1. Xana Pawulo swin’we ni vatirhi-kulobye a va tiyiseka hi yini naswona ha yini?

 XIKEPE lexikulu lexi nga ni mfungho lowu nge “Vana va Zewusi,” lexi swi nga endlekaka leswaku a xi rhwale mavele yo tala swinene, a xi tluta xi suka exihlaleni xa Melita lexi nga le lwandle ra Mediteraniya xi ya eItaliya. A ku ri lembe ra kwalomu ka 59 C.E. Endzeni ka xona a ku ri na Pawulo—mukhotsiwa loyi a a rindziwe hi masocha—swin’we na Luka na Aristako. (Mit. 27:2) Vachumayeri volavo a va nga fani ni vatirhi va xikepe xexo, lava a va tshembele eka vana va Zewusi loyi a a ri xikwembu xa Magriki—ku nga Castor na Pollux, lava a va ri mahahlwa. (Mitirho 28:11, nhlamuselo ya le hansi ya NW) Kambe, Pawulo swin’we ni vatirhi-kulobye a va gandzela Yehovha, la nga byela Pawulo leswaku u fanele a ya chumayela eRhoma ni ku yima emahlweni ka Khezari.—Mit. 23:11; 27:24.

2, 3. Xana xikepe lexi Pawulo a a tluta hi xona xi fambe hi ndlela yihi naswona i mani loyi a n’wi seketeleke eriendzweni ra yena hinkwaro?

² Endzhaku ka masiku manharhu loko va fike ehlalukweni ra le Sirakusa leri nga le mutini wo saseka wa le Silikiya lowu a wu tekiwa wu ri wa nkoka ku fana ni muti wa Atena ni wa Rhoma, xikepe xexo xi tlutele emutini wa Regiyo lowu nga le dzongeni ra Italiya. Kutani moya lowu a wu huma edzongeni wu endle leswaku xikepe xexo xi nga wu twi mpfhuka wa tikhilomitara ta 320 loko xi ya ehlalukweni ra Italiya ePuteyoli (ekusuhi ni laha namuntlha ku vuriwaka Naples) naswona riendzo ra vona a ri tekanga masiku yo tala hikuva va fike hi siku ra vumbirhi.—Mit. 28:12, 13.

³ Leri a ku ri riendzo ro hetelela ra Pawulo ro ya eRhoma laha a a ta yima emahlweni ka Mufumi Nero. “Xikwembu xa nchavelelo hinkwawo” xi ve na Pawulo eka riendzo ra yena hinkwaro. (2 Kor. 1:3) Loko hi ri karhi hi hlaya hi ta swi vona leswaku nseketelo wolowo a ku nga ri wa xinkarhana naswona Pawulo a nga tshikanga ku ya emahlweni a hiseka tanihi murhumiwa.

4, 5. (a) Xana Pawulo ni vatirhi-kulobye va amukeriwe njhani ehlalukweni ra Puteyoli naswona ha yini a a nyikiwe ntshunxeko hi ndlela yoleyo? (b) Xana Vakreste va nga vuyeriwa njhani loko va tikhoma kahle hambiloko va ri ekhotsweni?

⁴ Loko Pawulo ni vatirhi-kulobye va fika ehlalukweni ra Puteyoli va “kuma vamakwerhu kutani va kombela leswaku [va] tshama na vona masiku ya nkombo.” (Mit. 28:14) Hakunene xolexo i xikombiso lexinene xa malwandla lexi Vakreste va  faneleke va xi tekelela! A swi kanakanisi leswaku vamakwerhu volavo lava nga ni malwandla va khutazekile loko va yingisela leswi nga vuriwa hi Pawulo ni vatirhi-kulobye. Kambe, ha yini mukhotsiwa yoloye, loyi a a tshama a vekiwe tihlo a nyikiwe ntshunxeko hi ndlela yoleyo? Swi nga endleka leswaku masocha lawa a ma n’wi rindzile ma tsakisiwe hi ndlela leyi a a tikhoma ha yona.

