphabliki ra Israyele na le ka ti-Diaspora (leti hangalekeke emisaveni). Hi xihi xisekelo xa vukhongeri byebyo?

Muxe, Nawu Ni Tiko

7. Hi kwihi ku hlambanya loku Xikwembu xi ku endleke na Abrahama, naswona ha yini?

7 Hi 1943 B.C.E., * Xikwembu xi hlawule Abrama leswaku a va nandza wa xona wo hlawuleka ivi endzhaku xi endla xihlambanyo lexi tiyeke eka yena hikwalaho ka ku tshembeka ka yena hi ku tiyimisela ku nyikela hi n’wana wa yena Isaka tanihi gandzelo, hambi leswi gandzelo rero ri nga hetiwangiki. (Genesa 12:1-3; 22:1-14) Eka xihlambanyo xexo Xikwembu xi te: “Ndzi hlambanya ha Mina, ku vula HOSI [Xiheveru: יהדה, YHWH]: Hikuva u endle leswi naswona a wu alanga na n’wana wa wena, loyi u n’wi rhandzaka swinene, ndzi ta ku nyika mikateko ya Mina kutani ndzi endla vatukulu va wena va tala ku fana ni tinyeleti ta tilo . . . Matiko hinkwawo ya misava ma ta tikatekisa hi vatukulu va wena [“rixaka,” JP], hikuva u yingise xileriso xa Mina.” Xihlambanyo lexi xi endliweke xi engetiwile ni le ka n’wana wa Abrahama ni le ka ntukulu wa yena, kutani xi ya emahlweni eka rixaka ra Yuda ni le nxaxamelweni wa Davhida. Dyondzo leyi yi tiyeke ya ku gandzela Xikwembu xin’we, ya Xikwembu xa xiviri lexi tirhisanaka ni vanhu hi ku kongoma a yi ri leyi xiyekaka emisaveni yoleyo ya khale, naswona yi vumbe xisekelo xa vukhongeri bya Xiyuda.—Genesa 22:15-18; 26:3-5; 28:13-15; Psalma 89:4, 5, 29, 30, 36, 37 (Psalma 89:3, 4, 28, 29, 35, 36, NW).

8. Xana Muxe a a ri mani, naswona hi xihi xiphemu lexi a xi hetisiseke eIsrayele?

8 Leswaku xi hetisisa switshembiso swa xona eka Abrahama, Xikwembu xi andlale masungulo ya rixaka hi ku simeka ntwanano wo hlawuleka ni vatukulu va Abrahama. Ntwanano lowu wu sunguriwe hi ku tirhisa Muxe, murhangeri lonkulu wa Vaheveru ni muhlanganisi exikarhi ka Xikwembu na Israyele. Muxe a a ri mani, naswona ha yini a ri wa nkoka swonghasi eka Vayuda? Mhaka ya Bibele ya Eksoda yi hi byela leswaku u tswaleriwe aEgipta (1593 B.C.E.) hi vatswari va Vaisrayele lava a va ri mahlonga evukhumbini kun’we na Israyele hinkwaro. A a ri yena “loyi HOSI yi n’wi hlawuleke” leswaku a rhangela vanhu va Yona va ya entshunxekweni eKanana, Tiko leri Tshembisiweke. (Deuteronoma 6:23; 34:10) Muxe u hetisise xiphemu xa nkoka xa ku va muhlanganisi wa ntwanano wa Nawu lowu Xikwembu xi wu nyikeke Israyele, ku tlhandlekela eka ku va muprofeta, muavanyisi, murhangeri ni n’wamatimu wa yona.—Eksoda 2:1–3:22.

9, 10. (a) Hi wihi Nawu lowu hundzisiweke hi ku tirhisa Muxe? (b) Hi swihi swivumbeko swa vutomi leswi hlanganisiweke hi Milawu ya Khume? (c) Hi byihi vutihlamuleri lebyi tisiweke hi ntwanano wa Nawu eka Israyele?

9 Nawu lowu Israyele ri wu amukeleke a wu vumbiwa hi Marito kumbe Milawu ya Khume ni swinawana leswi tlulaka 600 leswi vumbeke nxaxamelo lowu twisisekaka wa minkongomiso ni vuleteri bya mahanyelo ya siku na siku. (Vona bokisi, tluka 211.) A wu katsa leyi tolovelekeke ni leyi kwetsimaka—swilaveko swa miri ni swa mahanyelo kun’we ni vugandzeri bya Xikwembu.

10 Ntwanano lowu wa Nawu kumbe nawu wa vukhongeri, wu nyikele xivumbeko ni mongo eka ripfumelo ra vapatriarka. Hikwalaho, vatukulu va Abrahama va ve tiko leri tinyiketeleke entirhweni wa Xikwembu. Xisweswo vukhongeri bya Vayuda byi sungule ku va ni xivumbeko lexi tiyeke naswona Vayuda va ve tiko leri hleleriweke ku gandzela ni ku tirhela Xikwembu xa vona. Eka Eksoda 19:5, 6, Xikwembu xi va tshembisile xi ku: “Loko mo Ndzi yingisela hi ku tshembeka ivi mi hlayisa ntwanano wa Mina, . . . mi ta va mfumo wa vaprista ni tiko lero kwetsima eka Mina.” Xisweswo, Vaisrayele a va ta va ‘vanhu lava hlawuriweke’ leswaku va hetisisa swikongomelo swa Xikwembu. Hambi swi ri tano, ku hetiseka ka switshembiso swa ntwanano a swi titshege hi xiyimo lexi “Loko mo yingisa.” Tiko rero leri tinyiketeleke sweswi a ri tibohile eka Xikwembu xa rona. Hikwalaho, endzhakunyana (hi lembe xidzana ra vunhungu B.C.E.), Xikwembu xi swi kotile ku byela Vayuda xi ku: “Hi n’wina timbhoni ta Mina—ku vula HOSI [Xiheveru: יהוה, YHWH]—nandza wa Mina, loyi ndzi n’wi hlawuleke.”—Esaya 43:10, 12.

Tiko Leri Nga Ni Vaprista, Vaprofeta Ni Tihosi

11. Xana vuprista ni vuhosi swi sungurise ku yini?

11 Loko tiko ra Israyele ra ha ri emananga naswona ri kongome eTikweni leri Tshembisiweke, vuprista byi simekiwile enxaxamelweni wa Aroni, makwavo wa Muxe. Thendhe lerikulu leri rhwalekaka kumbe tabernekele, ri ve ntsindza wa vugandzeri ni magandzelo ya Vaisrayele. (Eksoda, tindzima 26-28) Hi ku famba ka nkarhi tiko ra Israyele ri fikile eTikweni leri Tshembisiweke, Kanana, kutani ri hlula, hi laha Xikwembu xi leriseke ha kona. (Yoxuwa 1:2-6) Eku heteleleni vuhosi bya le misaveni byi simekiwile naswona hi 1077 B.C.E., Davhida, wa rixaka ra Yuda, u ve hosi. Eku fumeni ka yena, vuhosi ni vuprista haswimbirhi a swi simekiwe hi laha ku tiyeke entsindza lowuntshwa wa tiko, ku nga Yerusalema.—1 Samuel 8:7.

12. Hi xihi xitshembiso lexi Xikwembu xi xi endleke eka Davhida?

12 Endzhaku ka rifu ra Davhida, n’wana wa yena Solomoni u ake tempele leyikulu eYerusalema, leyi siveke tabernekele. Hi mhaka ya leswi Xikwembu a xi endle ntwanano wa vuhosi na Davhida leswaku byi tshama enxaxamelweni wa yena hi laha ku nga heriki, a swi tiviwa leswaku Mesiya, Hosi leyi totiweke, siku rin’wana a a ta ta enxaxamelweni wa Davhida wa vatukulu. Vuprofeta byi kombise leswaku hi Hosi leyi ya Vumesiya kumbe “rixaka,” Israyele ni matiko hinkwawo a ma ta va ni vuhosi lebyi hetisekeke. (Genesa 22:18, JP) Ntshembo lowu wu tiyile kutani xivumbeko xa Vumesiya xa vukhongeri bya Vayuda xi sungule ku vonaka kahle.—2 Samuel 7:8-16; Psalma 72:1-20; Esaya 11:1-10; Zakariya 9:9, 10.

13. I mani loyi Xikwembu xi n’wi tirhiseke ku ololoxa ku hambuka ka Israyele? Nyika xikombiso.

13 Hambi swi ri tano, Vayuda va pfumelele ku kuceteriwa hi vukhongeri bya mavunwa bya Vakanana ni matiko man’wana lama va rhendzeleke. Hikwalaho, va tlule vuxaka bya vona bya ntwanano na Xikwembu. Leswaku a va ololoxa ni ku va vuyisa, Yehova u rhumele nxaxamelo wa vaprofeta lava yiseke marungula ya yena eka vanhu lava. Xisweswo, vuprofeta byi ve xivumbeko xin’wana lexi xiyekaka xa vukhongeri bya Vayuda naswona byi vumba xiphemu lexikulu xa Matsalwa ya Xiheveru. Entiyisweni, tibuku ta 18 ta Matsalwa ya Xiheveru ti byarhe mavito ya vaprofeta.—Esaya 1:4-17.