⁵ Hilaha ku fanaka ninamuntlha, malandza ya Yehovha loko ma ri emakhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso, ma nyikiwa ntshunxeko ni malunghelo yo karhi hikwalaho ka ndlela leyi ma tikhomaka ha yona. Hi xikombiso le Romania, wanuna un’wana loyi a a gweviwe malembe ya 75 hikwalaho ka leswi a a ri xigevenga, u sungule ku dyondza Rito ra Xikwembu naswona hi ku famba ka nkarhi u cince mahanyelo ya yena. Loko varindzi va khotso va vona sweswo, va sungule ku n’wi rhuma a ri yexe edorobeni leswaku a ya xava swilo leswi a swi laveka ekhotsweni! Kambe, xa nkoka swinene hi leswaku ndlela leyi hi tikhomaka ha yona yi vangamisa Yehovha.—1 Pet. 2:12.

6, 7. Xana vamakwerhu va le Rhoma va ri kombise njhani rirhandzu leri nga riki na vukanganyisi?

⁶ Swi nga endleka leswaku loko Pawulo ni vatirhi-kulobye va suka ehlalukweni ra le Puteyoli, va fambe hi milenge ku ringana tikhilomitara ta kwalomu ka 50 va ya eCapua naswona a va famba eNdleleni leyi vuriwaka Appia, leyi a yi ya eRhoma. Tanihi leswi ndlela yoleyo leyi dumeke a yi endliwe hi maribye, vanhu loko va famba eka yona a va swi kota ku vona makhwati ya le Italiya naswona a va swi kota ku vona ni Lwandle ra Mediteraniya. Nakambe ndlela yoleyo a yi tsemakanya endhawini leyi nga nhlangasi leyi vuriwaka Pontine Marshes, leyi nga mpfhuka wa tikhilomitara ta kwalomu ka 60 ku suka eRhoma, laha Ndhawu ya ku Xavisela ya le Apiyo a yi kumeka kona. Luka u vula leswaku loko vamakwerhu va le Rhoma va “twa leswaku hi fikile,” van’wana va fike eNdhawini ya ku Xavisela kasi van’wana va va yimele eTihotela Tinharhu, ku nga ndhawu yo humula leyi a yi ri ekule ni le Rhoma hi mpfhuka wa tikhilomitara ta kwalomu ka 50. Hakunene rolero a ku ri rirhandzu leri nga riki ni vukanganyisi!—Mit. 28:15.

⁷ Tanihi leswi vanhu lava a va karhele swinene,  Ndhawu ya ku Xavisela ya Apiyo a yi nga ri ndhawu ya kahle leswaku va wisela eka yona. Mutlhokovetseri un’wana wa Murhoma la vuriwaka Horace, loko a hlamusela Ndhawu yoleyo ya ku Xavisela u ri “a yi tele vatluti ni valanguteri va tindlu ta vaendzi lava nga ni nsele.” Nakambe u vule leswaku “mati ya kona a ma nga basanga.” Kutani u tlhele a ala ni ku lalela endhawini yoleyo. Hambiswiritano, vamakwerhu va le Rhoma va yimele Pawulo swin’we ni vatirhi-kulobye endhawini yoleyo leswaku va ta va heleketa tanihi leswi a ku ri riendzo ra vona ro hetelela.

8. Ha yini Pawulo a nkhense Xikwembu “loko a vona” vamakwerhu?

⁸ Bibele yi ri: “Loko Pawulo a va vona a khensa Xikwembu, a tiya nhlana.” (Mit. 28:15) Ina, hi ku vona vamakwerhu volavo lava rhandzekaka swin’we ni van’wana lava swi nga endlekaka leswaku a a va tiva, u khutazekile a tlhela a chaveleleka. Ha yini Pawulo a nkhense Xikwembu? A a swi tiva leswaku rirhandzu ra vona i vumbhoni bya leswaku va kongomisiwa hi moya wa Xikwembu. (Gal. 5:22) Ninamuntlha, moya lowo kwetsima wu pfuna Vakreste leswaku va titsona swo karhi leswaku va pfuna vamakwerhu ni ku va chavelela.—1 Tes. 5:11, 14.