14. Xana swiendlakalo swi va seketerise ku yini vaprofeta eIsrayele?

14 Lava xiyekaka swinene eka vaprofeta vo tano a ku ri Esaya, Yeremiya na Ezekiyele, lava hinkwavo va tsundzuxeke hi nxupulo wa Yehova lowu tshinelaka etikweni hikwalaho ka ku gandzela ka rona swifaniso. Nxupulo lowu wu te hi 607 B.C.E. loko, hikwalaho ka vugwinehi bya Israyele, Yehova a pfumele Babilona, mfumo wa misava lowu a wu lawula hi nkarhi wolowo, leswaku wu hlula Yerusalema ni tempele ya wona ivi wu yisa tiko evuhlongeni. Vaprofeta va kombisiwe va tiyisile eka leswi va swi vhumbeke, naswona vuhlonga bya Israyele bya malembe ya 70 exiphen’wini lexikulu xa lembe xidzana ra vutsevu B.C.E. i mhaka leyi nga kona eka rhekhodo ya matimu.—2 Tikronika 36:20, 21; Yeremia 25:11, 12; Daniel 9:2.

15. (a) Xana xivumbeko lexintshwa xa vugandzeri xi sungurise ku yini exikarhi ka Vayuda? (b) Xana sinagoga yi ve na vuyelo byihi evugandzerini bya le Yerusalema?

15 Hi 539 B.C.E., Korexe wa Muperesi u hlule Babilona ivi a pfumelela Vayuda leswaku va tlhela va aka etikweni ra vona ni ku pfuxeta tempele eYerusalema. Hambi leswi masalela ma pfumeleke, Vayuda vo tala va tame va ri ehansi ka nkucetelo wa vanhu va le Babilona. Vayuda endzhakunyana va khumbiwe hi ndhavuko wa Maperesi. Eku heteleleni, tindhawu ta vuako ta Vayuda ti sunguriwile eMiddle East ni le handle ka Meditereniya. Eka ntlawa wun’wana ni wun’wana ku humelele xivumbeko lexintshwa xa vugandzeri lexi a xi katsa sinagoga, ntsindza wo hlanganela eka wona wa Vayuda eka doroba rin’wana ni rin’wana. Kahle-kahle, endlelo leri ri herise ku kandziyisa ku pfuxetiwa ka tempele eYerusalema. Vayuda lava taleke sweswi a va ri Vayuda lava Hangalakeke.—Ezra 2:64, 65.

Vuyuda Byi Humelela Byi Ri Na Xiambalo Xa Magriki

16, 17. (a) Hi wihi nkucetelo lowuntshwa lowu a wu hlasela vanhu va Meditereniya eka lembe xidzana ra vumune B.C.E.? (b) I vamani lava tirheke eku hangalaseni ka ndhavuko wa Magriki, naswona hi ndlela yihi? (c) Xana Vuyuda byi humelerise ku yini exivonweni xa misava?

16 Hi lembe xidzana ra vumune B.C.E., Vayuda a va hangalaka kutani xisweswo a va hlaseleka eka magandlati ya ndhavuko lowu nga riki wa Xiyuda lowu a wu hlasela Meditereniya ni le kusuhi. Mati lawa a ma huma eGreece, naswona Vuyuda byi hume eka wona byi ambale nguvu ya Magriki.

17 Hi 332 B.C.E. ndhuna leyikulu ya Mugriki Alexander Lonkulu u hlule Middle East hi ku copeta ka tihlo ivi a amukeriwa hi Vayuda loko a fika eYerusalema. * Vatlhandlami va Alexander va ye emahlweni ni kungu ra yena ra Vugriki, va nghenisa ririmi, ndhavuko ni filosofi ya Xigriki eka swiyenge hinkwaswo swa mfumo. Hikwalaho, mindhavuko ya Magriki ni ya Vayuda yi hlanganile naswona leswi a swi ta va ni vuyelo lebyi hlamarisaka.

18. (a) Ha yini ku hundzulexela ka Matsalwa ya Xiheveru ka Septuagint ya Xigriki a ku ri ka nkoka? (b) Hi xihi xivumbeko xa ndhavuko wa Magriki lexi khumbeke Vayuda hi laha ku hlawulekeke?

18 Vayuda lava Hangalakeke va sungule ku vulavula Xigriki ematshan’weni ya Xiheveru. Kutani ku ya eku sunguleni ka lembe xidzana ra vunharhu B.C.E., ku hundzuluxela ko sungula ka Matsalwa ya Xiheveru ma ya eka Xigriki, loku vuriwaka Septuagint, ku sunguriwile, naswona hi ku tirhisa kona, Vamatiko vo tala va sungule ku xixima ni ku tolovelana ni vukhongeri bya Vayuda, van’wana va hundzukile. * Vayuda, hi tlhelo rin’wana, a va tolovelana ni mianakanyo ya Magriki naswona van’wana va ve vativi va filosofi, nchumu lowuntshwa hi ku helela eka Vayuda. Xikombiso xin’wana i Philo wa le Alexandria wa lembe xidzana ro sungula C.E., loyi a ringeteke ku hlamusela Vuyuda hi ku tirhisa filosofi ya Magriki, onge hi loko leswi swimbirhi a swi vula mintiyiso leyi fanaka yo helela.

19. Xana mutsari un’wana wa Muyuda u yi hlamuserisa ku yini nguva ya ku hlangana ka mindhavuko ya Magriki ni ya Vayuda?

19 Loko a katsakanya nguva leyi ya ku hlanganisa mindhavuko ya Xigriki ni ya Xiyuda, mutsari wa Muyuda Max Dimont u ri: “Hi ku tala hi mianakanyo ya Plato, nhlamuselo ya Aristotle ni sayense ya Euclid, vadyondzi va Vayuda va tshinelele Tora va ri na switirho leswintshwa. . . . Va hambete va nghenisa mianakanyo ya Xigriki eka nhlavutelo ya Xiyuda.” Swiendlakalo leswi a swi ta humelela ehansi ku mfumo wa Rhoma, lowu tswongeke Mfumo wa Magriki ivi endzhaku wu tswonga Yerusalema hi lembe ra 63 C.E., a swi ta pfula ndlela ya ku hundzuka loku xiyekaka swinene.

Vuyuda eHansi Ka Mfumo Wa Rhoma

20. A xi ri xihi xiyimo xa vukhongeri exikarhi ka Vayuda eka lembe xidzana ro sungula C.E.?

20 Vuyuda bya lembe xidzana ro sungula ra Nguva leyi Tolovelekeke a byi ri lebyi xiyekaka. Max Dimont u hlamusela leswaku a byi dzike eka “mianakanyo ya le Greece ni tlhari ra Rhoma.” Ku langutela ka Vayuda a ku ri lokukulu hikwalaho ka ntshikilelo wa politiki ni tinhlamuselo ta vuprofeta bya Vumesiya, ngopfu-ngopfu lebyiya bya Daniyele. Vayuda va aviwe va va mintlawa. Vafarisi va kandziyise nawu wo wu vula hi nomu (vona bokisi, tluka 221) ematshan’weni ya gandzelo ra le tempeleni. Vasaduki va kandziyise nkoka wa tempele ni vuprista. Kutani a ku ri na Vaessene, Vazealot ni Vaherodiya. Hinkwavo a va hambana hi vukhongeri na hi tlhelo ra filosofi. Varhangeri va Vayuda a va vuriwa varabi (vachaviseki, vadyondzisi) lava, hikwalaho ka ku tiva ka vona Nawu, va veke ni xikhundla ivi va va muxaka lowuntshwa wa murhangeri wa moya.

21. Hi swihi swiendlakalo leswi khumbeke Vayuda va malembe xidzana mambirhi yo sungula C.E.?

21 Hambi swi ri tano, miavano ya le ndzeni ni ya le handle ya ha ri kona eka Vuyuda, ngopfu-ngopfu etikweni ra Israyele. Eku heteleleni, ku xandzuka lokukulu ku humelerile ehenhla ka Rhoma, naswona hi 70 C.E., mavuthu ya Rhoma ma hlasele Yerusalema, ma herisa muti, ma hisa tempele ya wona ivi ma hangalasa vaaki va wona. Eku heteleleni, Vayuda va byeriwe leswaku va nga ha ngheni eYerusalema hi ku helela. Byi ri hava tempele, byi ri hava tiko, vanhu va byona va hangalaseriwe eMfun’weni hinkwawo wa Rhoma, Vuyuda a byi lava xivumbeko lexintshwa xa vukhongeri loko byi ta hambeta byi va kona.

22. (a) Xana Vuyuda byi khumbeke njhani hi ku lahlekeriwa hi tempele eYerusalema? (b) Xana Vayuda va yi avanyisa njhani Bibele? (c) Talmud i yini, naswona yi sungurise ku yini?

22 Loko tempele yi herisiwile, Vasaduki va nyamalarile naswona nawu wa nomu lowu Vafarisi va wu lweleke wu ve xisekelo xa Vuyuda lebyintshwa bya Vurabi. Dyondzo ya ku tiyimisela swinene, xikhongelo ni mintirho ya ntwela-vusiwana swi sive magandzelo ni ku endzela etindhawini ta magandzelo. Xisweswo Vuyuda a byi ta endleriwa kwihi na kwihi, hi nkarhi wun’wana ni wun’wana, eka tinxaka hinkwato ta mindhavuko. Varabi va tsale milawu ya vona ya nomu, ku tlhandlekela ni ku vumba tinhlamuselo ha yona, kutani endzhaku ku va tinhlamuselo ehenhla ka tinhlamuselo, leswi hinkwaswo swi tiviweke tanihi Talmud.—Vona bokisi, tluka 220-1.