9. Xana hi nga wu tekelela njhani moya lowu kombisiweke hi vamakwerhu lava yeke va ya hlanganisa Pawulo?

⁹ Hi xikombiso, moya lowo kwetsima wu pfuna lava nga ni timbilu letinene leswaku va va ni malwandla kutani va amukela valanguteri va miganga, varhumiwa ni van’wana lava endlaka mintirho yo fana ni yoleyo, lava titsoneke swo tala leswaku va tirhela Yehovha hilaha ku engetelekeke. Tivutise: ‘Xana ndzi nga endla leswi engetelekeke leswaku ndzi seketela mulanguteri wa xifundzha loko a endzele vandlha ra hina, kumbexana hi ku n’wi rhambela endlwini ya mina yena swin’we ni nsati wa yena loko a tekile? Xana ndzi nga endla malunghiselelo yo tirha na yena ni nsati wakwe ensin’wini?’ Loko hi endla tano hi ta kuma mikateko yo tala. Hi xikombiso anakanya ndlela leyi vamakwerhu va le Rhoma a va tsake ha yona loko va yingisele mintokoto leyi tiyisaka ripfumelo ya Pawulo ni vatirhi-kulobye.—Mit. 15:3, 4.

10. Xana hi swihi swiyimo leswi Pawulo a langutaneke na swona loko a ri eRhoma naswona u endle yini endzhakunyana loko a ri kwalaho?

¹⁰ Loko Pawulo ni vatirhi-kulobye va hetelele va fikile eRhoma, “u pfumeleriwe ku tshama a ri yexe a rindziwe hi socha.” (Mit. 28:16) Leswaku lava khotsiweke endlwini va nga koti ku baleka, a va boheleriwa hi nketani eka masocha lawa a ma va rindzile. Hambiswiritano, sweswo a swi n’wi pfalanga nomu Pawulo hikuva u ye mahlweni a chumayela. Kutani endzhaku ka masiku manharhu loko a wisile, u hlengelete lava a va ri vakulukumba va Vayuda eRhoma leswaku a ti tivisa eka vona a tlhela a chumayela.

11, 12. Loko Pawulo a vulavula ni Vayuda-kulobye, xana u ringete hi ndlela yihi ku herisa xihlawuhlawu lexi swi nga endlekaka leswaku a va ri na xona?

¹¹ Pawulo u te: “Vavanuna, vamakwerhu, ndzi khomiwile eYerusalema ndzi yisiwa eka Varhoma hambileswi ndzi nga endlangiki nchumu lexi lwisanaka ni vanhu kumbe mindhavuko ya vakokwana. Endzhaku ka loko va ndzi tengisile a va lava ku ndzi tshunxa hikuva a va kumanga xivangelo xa leswaku ndzi dlayiwa. Kambe loko Vayuda va lwisane ni xiboho lexi a xi endliwile, ndzi boheke ku kombela ku avanyisiwa hi Khezari kambe ku nga ri swona leswaku a ndzi ri ni xo karhi lexi ndzi hehlaka tiko ra ka hina hi xona.”—Mit. 28:17-19.

 ¹² Loko Pawulo a vitana vayingiseri va yena lava nga Vayuda a ku “vamakwerhu,” a a ringeta ku kuma mhaka leyi va nga pfumelelanaka ha yona ni ku herisa xihlawuhlawu lexi swi nga endlekaka a va ri na xona. (1 Kor. 9:20) Nakambe, u tlhele a swi veka erivaleni leswaku a a nga telanga ku ta hehla Vayuda-kulobye kambe a a tise xivilelo xa nandzu wa yena eka Khezari. Kambe a ku ri ro sungula Vayuda va kwalaho va twa leswaku Pawulo u endle xivilelo hi xiboho lexi endliweke eka nandzu wa yena. (Mit. 28:21) Swi tise ku yini leswaku Vayuda va le Yudiya va nga yi tivi mhaka yoleyo? Buku yin’wana yi ri: “Swi nga endleka leswaku xikepe lexi Pawulo a a ri eka xona a xi ri xo sungula ku fika eItaliya endzhaku ka loko xixika xi hundzile, naswona vayimeri va Vayuda va le Yerusalema a va nga si fika naswona hambiloko a va tsale papila a ri ta va ri nga si fika.”

13, 14. Xana Pawulo u chumayele njhani hi Mfumo naswona hi nga xi tekelela njhani xikombiso xa yena?