23. Hi kwihi ku cinca loku veke kona ehansi ka nkucetelo wa mianakanyo ya Magriki?

23 Byi ve byihi vuyelo bya minkucetelo leyi yo hambana-hambana? Ebukwini ya yena leyi nge Jews, God and History Max Dimont u vula leswaku hambi loko Vafarisi va rhwale vutivi bya mianakanyo ni vukhongeri bya Xiyuda, “vutivi byebyo hi byoxe byi sunguriwe hi vativi va filosofi va Magriki.” Hambi leswi xiphemu lexikulu xa Talmud a xi ri enawini swinene, swifaniso ni tinhlamuselo ta yona ti kombise nkucetelo lowu nga erivaleni wa filosofi ya Magriki. Hi xikombiso, mianakanyo ya vukhongeri ya Magriki, yo tanihi moya lowu nga fiki, yi phofuriwile eka marito ya Xiyuda. Entiyisweni, eka nguva yoleyo leyintshwa ya Vurabi, ku gandzeriwa ka Talmud—hi nkarhi wolowo a ku ri ku hlangana ka filosofi leyi nga enawini ni ya Magriki—ku andzile eka Vayuda ku fikela eka Malembe ya le Xikarhi, Talmud yi xiximiwe hi Vayuda ku tlula Bibele hi yoxe.

Vuyuda eMalembeni Ya Le Xikarhi

24. (a) Hi yihi mintlawa mimbirhi leyikulu leyi humeleleke exikarhi ka Vayuda hi nkarhi wa Malembe ya le Xikarhi? (b) Xana yi byi kuceterise ku yini Vuyuda?

24 Emalembeni ya le Xikarhi (ku sukela kwalomu ka 500 ku ya eka 1500 C.E.), mintlawa mimbirhi leyi xiyekaka ya Vayuda yi humelerile—Vayuda va Sephardic, lava a va hanya ehansi ka ku fuma ka Vumoslem eSpain ni Vayuda va Ashkenazi eYuropa Xikarhi ni le Vuxeni. Mintlawa leyi hinkwayo yi humese vadyondzi va Vurabi lava matsalwa ni mianakanyo ya vona ma vumbaka xisekelo xa tinhlamuselo ta vukhongeri bya Xiyuda ku ta fikela namuntlha. Lexi tsakisaka, mikhuva ni mintirho yo tala ya vukhongeri leyi nga kona namuntlha eka Vuyuda, entiyisweni yi sungule hi nkarhi wa Malembe ya le Xikarhi.—Vona bokisi, tluka 231.

25. Xana Kereke ya Khatoliki eku heteleleni yi endlise ku yini hi Vayuda va le Yuropa?

25 Eka lembe xidzana ra vu-12, ku sungule gandlati ra ku hlongoriwa ka Vayuda ematikweni yo hambana-hambana. Hi laha mutsari wa le Israyele Abba Eban a hlamuselaka ha kona eka My People—The Story of the Jews: “Eka tiko rihi na rihi . . . leri weleke eka nkucetelo wa tlhelo rin’we wa Kereke ya Khatoliki, mhaka ya fana: ku tsongahatiwa, ku xanisiwa, ku dlayiwa ni ku hlongoriwa loku chavisaka.” Eku heteleleni, hi 1492, eSpain, leri nakambe ri tlheleke ri fumiwa hi Khatoliki, ri landzele sweswo ivi ri lerisa ku hlongoriwa ka Vayuda hinkwavo etikweni ra rona. Kutani eku heleni ka lembe xidzana ra vu-15, Vayuda a va hlongoriwile kwalomu ka Yuropa Vupela-dyambu hinkwaro, va balekela eYuropa-vuxa ni le matikweni lama nga kusuhi na Meditereniya.

26. (a) I yini lexi yiseke eka ku pfumala ku voningeriwa eka Vayuda? (b) Hi yihi mintlawa leyikulu leyi sunguleke ku humelela exikarhi ka Vayuda?

26 Eka malembe xidzana lawa ya ntshikelelo ni ya nxaniso, Vamesiya vo tala va ku tivulela va humelerile exikarhi ka Vayuda eswiphen’wini swo hambana-hambana swa misava, hinkwavo va amukeriwa hi mpimo wo karhi, kambe va hetelela hi ku pfilunganyeka ku voningeriwa. Hi lembe xidzana ra vu-17, varhangeri lavantshwa a va laveka leswaku va pfuxeta Vayuda ivi va va humesa eka nguva leyi ya munyama. Exikarhi ka lembe xidzana ra vu-18, ku humelele nhlamulo eka ku tsana loku Vayuda a va ri na kona. A ku ri Vuhasid (vona bokisi, tluka 226), mpfangano wa vukwembu ni nyanyuko wa vukhongeri leswi kombisiwaka eka ku tinyiketela ni mintirho ya siku na siku. Hi laha ku hambaneke, hi nkarhi lowu fanaka, mutivi wa filosofi Moses Mendelssohn, Muyuda wa le Jarimani, u nyikele ntlhantlho wun’wana, ndlela ya Haskala kumbe ku voningeriwa, leyi a yi ta yisa eka leswi hi ntlhelo ra matimu swi tekiwaka ku ri “Vuyuda bya Manguva lawa.”

Ku Suka Eku “Voningeriweni” Ku Ya Eka Vuziyoni

27. (a) Xana Moses Mendelssohn u ma kucetele njhani malangutelo ya Vayuda? (b) Ha yini Vayuda vo tala va ala ntshembo wa Mesiya wa xiviri?

27 Hi ku ya hi Moses Mendelssohn (1729-86), Vayuda a va ta amukeleka loko vo huma eka milawu ya Talmud ivi va fambisana ni ndhavuko wa le Vupela-dyambu. Esikwini ra yena, u ve un’wana wa Vayuda lava xiximiwaka swinene hi Vamatiko. Hambi swi ri tano, ku tlhekeka nakambe ka minkwetlembetano ya lava lwisanaka ni Masemite hi lembe xidzana ra vu-19, ngopfu-ngopfu eRhaxiya ra “Vukriste,” ku pfilunganye valandzeri va ntlawa lowu, naswona vo tala va sungule ku lavela Vayuda vuchavelo bya politiki. Va ale mianakanyo ya Mesiya wa xiviri loyi a a ta tlherisela Vayuda eIsrayele ivi va sungula ku aka Mfumo wa Vayuda hi tindlela tin’wana. Leswi swi ve mianakanyo ya Vuziyoni: “ku rhendzelekisiwa ka . . . vumesiya bya Vayuda,” hi laha buku yin’wana yi swi vekaka ha kona.

28. I swiendlakalo swihi eka lembe xidzana ra vu-20 leswi khumbeke malangutelo ya Vayuda?

28 Ku dlayiwa ka Vayuda va le Yuropa va kwalomu ka tsevu wa timiliyoni eka Ndzoviso lowu hlohloteriweke hi Manazi (1935-45) ku nyike Vuziyoni matimba yo hetelela naswona byi tweriwe vusiwana emisaveni hinkwayo. Norho wa Maziyoni wu humelerile hi 1948 loko ku simekiwa Mfumo wa Israyele, leswi swi hi tisaka eka Vuyuda bya siku ra hina ni le ka xivutiso lexi nge, Xana Vayuda va manguva lawa va pfumela yini?

Xikwembu I Xin’we

29. (a) Hi ku olova, Vuyuda bya manguva lawa i yini? (b) Xana Vuyuda byi hlamuseriwa njhani? (c) Hi yihi minkhuvo ni mikhuva yin’wana ya Vayuda?

29 Hi ku olova, Vuyuda i vukhongeri bya vanhu. Hikwalaho, la hundzukeke u va xiphemu xa Vayuda ni xa vukhongeri bya Vuyuda. I vukhongeri lebyi gandzelaka Xikwembu xin’we hi laha ku tiyeke naswona va pfumela leswaku Xikwembu xa nghenelela ematin’wini ya vanhu, ngopfu-ngopfu mayelana ni Vayuda. Vugandzeri bya Vayuda byi katsa minkhuvo yo hlayanyana ya lembe na lembe ni mikhuva yo hambana-hambana. (Vona bokisi, matluka 230-1.) Hambi leswi ku nga riki na milawu ni tidyondzo leti amukeriwaka hi Vayuda hinkwavo, ku pfumela vun’we bya Xikwembu hi laha swi hlamuseriweke ha kona eka Shema, xikhongelo lexi sekeriweke eka Deuteronoma 6:4 (JP), ku vumba xiyenge lexikulu xa vugandzeri bya le sinagogeni: “YINGISA, WE ISRAYELE: HOSI XIKWEMBU XA HINA, I HOSI YIN’WE.”

30. (a) Hi kwihi ku twisisa ka Vayuda hi Xikwembu? (b) Xana langutelo ra Vayuda hi Xikwembu ri hambana njhani ni ra Vujagana?

30 Ku pfumela loku eka Xikwembu xin’we ku hundziseriwe eka Vukriste ni Vuislem. Hi ku ya hi Dr. J. H. Hertz, rabi: “Xitiviso lexi xa le nawini lexi tlakukeke xa ku gandzela Xikwembu xin’we hi ku helela a ku ri ku sungula nyimpi yo lwisana na hinkwavo lava gandzelaka swikwembu swo tala . . . Hi ndlela leyi fanaka, Shema a yi byi nghenisi vunharhu-un’we bya dyondzo ya Vukriste tanihi ku lwisana ni Vun’we bya Xikwembu.” * Kambe sweswi a hi hundzukeleni eka ripfumelo ra Vayuda eka nhloko-mhaka ya vutomi bya le ndzhaku ka rifu.

Rifu, Moya Ni Ku Pfuxiwa

31. (a) Xana dyondzo ya ku nga fi ka moya yi nghena njhani eka dyondzo ya Vayuda? (b) Hi wihi mpfilungano lowu vangiwaka hi dyondzo ya ku nga fi ka moya?