¹³ Hiloko Pawulo a chumayela hi Mfumo hi ndlela leyi a yi ta endla leswaku vayingiseri va yena lava nga Vayuda va lava ku tiva leswi engetelekeke. U te: “Hikwalaho ka sweswo ndzi kombele ku mi vona ni ku vulavula na n’wina hikuva ndzi bohiwe hi tinketana hikwalaho ka ntshembo wa Israyele.” (Mit. 28:20) Hikwalaho Mesiya u endle leswaku ntshembo wolowo ni Mfumo wa yena swi va kona, hilaha vandlha ra Vukreste a ri vula hakona. Vakulu lava nga Vayuda va te: “Hi ehleketa leswaku swi fanerile ku va hi ku nyika nkarhi wo vulavula hi ta twa mavonelo ya wena hikuva ha swi tiva leswaku vukhongeri lebyi lebyintshwa byi vulavuriwa ku biha hinkwako.”—Mit. 28:22.

¹⁴ Loko hi pfulekeriwa hi nkarhi wo chumayela van’wana mahungu lamanene, hi nga tekelela Pawulo hi ku tirhisa swiga leswi tlhontlhaka mianakanyo kumbe swivutiso leswi nga endlaka leswaku vayingiseri va hina va lava ku tiva leswi engetelekeke. Hi nga kuma swiringanyeto leswinene eminkandziyisweni yo fana ni buku leyi nge Ku Hlamulana Hi Matsalwa ni leyi nge Vuyeriwa Eka Vuleteri Bya Xikolo Xa Vutirheli Bya Le Tilweni,  ni leyi nge Tinyiketele Eku Hlayeni Ni Le Ku Dyondziseni. Xana u ti tirhisa kahle tibuku leti, leti pfunaka ku twisisa Bibele?

15. Hi swihi swilo swa mune leswi xiyekaka eka ndlela leyi Pawulo a a chumayela ha yona?

¹⁵ Vayuda va kwalaho va hlawule siku leri a va ta ya ha rona laha Pawulo a a tshama kona naswona va ye “va tele.” Pawulo u va hlamusele timhaka “ku sukela nimixo ku ya fika nimadyambu hi ku va komba vumbhoni lebyi heleleke hi Mfumo wa Xikwembu leswaku va ta tshemba ni ku va ni ripfumelo eka Yesu, hi ku tirhisa Nawu wa Muxe ni leswi tsariweke hi Vaprofeta.” (Mit. 28:23) Ku ni swilo swa mune leswi xiyekaka eka ndlela leyi Pawulo a nga chumayela ha yona. Xo sungula, a a chumayela ntsena hi Mfumo wa Xikwembu. Xa vumbirhi, u vulavule ni vayingiseri va yena hi ku ‘tirhisa timhaka leti khorwisaka.’ Xa vunharhu, a a hlamulana na vona hi Matsalwa. Xa vumune, a a nga ri na vutianakanyi hikuva u chumayele “ku sukela nimixo ku ya fika nimadyambu.” Hakunene xolexo i xikombiso lexinene eka hina! Xana vuyelo byi ve byihi? “Van’wana va sungula ku tshemba” kasi van’wana a va tshembanga. Luka u vula leswaku ku ve ni mholovo nileswaku vanhu va “sungula ku hangalaka.”—Mit. 28:24, 25a.

16-18. Ha yini Pawulo a nga hlamalanga loko Vayuda va le Rhoma va nga ma amukeli mahungu lamanene naswona hi fanele hi endla yini loko hi langutana ni xiyimo xo tano?

¹⁶ Ndlela leyi Vayuda van’wana va n’wi anguleke ha yona Pawulo, a yi n’wi hlamarisanga hikuva a ku nga ri ro sungula swi endleka naswona a swi pfumelelana ni vuprofeta bya le Bibeleni. (Mit. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) Hikwalaho Pawulo u byele lava a va sungula ku famba ni lava a va nga tiyimiselanga ku n’wi yingisa, a ku: “Moya lowo kwetsima a wu tiyisile loko wu byela vakokwa wa n’wina hi ku tirhisa Esaya, wu ku, ‘Famba u ya byela vanhu lava u ku: “Ku twa mi ta twa kambe a mi nge twisisi, mi ta languta kambe a mi nge voni nchumu. Hikuva timbilu ta vanhu lava ti sihalarile naswona va swi twile hi tindleve ta vona kambe va nga vuli nchumu.”’” (Mit. 28:25b-27) Nhlamuselo leyi hi ririmi ro sungula yi kombetela eka mbilu leyi a yi “tiyile” kumbe a yi “nonile,” xisweswo yi endla leswaku mahungu ya Mfumo ma nga swi koti ku dzika eka yona. (Mitirho 28:27, nhlamuselo ya le hansi ya NW) Hakunene xiyimo xexo a xi terisa gome!