31 Yin’wana ya tidyondzo ta xisekelo ta Vuyuda bya manguva lawa hi leswaku munhu u na moya lowu nga fiki lowu ponaka rifu ra miri wa yena. Kambe xana leswi swi huma eBibeleni? Encyclopaedia Judaica yi pfumela hi ku tiyisa yi ku: “Swi nga ha endleka leswaku dyondzo ya ku nga fi ka moya yi nghene eka Vuyuda hikwalaho ka nkucetelo wa Magriki.” Hambi swi ri tano, leswi swi vange mpfilungano ehenhleni ka tidyondzo, hi laha buku leyi fanaka yi vulaka ha kona: “Entiyisweni ku pfumela loku kumbirhi ka ku pfuxiwa ni ku nga fi ka moya ka tikaneta. Loku kun’wana ku kombetela eka ku pfuxiwa loku anameke eku heleni ka masiku, hi leswaku, vafi lava etleleke emisaveni va ta pfuka emasirheni, loko loku kun’wana ku kombetela eka xiyimo xa moya endzhaku ka rifu ra miri.” Xana mpfilungano lowu wu tlhantlhisiwe ku yini eka ntivo-vukwembu bya Vayuda? “A ku pfumeriwa leswaku loko munhu a fa moya wa yena a wu hambeta wu hanya eka xivandla xin’wana (leswi swi vumbe tidyondzo hinkwato mayelana ni matilo ni tihele) loko miri wa yena wu etlele esirheni wu yimele ku pfuxiwa ka xiviri ka vafi hinkwavo lava nga emisaveni.”

32. Xana Bibele yi ri yini hi vafi?

32 Mudyondzisi wa le yunivhesiti Arthur Hertzberg wa tsala: “Ebibeleni ya [Xiheveru] hi yoxe ndhawu ya vutomi bya munhu i misava leyi. A ku na dyondzo ya matilo ni tihele, i mianakanyo leyi andzaka ya ku pfuxiwa loku heleleke ka vafi eku heleni ka masiku ntsena.” Yoleyo i nhlamuselo yo olova ni leyi pakanisaka ya mianakanyo ya Bibele, ku nga, leswaku “vafi a va tivi nchumu . . . Hikuva a ku na ntirho, a ku na ku anakanya, a ku na ku dyondza, a ku na vutlhari eSheol [sirha ra munhu leri tolovelekeke], laha u yaka kona.”—Eklesiasta 9:5, 10; Daniel 12:1, 2; Esaya 26:19.

33. Xana dyondzo ya ku pfuxiwa Vayuda a va yi languta njhani eku sunguleni?

33 Hi ku ya hi Encyclopaedia Judaica, “Hi nkarhi wa varabi dyondzo ya ku pfuxiwa ka vafi a yi tekiwa tanihi yin’wana ya tidyondzo-nkulu eka Vuyuda” naswona “yi fanele yi hambanisiwa eka ku pfumela eka . . . ku nga fi ka moya.” * Hambi swi ri tano, hambi leswi namuntlha ku nga fi ka moya ku amukeriwaka hi mintlawa hinkwayo ya Vuyuda, ku pfuxiwa ka vafi a ku amukeriwi.

34. Ku hambana ni langutelo ra Bibele, xana Talmud yi wu hlamusela njhani moya (soul)? Xana vatsari va le ndzhaku va ri yini?

34 Ku hambana ni Bibele, Talmud, leyi kuceteriweke hi Magriki, yi tele hi mianakanyo ni switori hambi ku ri tinhlamuselo ta moya lowu nga fiki. Buku ya ntivo-vukwembu ya le ndzhakunyana, Kabbala, yi dyondzise hambi ku ri ku tswariwa nakambe (ku rhurha ka mimoya), leyi entiyisweni yi nga dyondzo ya khale ya Vuhindu. (Vona Ndzima 5.) Le Israyele namuntlha, leyi yi amukeriwa swinene tanihi dyondzo ya Xiyuda, naswona yi tlhela yi va ni xiphemu lexikulu eka ripfumelo ni tibuku ta Vuhasid. Hi xikombiso, Martin Buber ebukwini ya yena leyi nge Tales of the Hasidim—The Later Masters u katsa xitori lexi vulavulaka hi moya exikolweni xa Elimelekh, rabi wa le Lizhensk: “Hi Siku ra ku Phahlelana Mariyeta, loko Rabi Abraham Yehoshua a phata Avodah, xikhongelo lexi phindhaka ntirho wa muprista lonkulu eTempeleni ya le Yerusalema, u fika eka xiyenge lexi nge: ‘Xisweswo a vulavula,’ a nga ma vuli marito wolawo, kambe u ta ku: ‘Kutani xisweswo ndzi vulavula.’ Hikuva a nga wu rivalanga nkarhi lowu moya wa yena a wu ri emirini wa muprista lonkulu wa Yerusalema.”

35. (a) Hi xihi xiyimo lexi Vuyuda lebyi Pfuxetiweke byi xi tekeke hi dyondzo ya ku nga fi ka moya? (b) Hi yihi dyondzo leyi nga erivaleni ya Bibele mayelana ni moya (soul)?

35 Vuyuda lebyi kondleteriweke byi fike laha byi landzulaka hambi ku ri ku pfumela eku pfuxiweni ka vafi. Hi ku susa rito leri etibukwini ta xikhongelo lexi Pfuxetiweke, byi xiya ku pfumela eka moya lowu nga fiki ntsena. Vona ndlela leyi mianakanyo ya Bibele yi nga erivaleni ha yona hi laha yi andlariweke ha kona eka Genesa 2:7: “HOSI Xikwembu u vumbe munhu hi ntshuri wa misava ivi a hefemulela moya wa vutomi etinhompfini ta yena; kutani munhu a va moya lowu hanyaka.” (JP) Ku hlangana ka miri ni moya (spirit), kumbe matimba ya vutomi, swi vumba “moya (soul) lowu hanyaka.” * (Genesa 2:7; 7:22; Psalma 146:4) Entiyisweni, loko munhu la nga mudyohi a fa, moya wa fa. (Ezekiel 18:4, 20) Xisweswo, eku feni munhu wa yima ku va ni rihanyo. Matimba ya yena ya vutomi ma tlhelela eka Xikwembu lexi ma nyikeke. (Eklesiasta 3:19; 9:5, 10; 12:7) Ntshembo wa ntiyiso wa Bibele wa vafi i ku pfuxiwa—Xiheveru: techi·yathʹ ham·me·thimʹ, kumbe “ku pfuxiwa ka vafi.”

36, 37. I yini leswi Vaheveru vo tshembeka va minkarhi ya Bibele a va swi pfumela mayelana ni vutomi bya nkarhi lowu taka?

36 Hambi leswi makumu lawa ma nga ha hlamarisaka Vayuda vo tala, ku pfuxiwa ka vafi a ku ri ntshembo wa xiviri wa vagandzeri va Xikwembu xa ntiyiso hi magidi ya malembe. Kwalomu ka malembe ya 3 500 lama hundzeke, Yobo la tshembekaka la xanisekaka u vulavule hi nkarhi lowu taka lowu Xikwembu a xi ta n’wi pfuxa ha wona eSheol, kumbe esirheni. (Yobo 14:14, 15) Muprofeta Daniyele na yena u tiyisekisiwile leswaku a a ta pfuxiwa “eku heleni ka masiku.”—Daniel 12:2, 12 (13, JP; NW).

37 A ku na xisekelo eMatsalweni xo vula leswaku Vaheveru volavo vo tshembeka a va pfumela leswaku a va ri na moya lowu nga fiki lowu a wu ta pona ivi wu ya hanya eka xivandla xin’wana. Kahle-kahle a va ri na swivangelo leswi aneleke swo kholwa leswaku Hosi Leyikulu, leyi hlayaka ni ku lawula tinyeleti ta vuako, a yi ta va tsundzuka na vona hi nkarhi wa ku pfuxiwa ka vafi. A va tshembekile eka yena ni le vitweni ra yena. A a ta tshembeka ni le ka vona.—Psalma 18:26 (25, NW); 147:4; Esaya 25:7, 8; 40:25, 26.

Vuyuda Ni Vito Ra Xikwembu

38. (a) I yini leswi humeleleke hi malembe xidzana malunghana ni ku tirhisiwa ka vito ra Xikwembu? (b) Hi xihi xisekelo xa vito ra Xikwembu?

38 Vuyuda byi dyondzisa leswaku hambi loko vito ra Xikwembu ri humelela hi xivumbeko lexi tsariweke, ri kwetsime ngopfu leswaku ri nga vuriwa. * Vuyelo byi ve leswaku, hi malembe yo tlula 2 000 lama hundzeke, mavitanelo lama faneleke ma lahlekile. Hambi swi ri tano, xexo a xi vanga xiyimo xa Vayuda hi minkarhi hinkwayo. Kwalomu ka malembe ya 3 500 lama hundzeke, Xikwembu xi vulavule na Muxe, xi ku: “U ta byela Israyele u ku: “HOSI [Xiheveru: יהוה, YHWH], Xikwembu xa vatata wa n’wina, Xikwembu xa Abrahama, Xikwembu xa Isaka ni Xikwembu xa Yakobo, yi ndzi rhume eka n’wina: Leri ri ta va vito ra Mina hi laha ku nga heriki, lexi i xitsundzuxo xa mina eka vanhu hinkwavo.” (Eksoda 3:15; Psalma 135:13) Xana vito ni xitsundzuxo xexo a ku ri yini? Nhlamuselo eka Tanakh yi ri: “Vito YHWH (hi ndhavuko ri hundzuluxeriwa va ku Adonai “HOSI”) laha ri yelana ni rimitsu hayah ‘ku va kona.’” Xisweswo, laha hi na vito leri kwetsimaka ra Xikwembu, Tetragrammaton, tinhlanga ta mune ta Xiheveru YHWH (Yahweh) leti hi xivumbeko xa tona lexi endliweke Xilatini hi malembe xidzana yo tala ti tiviweke tanihi YEHOVA hi Xitsonga.

39. (a) Ha yini vito ra Xikwembu ri ri ra nkoka swonghasi? (b) Ha yini Vayuda va tshike ku vitana vito ra Xikwembu?

39 Ematin’wini hinkwawo, Vayuda hi minkarhi hinkwayo va kandziyise swinene nkoka wa vito ra xiviri ra Xikwembu, hambi leswi ku kandziyisa eku ri tirhiseni ku cinceke swinene ku sukela eminkarhini ya khale. Hi laha Dr. A. Cohen a hlamuselaka ha kona eka Everyman’s Talmud: “Xichavo lexi hlawulekeke [a] xi vekiwe eka ‘Vito leri hlawulekeke’ (Shem Hamephorash) ra Xikwembu lexi A xi kombiseke eka vanhu va Israyele, ku nga tetragrammaton, JHVH.” Vito ra Xikwembu a ri xiximiwa hi mhaka ya leswi a ri yimela Xikwembu hi xoxe. Phela, i Xikwembu hi xoxe lexi tiviseke vito ra xona ivi xi byela vagandzeri va xona leswaku va ri tirhisa. Leswi swi kandziyisiwa hi ku humelela ka vito leri eka Bibele ya Xiheveru hi makhamba ya 6 828. Hambi swi ri tano, Vayuda lava tinyiketeleke va vona onge i ku delela ku vula vito ra xiviri ra Xikwembu. *

40. I yini leswi vatsari van’wana va Vayuda va swi vuleke malunghana ni ku tirhisiwa ka vito ra Xikwembu?

40 Mayelana ni tsalwa ra varabi (leri nga riki ra Bibele) leri lwisanaka ni ku vitana vito leri, rabi, A. Marmorstein, ebukwini ya yena leyi nge The Old Rabbinic Doctrine of God u tsarile a ku: “A ku ri ni nkarhi lowu ku yirisiwa loku ka [ku tirhisiwa ka vito ra Xikwembu] a ku nga tiviwi hi laha ku heleleke exikarhi ka Vayuda . . . Le Egipta, kumbe eBabilona, Vayuda a va nga wu hlayisi nawu wa ku papalata ku tirhisa vito ra Xikwembu, Tetragrammaton, eka mabulo kumbe ku xeweta loku tolovelekeke. Hambi swi ri tano, ku sukela eka lembe xidzana ra vunharhu B.C.E. ku ta fika eka lembe xidzana ra vunharhu A.C.E. ku yirisiwa ko tano a ku ri kona naswona a ku nga xiyiwi hinkwako.” A ku nga pfumeleriwi ku tirhisiwa ka vito ntsena eminkarhini ya khale kambe, hi laha Dr. Cohen a vulaka ha kona: “A ku ri ni nkarhi lowu ku tirhisiwa loku ntshunxekeke ka Vito leri hambi ku ri munhu ntsena a swi khutaziwa . . . Ku ringanyetiwe leswaku ku bumabumela loku a ku sekeriwe eka ku navela ku hambanisa Vaisrayele eka [lava nga riki Vayuda].”

41. Hi ku ya hi rabi un’wana, hi yihi minkucetelo leyi tiseke ku yirisiwa ka ku tirhisiwa ka vito ra Xikwembu?

41 Kutani ke, i yini lexi vangeke ku yirisiwa ka ku tirhisiwa ka vito ra Xikwembu? Dr. Marmorstein wa hlamula: “Nkaneto wa Vugriki [lowu kuceteriwaka hi Magriki] eka vukhongeri bya Vayuda, ku gwineha ka vaprista ni swigwili, swi nghenise nawu wo ka ku nga vitaniwi Tetragrammmaton eXikwetsimisisweni [tempele eYerusalema].” Eku hisekeni ka vona loku hundzeletiweke ko papalata ku tlanga hi vito ra Xikwembu, va herise ku tirhisiwa ka rona hi ku helela eku vulavuleni ivi va hambukisa ni ku tsongahata ku tiviwa ka Xikwembu xa ntiyiso. Ehansi ka ntshikilelo lowu hlanganeke wa nkaneto ni ku gwineha eka vukhongeri, vito ra Xikwembu ri tshikiwile ri nga ha tirhisiwi eka Vayuda.

42. I yini leswi rhekhodo ya Bibele yi swi kombisaka mayelana ni ku tirhisiwa ka vito ra Xikwembu?

42 Hambi swi ri tano, hi laha Dr. Cohen a hlamuselaka ha kona: “Enkarhini wa Bibele swi vonaka onge a ku nga ri na ku kanakana hi ku tirhisiwa ka [vito ra Xikwembu] eku vulavuleni ka siku na siku.” Mupatriarka Abrahama u “kombele HOSI hi vito.” (Genesa 12:8) Vatsari vo tala va Bibele ya Xiheveru va tirhisa vito leri hi ku ntshunxeka kambe hi xichavo ku ta fikela eku tsariweni ka Malakiya hi lembe xidzana ra vuntlhanu B.C.E.—Ruti 1:8, 9, 17.

43. (a) I yini leswi nga erivaleni swinene mayelana ni ku tirhisa ka Vayuda vito ra Xikwembu? (b) A byi ri byihi vuyelo byin’wana lebyi nga kongomangiki bya ku tshika ka Vayuda ku tirhisa vito ra Xikwembu?

43 Swi le rivaleni swinene leswaku Vaheveru va khale va ri tirhisile ni ku ri vitana vito ra Xikwembu. Malunghana ni ku cinca loku teke endzhaku Marmorstein wa pfumela: “Hikuva hi nkarhi lowu, ehafini yo sungula ya lembe xidzana ra vunharhu [B.C.E], ku cinca lokukulu eku tirhisiweni ka vito ra Xikwembu ku ta xiyiwa, loku vangeke ku cinca ko tala eka dyondzo ya ntivo-vukwembu ni ya filosofi ya Vayuda, loku minkucetelo ya kona yi vonakaka ni namuntlha.” Mimbuyelo yin’wana ya ku lahleka ka vito leri hi leswaku mianakanyo ya Xikwembu lexi nga tiviwiki yi vumbe ndhawu leyi nga hava nchumu eka ntivo-vukwembu leyi eka yona dyondzo ya Vujagana ya Vunharhu-un’we yi nghenisiweke hi ku olova. *Eksoda 15:1-3.

44. Hi yihi mimbuyelo yin’wana leyi vangiwaka hi ku tshikiwa ka vito ra Xikwembu?

44 Ku ala ku tirhisiwa ka vito ra Xikwembu ku herisa ku gandzeriwa ka Xikwembu xa ntiyiso. Hi laha muhlamuseri un’wana a vuleke ha kona: “Khombo ra kona, loko Xikwembu xi vitaniwa ‘Hosi,’ xiga lexi, hambi xi lulamile, xi tsanile ni ku phyama . . . Munhu u fanele a tsundzuka leswaku hi ku hundzuluxela YHWH kumbe Adonay tanihi ‘Hosi’ u nghenisa xihoxo eka matluka yo tala ya Testamente ya Khale, ku vevukisa ni ku hambana loku nga tolovelekangiki hi laha ku heleleke eka matsalwa yo sungula.” (The Knowledge of God in Ancient Israel) Swi khomisa gome swonghasi ku vona vito leri tlakukeke ni leri xiyekaka ra Yahweh kumbe Yehova, ri nga ri kona eka ku hundzuluxela ko tala ka Bibele kasi ri humelela hi laha ku xiyekaka hi makhamba ya magidi eka tsalwa ro sungula ra Xiheveru!—Esaya 43:10-12.

Xana Vayuda Va Ha Rindze Mesiya?

45. Hi xihi xisekelo xa le Bibeleni xa ku pfumela eka Mesiya?

45 Ku ni vuprofeta byo tala eMatsalweni ya Xiheveru lebyi eka byona Vayuda va kumeke ntshembo wa vona wa Vumesiya eka wona ku tlula malembe ya 2 000 lama hundzeke. Samuel wa Vumbirhi 7:11-16 yi kombise leswaku Mesiya a a ta va wa rixaka ra Davhida. Esaya 11:1-10 yi vhumbe leswaku u ta tisa ku lulama ni ku rhula eka vanhu hinkwavo. Daniel 9:24-27 yi nyikele nxaxamelo wa nkarhi wa ku humelela ka Mesiya ni wa ku dlayiwa ka yena.

46, 47. (a) I Mesiya wa muxaka muni loyi a a languteriwe hi Vayuda lava a va hanya ehansi ka mfumo wa Rhoma? (b) Hi kwihi ku hundzuka loku veke kona eka tinhlamuselo ta Vayuda malunghana na Mesiya?

46 Hi laha Encyclopaedia Judaica yi hlamuselaka ha kona, hi lembe xidzana ro sungula, ku languteriwa ka Mesiya a ku ri kukulu. Mesiya a a languteriwa ku va “ntukulu wa Davhida la nyikiweke matimba lamakulu loyi Vayuda va nkarhi wa Rhoma a va kholwa leswaku u ta pfuxiwa hi Xikwembu leswaku a herisa joko ra vahedeni ni ku fuma ehenhla ka mfumo lowu pfuxetiweke wa Israyele.” Hambi swi ri tano, Mesiya wa matimba loyi Vayuda a va n’wi languterile a nga tanga.