¹⁷ Loko Pawulo a gimeta bulo ra yena u vule leswaku vanhu “va matiko hakunene va ta yi yingisa,” a va nga ta fana ni vayingiseri lava a va ri Vayuda. (Mit. 28:28; Ps. 67:2; Esa. 11:10) Hakunene muapostola yoloye a a vurisile hikuva a a vone Vamatiko vo tala va amukela mahungu ya Mfumo!—Mit. 13:48; 14:27.

¹⁸ Ku fana na Pawulo a hi fanelanga hi khunguvanyeka loko van’wana va nga ma yingisi mahungu lamanene. Phela ha swi tiva leswaku a va talanga lava nga ta kuma ndlela leyi yisaka evuton’wini. (Mat. 7:13, 14) Ku tlula kwalaho loko lava timbilu letinene va ma amukela hi fanele hi tsaka naswona hi va amukela hi mandla mambirhi.—Luka 15:7.

19. Xana Pawulo u endle yini leswaku a tirhisa nkarhi wa yena hi vutlhari loko a khotsiwile?

¹⁹ Luka u gimeta mhaka ya yena hi ndlela leyi khutazaka, u ri: “[Pawulo] a tshama  eka yindlu leyi a yi hirhile malembe mambirhi, naswona a a va amukela hi musa hinkwavo lava a va n’wi endzela, a va chumayela hi Mfumo wa Xikwembu ni ku va dyondzisa swilo leswi khumbaka Hosi Yesu Kreste hi ntshunxeko lowukulu ku nga ri na lexi n’wi sivelaka.” (Mit. 28:30, 31) Pawulo u hi vekele xikombiso lexinene lexi hi faneleke ku xi tekelela xo va ni malwandla, ripfumelo ni ku hiseka.

20, 21. Vula swikombiso swa van’wana lava vuyeriweke hi ku chumayela ka Pawulo loko a ri eRhoma.

²⁰ Un’wana wa lava Pawulo a vulavuleke na vona a ku ri Onesima, la nga hlonga leri balekeke ra le Kolosa. Pawulo u pfune Onesima leswaku a va Mukreste naswona hi ku famba ka nkarhi Onesima u ve “makwerhu loyi a tshembekaka no rhandzeka” eka Pawulo. Entiyisweni, Pawulo u vule leswaku Onesima i “n’wana wa mina, loyi ndzi veke tata wakwe.” (Kol. 4:9; Film. 10-12) Hakunene Onesima u khutaze Pawulo! a

²¹ Ku ni van’wana nakambe lava vuyeriweke eka xikombiso lexinene xa Pawulo. Loko a tsalela Vakreste va le Filipiya u te: “Xiyimo xa mina xi endle leswaku mahungu lamanene ma ya emahlweni, hikuva Varindzi hinkwavo va Mufuminkulu ni lavan’wana hinkwavo va swi twile leswaku ndzi pfaleriwe ekhotsweni hikwalaho ka Kreste. Vamakwerhu vo tala eHosini se va ni ripfumelo hikwalaho ka ku khomiwa ka mina naswona va ni xivindzi xa ku chumayela rito ra Xikwembu va nga chavi nchumu.”—Filp. 1:12-14.

22. Xana Pawulo u wu tirhise njhani nkarhi wa ku khotsiwa ka yena eRhoma?

²² Pawulo u wu tirhise kahle nkarhi lowu a a khotsiwe ha wona le Rhoma leswaku a tsala mapapila ya nkoka lawa namuntlha ma nga xiphemu xa Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. b Mapapila wolawo ma va pfunile Vakreste vo sungula lava a ma tsaleriwe vona. Na hina ha vuyeriwa eka mapapila wolawo Pawulo a ma tsaleke, hikuva leswi a swi tsaleke swa ha tirha ni namuntlha.—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Xana Vakreste van’wana va manguva lawa va n’wi tekelela njhani Pawulo hi ku tshama va tsakile ni ku hambeta va chumayela hambiloko va khotsiwa va nga ri na nandzu?