47 Hambi swi ri tano, hi laha The New Encyclopædia Britannica yi xiyaka ha kona, ntshembo wa Vumesiya a wu laveka ku hlayisa Vayuda va hlanganile eka mintlawa ya vona hinkwayo yo tala: “Handle ko kanakana Vuyuda hi mpimo lowukulu byi kona hikwalaho ka ripfumelo ra byona leri tiyeke eka xitshembiso xa vumesiya ni vumundzuku.” Kambe loko ku humelele Vuyuda bya manguva lawa exikarhi ka lembe xidzana ra vu-18 ni ra vu-19, Vayuda vo tala va tshike ku rindza ka vona loku nga tiyangiki ka Mesiya. Eku heteleleni, hikwalaho ka Ndzoviso lowu vangiweke hi Manazi, vo tala va lahlekeriwe hi ku leha mbilu ni ntshembo wa vona. Va sungule ku languta rungula ra Vumesiya tanihi mfanelo ivi ri tekiwa tanihi nguva leyintshwa ya ku humelela ni ku rhula ntsena. Ku sukela enkarhini wolowo, hambi leswi ku nga ni swikhomela-ndhawu, Vayuda va ri hinkwavo ku nge vuriwi leswaku va ha yimele Mesiya wa xiviri.

48. Hi swihi swivutiso leswi hi laha ku twalaka swi nga vutisiwaka ehenhleni ka Vuyuda?

48 Ku cinca loku ku ya eka vukhongeri lebyi nga riki bya Vumesiya swi tlakuse swivutiso swo tala swa ntikelo. Xana Vuyuda a byi hoxile hi magidi ya malembe lama hundzeke hi ku pfumela leswaku Mesiya a a ri munhu? Hi xihi xivumbeko xa Vuyuda lexi nga ta pfuna munhu eku lavisiseni ka Xikwembu? Xana i Vuyuda bya khale ni ku hlangana ka byona ni filosofi ya Magriki? Kumbe i xin’wana xa swivumbeko leswi nga riki swa Vumesiya swa Vuyuda leswi humeleleke hi nkarhi wa malembe ya 200 lama hundzeke? Kumbe ka ha ri na ntila wun’wana lowu hi ku tshembeka na hi ku pakanisa wu hlayisaka ntshembo wa Vumesiya?

49. Hi xihi xirhambo lexi yisiwaka eka Vayuda lava tinyiketeleke?

49 U ri na swivutiso leswi emianakanyweni, hi ringanyeta leswaku Vayuda lava tinyiketeleke va tlhela va kambisisa mhaka leyi ya Mesiya hi ku lavisisa leswi vuriwaka ehenhleni ka Yesu wa Nazareta, hayi hi ndlela leyi Vujagana byi n’wi hlamuseleke ha yona, kambe hi laha vatsari va Vayuda va Matsalwa ya Xigriki va n’wi hlamuselaka ha kona. Ku ni ku hambana lokukulu. Vukhongeri bya Vujagana byi hlanganyerile eku ariweni ka Yesu hi Vayuda hi dyondzo ya byona leyi nga riki eBibeleni ya Vunharhu-un’we, leyi nga amukelekiki hi ku helelela eka Muyuda wihi na wihi la tlangelaka dyondzo leyi tengeke ya leswaku “HOSI XIKWEMBU XA HINA, I HOSI YIN’WE.” (Deuteronoma 6:4, JP) Hikwalaho, hi ku rhamba leswaku u hlaya ndzima leyi landzelaka u ri na mianakanyo leyinene leswaku u kota ku tiva Yesu wa Matsalwa ya Xigriki.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

^ par. 4 Ringanisa Genesa 5:22-24, New World Translation of the Holy Scriptures—With References, nhlamuselo ya vumbirhi eka ndzimana 22.

^ par. 5 Ku tshaha hinkwako eka ndzima leyi, handle ka loko ku vuriwile, ku huma eka Tanakh, A New Translation of the Holy Scriptures, ya manguva lawa (1985), hi vadyondzi va The Jewish Publication Society.

^ par. 7 Nxaxamelo wa minkarhi lowu nyikeriweke laha wu sekeriwe eka ndzimana ya Bibele tanihi xihlovo xa kona. (Vona buku leyi nge “Matsalwa Hinkwawo Ma Huhuteriwe Hi Xikwembu Naswona Ma Pfuna,” leyi humesiweke hi Watchtower Bibele and Tract Society of N.Y., Inc., Dyondzo 3, “Ku Pima Swiendlakalo eNxaxamelweni Wa Nkarhi.”)

^ par. 17 N’wamatimu wa Muyuda wa lembe xidzana ro sungula, Yoseph ben Mattityahu (Flavius Josephus) u hlamusela leswaku loko Alexander a fika eYerusalema, Vayuda va n’wi pfulele tinyangwa ivi va n’wi kombisa vuprofeta bya le bukwini ya Daniel leyi tsariweke eka malembe lama tlulaka 200 lama hundzeke leyi yi hlamuseleke kahle ku hlula ka Alexander tanihi ‘Hosi ya le Greece.’—Jewish Antiquities, Buku XI, Ndzima VIII 5; Daniel 8:5-8, 21.

^ par. 18 Hi nkarhi wa Maccabees (Vahasmonaean, ku sukela hi 165 ku ya eka 63 B.C.E.), varhangeri va Vayuda vo tanihi John Hyrcanus va susumetele ku hundzukela lokukulu eka Vuyuda hi ku va hlula. I swa nkoka ku tiva leswaku eku sunguleni ka Nguva leyi Tolovelekeke, tiphesente ta 10 ta vanhu va Meditereniya a ku ri Vayuda. Leswi swi wu kombisa kahle nkucetelo wa vuproselita bya Xiyuda.

^ par. 30 Hi ku ya hi The New Encyclopœdia Britannica: “Dyondzo ya vunharhu-un’we ya Vukriste . . . yi byi hambanisa ni vukhongeri byin’wana byimbirhi lebyi xiyekaka lebyi gandzelaka xikwembu xin’we [Vuyuda ni Vuislem].” Vunharhu-un’we byi kurisiwe hi kereke hambi leswi “Bibele ya Vukriste yi nga ti katsiki tinhlamuselo mayelana ni Xikwembu leti ti nga ta Vunharhu-un’we hi laha ku hlawulekeke.”

^ par. 33 Ku tlhandlekela eka ku tsariwa ka Bibele, a ku dyondzisiwa tanihi hi mhaka ya ripfumelo eka Mishnah (Sanhedrin 10:1) naswona a ku katsiwa tanihi xiphemu xo hetelela xa misinya ya milawu ya 13 ya Maimonides ya ripfumelo. Ku kondza ku va lembe xidzana ra vu-20, ku ala ku pfuxiwa ka vafi a swi langutiwa tanihi ku gwineha.

^ par. 35 “Bibele a yi vuli leswaku hi na moya (soul). ‘Nefesh’ i munhu hi yexe, ku lava ka yena swakudya, ngati leyi nga emisiheni ya yena, vuyena.”—Dr. H. M. Orlinsky wa Hebrew Union College.

^ par. 38 Vona Eksoda 6:3 laha eka ku hundzuluxela ka Tanakh ka Bibele Tetragrammaton ya Xiheveru yi humelelaka eka tsalwa ra Xinghezi.

^ par. 39 Encyclopaedia Judaica yi ri: “Ku papalata ku vula vito YHWH swi . . . vangiwa hi xidoledole xa Nawu wa Vunharhu (Eks. 20:7; Deut. 5:11) tanihi lowu vulaka leswaku ‘U nga tshuki u tlanga hi vito ra YHWH Xikwembu xa wena,’ lowu kahle-kahle wu vulaka leswaku ‘U nga hlambanyi hi ku hemba hi vito ra YHWH Xikwembu xa wena.’”

^ par. 43 George Howard, un’wana wa vaprofesa va vukhongeri ni Xiheveru eYunivhesiti ya Georgia, u ri: “Loko nkarhi wu ya emahlweni, vanhu lava vambirhi [Xikwembu na Kriste] va tisiwe ekusuhi swinene ku fikela laha hakanyingi a swi nga koteki ku va hambanisa. Xisweswo swi nga ha endla leswaku ku susiwa ka Tetragrammaton ku sekerile swinene eka minjhekanjhekisano ya le ndzhakunyana ya Vukriste ni ya Vunharhu-un’we leyi hlaseleke kereke ya malembe xidzana yo sungula. Ku nga khathariseki xivangelo, ku susiwa ka Tetragrammaton kumbexana ku vange xiyimo lexi hambaneke xa ntivo-vukwembu eka lexi a xi ri kona hi nkarhi wa Testamente Leyintshwa ya lembe xidzana ro sungula.”—Biblical Archaeology Review, March 1978.

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 217]

Vayuda va Vasephardi ni Vaashkenazi va vumba mintlawa mimbirhi

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 211]

Milawu Ya Khume Ya Ku Gandzela Ni Mahanyelo

Timiliyoni ta vanhu ti twile hi Milawu ya Khume, kambe a hi vangani lava tshameke va yi hlaya. Hikwalaho, hi humesa xiyenge lexikulu xa yona laha.

“U nga tshuki u va na swikwembu swin’wana handle ka Mina.

“U nga tshuki u tivatlela xifaniso xa xikwembu, kumbe xifaniso xa swilo swihi na swihi leswi nga henhla etilweni kumbe leswi nga hansi emisaveni kumbe leswi nga ematini ehansi ka misava. U nga tshuki u swi nkhinsamela kumbe ku swi tirhela. . . . [Hi lembe leri ra khale, 1513 B.C.E., nawu lowu a wu ri lowu xiyekaka hi ku ala ka wona ku gandzela swifaniso.]

“U nga tshuki u hlambanya mavunwa hi vito ra HOSI [Xiheveru: יהדה] Xikwembu xa wena . . .

“Tsundzuka siku ra savata ivi u ri hlayisa ri ri leri kwetsimaka. . . . HOSI yi katekise siku ra savata ivi yi ri hlawulekisa.

“Xixima tata wa wena ni mana wa wena . . .

▪ “U nga tshuki u dlaya.

“U nga tshuki u oswa.

“U nga tshuki u yiva.

“U nga tshuki u lumbeta munhu-kuloni hi vumbhoni byo hemba.

“U nga tshuki u navela yindlu ya munhu-kuloni . . . homu kumbe nsati . . . nandza . . . wa xinuna kumbe wa xisati . . . homu kumbe mbhongolo kumbe xihi na xihi lexi nga endlwini ya munhu-kuloni.”—Eksoda 20:3-14.

Hambi leswi ku nga milawu ya mune yo sungula leyi katsekaka hi ku kongoma eka dyondzo ni vugandzeri bya vukhongeri, milawu leyin’wana yi kombe ku yelana exikarhi ka mahanyelo lamanene ni vuxaka lebyi faneleke ni Muvumbi.

[Xifaniso]

Ku nga khathariseki nawu lowu xiyekaka lowu humaka eka Xikwembu, Israyele ri tekelele ku gandzela rhole eka vaakelani va rona va vahedeni (Rhole ra nsuku, Byblos)

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 220, 221]

Matsalwa Yo Kwetsima Ya Vaheveru

Matsalwa yo kwetsima ya Xiheveru ma sungula hi “Tanakh.” Vito “Tanakh” ri huma eka swiyenge swinharhu swa Bibele ya Vayuda hi Xiheveru: Torah (Nawu), Nevi’im (Vaprofeta) na Kethuvim (Matsalwa), ku tirhisiwa letere ro sungula eka xiyenge xin’wana ni xin’wana ku vumba rito leri nge TaNaKh. Tibuku leti ti tsariwe hi Xiheveru ni Xiaramu ku sukela hi lembe xidzana ra vu-16 ku ya ka lembe xidzana ra vu-5 B.C.E.

Vayuda va kholwa leswaku a ma tsariwe ehansi ka swiyimo leswi hambanaka ni leswi hungutekaka swa ku huhuteriwa. Hikwalaho, va ti veka hi nxaxamelo lowu wa nkoka wa tona:

Torah—tibuku ta ntlhanu ta Muxe, kumbe Pentateuch (ri huma eka Xigriki ematshan’weni ya “tibuku ta ntlhanu”), Nawu, leyi vumbiwaka hi Genesa, Eksoda, Levitika, Tinhlayo na Deuteronoma. Hambi swi ri tano, rito leri nge “Torah” ri nga tlhela ri tirhisiwa ku kombetela eka Bibele ya Xiyuda hinkwayo kun’we ni milawu ya nomu ni Talmud (vona tluka leri landzelaka).

Nevi’im—Vaprofeta, yi hlanganisa ku sukela eka Yoxuwa ku ya eka vaprofeta lavakulu, Esaya, Yeremiya na Ezekiyele, ni vaprofeta “lavantsongo” va 12 ku sukela eka Hoseya ku ya eka Malakiya.

Kethuvim—Matsalwa, lama vumbiwaka hi swiphato, Tipsalma, Swivuriso, Yobo, Risimu ra Tinsimu na Swirilo. Ku tlhandlekela yi katsa Ruti, Eklesiasta, Ester, Daniel, Ezra, Nehemia na Tikronika to Sungula ni ta Vumbirhi.

Talamud

Hi ku ya hi langutelo ra Vamatiko, “Tanakh,” kumbe Bibele ya Xiyuda, i ya nkoka swinene eka matsalwa ya Vayuda. Hambi swi tano, langutelo ra Vayuda ri hambanile. Vayuda vo tala a va ta pfumelelana swinene ni nhlamuselo ya Adin Steinsaltz, rabi: “Loko Bibele yi ri xisekelo xa Vuyuda, kutani Talmud i phuphu ya le xikarhi, leyi sungulaka eka masungulo kutani yi seketela xivumbeko hinkwaxo xa moya ni xa mianakanyo . . . A ku na buku na yin’we leyi tshameke yi va ni nkucetelo lowu fanaka na yona eka mianakanyo ni mikhuva ya vutomi bya Vayuda.” (The Essential Talmud) Kutani ke, Talmud i yini?

Vayuda va Orthodox a va pfumeli ntsena leswaku Xikwembu xi nyike Muxe nawu lowu tsariweke, kumbe Torah, eNtshaveni ya Sinayi kambe ni leswaku Xikwembu xi n’wi paluxele tinhlamuselo to karhi ta ndlela yo hetisisa Nawu wolowo ni leswaku tona a ti fanele ku yisiwa emahlweni hi nomu. Leswi a swi vuriwa nawu wa nomu. Xisweswo, Talmud i nkatsakanyo lowu tsariweke, swin’we ni tinhlamuselo ta le ndzhakunyana, ta nawu wolowo wa nomu, leyi hleriweke hi varabi ku sukela eka lembe xidzana ra vumbirhi C.E. ku ya eka Malembe ya le Xikarhi.

Talmud hi ntolovelo yi aviwe hi swiyenge swimbirhi:

Mishnah: Nhlengeleto wa tinhlamuselo leti hetisisaka Nawu wa Matsalwa, lowu sekeriweke eka tinhlamuselo ta varabi lava vuriwaka Tannaim (vadyondzisi). Yi tsariwe eku heleni ka lembe xidzana ra vumbirhi ni le ku sunguleni ka lembe xidzana ra vunharhu C.E.

Gemara (eku sunguleni a yi vitaniwa Talmud): Nhlengeleto wa tinhlamuselo eka Mishnah hi varabi va nkarhi wa le ndzhakunyana (ku sukela eka lembe xidzana ra vunharhu ku ya eka ra vutsevu C.E.).

Ku tlhandlekela eka swiyenge leswi leswikulu haswimbirhi, Talmud nakambe yi nga ha katsa tinhlamuselo leti nga eka Gemara leti endliweke hi varabi hi nkarhi wa Malembe ya le Xikarhi. La dumeke swinene eka lava a ku ri rabi Rashi (Solomon ben Isaac, 1040-1105), loyi a endleke ririmi ro tika ra Talmud ri twisiseka ku antswa na Rambam (Moses ben Maimon, la tiviwaka swinene tanihi Maimonides, 1135-1204), loyi a tlheleke a hlela Talmud yi va ku hundzuluxela loku komisiweke (“Mishneh Torah”), xisweswo a yi endla yi kumeka eka Vayuda hinkwavo.

[Swifaniso]

Laha hansi, Torah ya khale eka leswi swi tiviwaka tanihi Sirha ra Esther, Iran; exineneni, risimu ra ku dzunisa ra Xiheveru ni Xiyiddish leri sekeriweke etindzimaneni ta Matsalwa

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 226, 227]

Vuyuda—Vukhongeri Bya Marito Yo Tala

Ku ni ku hambana lokukulu exikarhi ka mintlawa yo hambana-hambana ya Vuyuda. Hi ndhavuko, Vuyuda byi kandziyisa mukhuva wa vukhongeri. Njhekanjhekisano ehenhleni ka timhaka to tano, ematshan’weni ya tidyondzo, ku vange minkwetlembetano leyikulu exikarhi ka Vayuda naswona swi yise eku vumbiweni ka mintlawa minharhu leyikulu ya Vuyuda.

VUYUDA BYA ORTHODOX—Rhavi leri a ri pfumeli ntsena leswaku “Tanakh” ya Xiheveru i Matsalwa lama huhuteriweke kambe ri tlhela ri kholwa leswaku Muxe u amukele milawu ya nomu yi huma hi le ka Xikwembu eNtshaveni ya Sinayi hi nkarhi lowu a amukeleke Nawu lowu tsariweke ha wona. Vayuda va Orthodox va hlayisa swileriso swa milawu leyi hinkwayo hi vukheta. Va tshemba leswaku Mesiya wa ha ta humelela ivi a yisa Israyele eka nguva ya ntsako. Hikwalaho ka ku hambana ka mavonelo exikarhi ka ntlawa wa Orthodox, ku humelele mintlawa yo hambana-hambana. Xikombiso xin’wana i Vuhasid.

Vuhasid (Vuchasid, leswi vulaka “lava tinyiketeleke”)—lava va langutiwa tanihi lava tinyiketeleke ku tlula mpimo. Byi sunguriwe hi Israel ben Eliezer, loyi a tiviwaka tanihi Ba‛al Shem Tov (N’wini wa Vito Lerinene”), exikarhi ka lembe xidzana ra vu-18 le Yuropa-Vuxa, va landzelela dyondzo leyi kandziyisaka vuyimbeleri ni ku cina, leswi tisaka ntsako wa xihundla. Tidyondzo ta vona to tala, ku katsa ni ku tswariwa nakambe, ti sekeriwe eka tibuku ta xihundla ta Vayuda leti tiviwaka tanihi Kabbala (Cabala). Namuntlha va rhangeriwa hi Varebbe (Xiyiddish ematshan’weni ya “varabi”), kumbe vazaddikim, valandzeri va vona va va teka tanihi vavanuna lava lulameke swinene kumbe vakwetsimi.