²³ Hi nkarhi lowu Pawulo a nga ntshunxiwa ha wona, lowu nga boxiwangiki ebukwini ya Mitirho, se a a hete malembe ya kwalomu ka mune a khotsiwile—mambirhi emutini wa Khezariya kasi mambirhi eRhoma. c (Mit. 23:35; 24:27) Kambe u tshame a tsakile a tlhela a chumayela naswona a a endla hinkwaswo leswi a nga swi kotaka leswaku a endla ntirho wa Xikwembu. Hilaha ku fanaka ninamuntlha, hambileswi malandza ya Yehovha ma khotsiwaka ma nga ri na nandzu hikwalaho ka ripfumelo ra wona, ma hambeta ma tsakile naswona ma ya emahlweni ma chumayela. Anakanyisisa hi xikombiso xa Mukreste la vuriwaka Adolfo wa le Spain, loyi a a pfaleriwe hikwalaho ka leswi a nga ala ku nghenelela timhaka ta tiko. Murindzi un’wana u te: “Hakunene wa hi hlamarisa. Hi ringete hilaha hi nga kotaka hakona leswaku hi ku dyisa mbitsi ekhotsweni kambe  onge hiloko hi ku hlohlotela leswaku u n’wayitela nileswaku u va ni musa.”

²⁴ Hi ku famba ka nkarhi, varindzi va Adolfo va n’wi tshembe lerova a va siya nyangwa wa khotso ra yena wu pfulekile. Masocha a ma n’wi endzela ma ta n’wi vutisa hi Bibele. Hi hala tlhelo murindzi un’wana a a ya laha Adolfo a nga pfaleriwa kona leswaku a ya hlaya Bibele loko Adolfo a n’wi rindzile leswaku a nga voniwi hi masocha laman’wana. Hi ndlela yoleyo, mukhotsiwa a a “rindza” murindzi wa yena! Onge swikombiso swa Timbhoni teto to tshembeka swi nga hi pfuna leswaku hi va ni “xivindzi lexikulu xo vulavula rito ra Xikwembu handle ka ku chava,” hambiloko hi cinisiwa gija.

25, 26. Eka malembe lama laveke ku va 30, xana hi byihi vuprofeta lebyi Pawulo a nga vona byi hetiseka naswona sweswo hi nga swi fanisa njhani ni leswi endlekaka manguva lawa?

²⁵ Hakunene buku ya Mitirho leyi nga ni rungula leri tsakisaka yi gimeta hi ndlela leyi khutazaka swinene—ku nga mhaka ya muapostola loyi a a ri mukhotsiwa endlwini leyi a a tshama eka yona, loyi a a “chumayela hi Mfumo wa Xikwembu!” Eka ndzima yo sungula, hi dyondze hi xileriso lexi Yesu a nga xi nyika valandzeri va yena loko a ku: “Mi ta amukela matimba loko moya lowo kwetsima wu fika ehenhla ka n’wina, naswona mi ta va timbhoni ta mina eYerusalema, etikweni hinkwaro ra Yudiya ni le Samariya ni ku ya fika emakumu ka misava.” (Mit. 1:8) Kutani, endzhaku ka malembe lama laveke ku va 30, mahungu lamanene ya Mfumo se a ma ‘chumayeriwe eka vanhu hinkwavo.’ d (Vakolosa 1:23) Sweswo swi ma komba kahle matimba ya moya wa Xikwembu!—Zakariya 4:6.

²⁶ Namuntlha, moya wolowo wu pfuna masalela lama nga vamakwavo va Kreste swin’we ni vanghana va vona ku nga “tinyimpfu tin’wana,” leswaku va hambeta va “komba vumbhoni lebyi heleleke hi Mfumo wa Xikwembu” ematikweni lama tlulaka 230! (Yoh. 10:16; Mit. 28:23) Xana u endla hinkwaswo leswi u nga swi kotaka leswaku u hlanganyela eka wona ntirho wolowo?