Vuhasid namuntlha byi kumeka ngopfu eUnited States ni le Israyele. Va ambala muxaka wo karhi wa xiambalo xa le Yuropa-Vuxa, hi xitalo i xa ntima, xa lembe xidzana ra vu-18 ni ra vu-19, lexi xi va endlaka va xiyeka swinene, ngopfu-ngopfu eka doroba-nkulu ra manguva lawa. Namuntlha va aviwe va va mimpambukwa leyi landzelaka varebbe vo hambana-hambana lava dumeke. Ntlawa wun’wana lowu xiyekaka swinene i Malubavitcher lava hundzukaka swinene exikarhi ka Vayuda. Mintlawa yin’wana yi pfumela leswaku i Mesiya ntsena la nga ni mfanelo yo pfuxeta Israyele tanihi tiko ra Vayuda kutani va wu kaneta swinene Mfumo wa le Israyele lowu nga kona sweswi.

VUYUDA LEBYI PFUXETIWEKE (nakambe byi tiviwa tanihi lebyi nga ni “Mianakanyo yo Anama” ni lebyi “Endlaka Nhluvuko”)—Ntlawa lowu wu sungule eYuropa-Vupela-dyambu ku ya eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-19. Byi sekeriwe eka mianakanyo ya Moses Mendelssohn, ntlhari ya Muyuda ya lembe xidzana ra vu-18, loyi a a kholwa leswaku Vayuda va fanele va amukela ndhavuko wa le Vupela-dyambu ematshan’weni yo tihambanisa ni Vamatiko. Vayuda lava pfuxetiweke va ala leswaku Torah i ntiyiso lowu paluxiweke hi Xikwembu. Va teka milawu ya Xiyuda ehenhleni ka swakudya, ku tenga ni maambalelo yi ri leyi nga ha tirhiki. Va pfumela eka leswi va swi vulaka “nguva ya Vumesiya ya vumakwerhu bya Vuako hinkwabyo.” Eka malembe ya sweswinyana va tlhelele eka Vuyuda bya khale.

VUYUDA BYA NDHAVUKO—Lebyi byi sungule eJarimani hi 1845 tanihi mpambukwa wa Vuyuda lebyi Pfuxetiweke, lebyi a ku anakanyiwa leswaku byi lahle mikhuva yo tala ya ndhavuko wa Xiyuda. Vuyuda bya ndhavuko a byi swi amukeli leswaku milawu ya nomu yi amukeriwe hi Muxe yi huma hi le ka Xikwembu kambe byi kholwa leswaku varabi, lava ringeteke ku twananisa Vuyuda ni nguva leyintshwa, hi vona va vumbeke Torah ya nomu. Vayuda va Ndhavuko va titsongahatela tidyondzo ta Bibele ni nawu wa Varabi loko leswi “swi pfumelelana ni swilaveko swa manguva lawa swa vutomi bya Xiyuda.” (The Book of Jewish Knowledge) Va tirhisa Xiheveru ni Xinghezi eka vugandzeri bya vona naswona va hlayisa swinene milawu ya ku titsona swakudya (kashruth). Vavanuna ni vavasati va pfumeleriwa ku tshama swin’we hi nkarhi wa ku gandzela, leswi swi nga pfumeleriwiki hi Orthodox.

[Swifaniso]

Eximatsini, Vayuda eKhumbini leri Saleke eYerusalema naswona ehenhla, Muyuda wa khongela, na Yerusalema yi ri karhi yi vonaka

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 230, 231]

Minkhuvo Ni Mikhuva Yin’wana Ya Nkoka

Minkhuvo yo tala ya Vayuda yi sekeriwe eBibeleni naswona hi ntolovelo, i minkhuvo ya tinguva mayelana ni ku tshovela ko hambana-hambana kumbe mayelana ni swiendlakalo swa matimu.

Shabbat (Savata)—Siku ra vunkombo ra vhiki ra Xiyuda (ku sukela hi ku pela ka dyambu hi Ravuntlhanu ku ya fika hi Mugqivela eku peleni ka dyambu) ri langutiwa tanihi leri kwetsimisaka vhiki, naswona ku tlangeriwa ka siku leri i xiphemu xo hlawuleka xa vugandzeri. Vayuda va ya esinagogeni leswaku va ya yingisa ku hlayiwa ka Torah ni swikhongelo.—Eksoda 20:8-11.

Yom Kippur—Siku ra ku Phahlelana Mariyeta, nkhuvo wu ri woxe lowu nga na ku titsona swakudya ni ku tikambisisa. Wu chaputa Masiku ya Khume ya ku Tivona Nandzu lama sungulaka hi Rosh Hashanah, Lembe Lerintshwa ra Xiyuda, leri helaka hi September hi ku ya hi khalendara ya Xiyuda ya kwalaho.—Levitika 16:29-31; 23:26-32.

Sukkot (ehenhla-exineneni)—Nkhuvo wa Mintsonga, kumbe Titabernakele kumbe ku Hlengeleta. Wu tlangela ntshovelo ni ku hela ka xiphemu lexikulu xa lembe ra vurimi. Wu khomiwa hi October.—Levitika 23:34-43; Tinhlayo 29:12-38; Deuteronoma 16:13-15.

Hanukkah—Nkhuvo wa ku Tinyiketela. Nkhuvo lowu dumeke swinene lowu khomiwaka hi December lowu tsundzukaka ku pfuxeta ka Maccabees ntshunxeko wa Vayuda eka vulawuri bya Siriya na Greece ni ku tlhela ku nyiketeriwa tempele eYerusalema hi December 165 B.C.E. Hi ntolovelo wu tiveka hi ku lumekiwa ka makhandlele ku ringana masiku ya nhungu.

Purim—Nkhuvo wa Vuhlolotwana. Wu tlangeriwa eku heleni ka February kumbe eku sunguleni ka March, ku tsundzuka ku kutsuriwa ka Vayuda ePersia hi lembe xidzana ra vuntlhanu B.C.E. eka Haman ni endlelo ra yena ra ku herisa vutiko.—Ester 9:20-28.

Pesach—Nkhuvo wa Paseka. Wu simekiwele ku tlangela ku kutsuriwa ka Israyele evuhlongeni aEgipta (1513 B.C.E.). Hi lowukulu ni wa khale swinene eka minkhuvo ya Vayuda. Wu khomiwa hi Nisan 14 (khalendara ya Xiyuda), hi ntolovelo wu va kona eku heleni ka March kumbe eku sunguleni ka April. Ndyangu wun’wana ni wun’wana wa Vayuda wa hlengeletana leswaku wu hlanganyela eka swakudya swa Paseka, kumbe Seder. Hi masiku ya nkombo lama landzelaka, a ku dyiwi comela. Nkarhi lowu wu vitaniwa Nkhuvo wa Xinkwa xo Pfumala Comela (Matzot).—Eksoda 12:14-20, 24-27.

Mikhuva Yin’wana Ya Vayuda

Ku Yimba—Eka majaha ya Vayuda, i nkhuvo wa nkoka lowu humelelaka loko n’wana a ri na masiku ya nhungu hi vukhale. Hakanyingi wu vuriwa Ntwanano wa Abrahama, hi mhaka ya leswi ku yimba a xi ri xikombiso xa ntwanano wa Xikwembu na yena. Vavanuna lava hundzukelaka eka Vuyuda na vona va fanele va yimbisiwa.—Genesa 17:9-14.

Bar Mitzvah (ehansi)—Mukhuva wun’wana wa nkoka wa Vayuda, lowu hi ku kongoma wu vulaka leswaku “n’wana wa nawu,” “rito leri vulaka ku fikelela ku vupfa ka vukhongeri ni ka le nawini kun’we ni minkarhi leyi ha yona xiyimo lexi hi nawu xi nga xa swifanyetana leswi nga na malembe ya 13 ni siku rin’we.” Wu ve mukhuva wa Vayuda ku sukela hi lembe xidzana ra vu-15 C.E.—Encyclopaedia Judaica.

Mezuzah (ehenhla)—Kaya ra Muyuda hakanyingi swa olova ku ri vona hi hikwalaho ka mezuzah, kumbe tsalwa leri songiwaka, exineneni xa rimba loko munhu a nghena enyangweni. Kahle-kahle mezuzah i xidzobyana lexi eka xona ku tsariweke marito lama tshahiweke eka Deuteronoma 6:4-9 na 11:13-21. Lexi xi songiwa xi nghenisiwa exinkwamanini. Kutani xinkwamana xi hayekiwa eka nyangwa wun’wana ni wun’wana wa kamara leri tirhisiwaka hi vanhu.

Yarmulke (xidloko xa ripala xa vavanuna)—Hi ku ya hi Encyclopaedia Judaica: “Vayuda va Orthodox . . . va teka ku pfariwa ka nhloko, endzeni ni le handle ka sinagoga, tanihi xikombiso xa ku titsongahatela mukhuva wa Xiyuda.” Ku funengeta nhloko hi nkarhi wa ku gandzela a swi vuriwi eka Tanakh, xisweswo Talmud yi boxa leswi tanihi mhaka ya munhu hi xiyexe ya mukhuva. Vavasati va Vuyuda bya Vuhasid va ambala xo funengeta nhloko minkarhi hinkwayo kumbe va byevula misisi ya vona ivi va ambala wiki.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 206]

Abrama (Abrahama), kokwa wa Vayuda, u gandzele Yehova Xikwembu kwalomu ka malembe ya 4 000 lama hundzeke

[Xifaniso lexi nga eka tluka 208]

Nyeleti ya Davhida—xifaniso lexi nga riki kona eBibeleni xa Israyele na Vuyuda

[Xifaniso lexi nga eka tluka 215]

Mutsari wa Muyuda u kopa tsalwa ra Xiheveru

[Xifaniso lexi nga eka tluka 222]

Ndyangu wa Vayuda va Hasid wu tlangela Savata

[Xifaniso lexi nga eka tluka 233]

Vayuda lava tinyiketeleke va hakarhe swinkwamana kumbe swinkwamana leswi nga ni tibuku ta swikhongelo emavokweni kumbe emimombyeni ya vona