Xana va ri yini van’wasayense? Van’wasayense vo tala va vula leswaku DNA ni ndlela leyi yi tirhaka ha yona swi lo tiendlekela eka malembe ya timiliyoni lama hundzeke. Va vula leswaku a ku na vumbhoni bya leswaku yi tumbuluke njhani, yi fambisa rungula hi ndlela yihi ni ndlela leyi yi tirhaka hayona.¹⁷

Bibele yi ri yini? Bibele yi vula leswaku ndlela leyi swirho swa miri wa hina swi vumbiweke hayona ni nkarhi wa kona swi tsariwile ebukwini ya Xikwembu yo fanekisela. Xikwembu xi huhutele Hosi Davhida ku tsala ndlela leyi leswi, swi endlekeke hayona, a ku: “Matihlo ya wena ma ndzi vone ndza ha vumbeka; swirho swa mina hinkwaswo a swi tsariwe ebukwini ya wena, mayelana ni masiku lawa swi vumbiweke ha wona, ku nga si va ni xin’we xa swona.”—Pisalema 139:16.

Vumbhoni byi komba yini? Loko dyondzo ya ivholuxini a yi ri ntiyiso, a swi ta twisiseka leswaku DNA yi lo tiendlekela. Loko Bibele yi vula ntiyiso, DNA yi fanele yi komba vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku ku ni muvumbi wo tlhariha.

Loko hi kambisisa nhlamuselo ya DNA, ya twisiseka naswona ya tsakisa. Sweswi a hi kambisise leswi endlekaka endzeni ka sele. Kambe sweswi hi ta kambisisa sele ya munhu. Hi xikombiso, a hi nge u ya emuziyamu laha ku dyondzisiwaka ndlela leyi sele leyi yi tirhaka hayona. Muziyamu yoleyo i xikombiso xa ndlela leyi sele ya munhu  yi nga xiswona loko yi kurisiwe ka 13 000 000. Yi fanisiwa ni rivala ra mintlangu leri ku nga tshamaka vanhu va kwalomu ka 70 000.

Loko u nghena emuziyamu yoleyo u hlamarisiwa hi swilo leswi nga endzeni ni ndlela leyi swi vumbiweke hayona. Swi tano ni hi le ndzeni ka sele, ekusuhi ni le xikarhi ka yona u ta vona nucleus, leyi leheke kwalomu ka swithezi swa 20. Kutani u sungula ku yi tshinelela.

Loko u nghena hi nyangwa wa nucleus ku nga membrane, kutani u languta. U ta vona ku tele tichromosome ta 46. Tichromosome leti ta fana kambe ta hambana hi ku leha, tin’wana ta tona ti lehe ku ringana ni swithezi swa 12 (1). Chromosome ha yin’we yi vonaka yi fananyana ni soseji leyi tsondzeriweke exikarhi yi tlhela yi bumbula ku fana ni nsinya. U ta tlhela u vona swilo swin’wana leswi fanaka ni mabendlele leswi tsondzeleke tichromosome. Loko u xiyisisa mabendlele lawa u ta swi xiya leswaku endzeni ka wona ku na tilayini leti tsemakanyanaka. Exikarhi ka tona ku ni tilayini to koma leti ma hambanisaka. (2). Xana i tinhulu ta tibuku? Doo! Kambe, i makumu ya swiphemu swa le handle swa tilupu leti manyaneke ti va tikholomu. Loko u koka lupu yin’we, ya chucheka. U ta hlamala ku vona leswaku lupu leyi, yi endliwe hi swintambyana leswitsongo (3), leswi pakekeke kahle. Endzeni ka swintambyana leswi ku ni xiphemu xa nkoka lexi fanaka ni ntambhu yo leha swinene. I yini xiphemu xa kona?

Xiphemu lexi xa chromosome hi nga xi vitana ntambhu, yi bumbule kwalomu ka 2,6 wa tisentimitara. Ntambhu leyi yi tsondzele swilo leswi yi seketelaka (4), leswi endlaka leswaku swintambyana swi tsondzelelana endzeni ka swin’wana. Swintambyana leswi swi khomane ni nchumu wun’wana lowu fanaka ni xikhefula lowu endlaka leswaku swi nga wi. Loko u yi languta wa swi vona leswaku ntambhu leyi yi pakeke kahle. Loko wo koka ntambhu leyi hinkwayo yi helela yi nga leha kwalomu ka hafu ya misava. a

Buku yin’wana ya sayense yi vula leswaku mapakekelo lawa yo hleleka ma “hlamarisa swinene.”¹⁸ Xana swa twala leswaku mapakekelo lawa ma lo tiendlekela? A hi nge muziyamu wu na xitolo lexikulu lexi nga ni swixavisiwa swa timiliyoni swo hambanahambana leswi pakiweke hi ku hleleka lerova u kota ku kuma xin’wana ni xin’wana lexi u xi lavaka, xana u nga vula leswaku a ku na munhu loyi a swi pakeke? Nikatsongo. Ku hleleka koloko ka hlamarisa.

 Emuziyamu ku ni ntambhu leyi u komberiwaka ku yi khoma u yi langutisisa kahle (5). Loko se yi ri emavokweni ya wena wa swi xiya leswaku leyi a hi ntambhu leyi tolovelekeke. Yi endliwe hi tintambu timbirhi leti tsondzelelaneke. Tintambu leti ti hlanganisiwe hi ti-bar leti siyaka swiphemu leswi ringanaka exikarhi ka tona. Ntambhu leyi yi languteka ku fana ni switepisi leswi thwistiweke leswi jika jikaka (6). Kutani eku heteleleni wa swi xiya leswaku leyi i molekhuli ya DNA—ku nga xin’wana xa swilo swo hlamarisa evuton’wini.

Molekhuli yin’we ya DNA leyi pakekeke kahle leyi nga ni swikhefula xikan’we ni swiseketeri swa yona yi vumba chromosome. Switepe swa xitepisi lexi swi vuriwa ti base pair (7). Xana ti tirha yini? Xikongomelo xa tona i yini? Bodo ya xikombo yi nga hi nyika nhlamuselo leyi olovaka.

Leswaku u kota ku twisisa DNA, u fanele u twisisa switepe swa xitepisi leswi hlanganisaka matlhelo mambirhi ya xona. Ehleketa loko xitepisi xo tshoveka. Tlhelo lerin’wana ri na xitepe xa hafu ni lerin’wana ri na hafu. Switepe leswi i mixaka ya mune. Van’wasayense va swi vitana A, T, G na C. Van’wasayense va hlamale ngopfu loko va kuma leswaku ndlela leyi maletere lawa ma landzelelanaka hayona ma kombisa rungula ra khodi yo karhi.

 Khodi ya Morse yi sunguriwe emalembeni ya va 1800 leswaku vanhu va kota ku vulavurisana hi thelegiramu. Khodi leyi, a yi ri na “maletere” mambirhi ku nga doti na dexi. Hi doti na dexi, a va tsala marito yo tala kumbe swiga. Kasi DNA yona yi na khodi ya maletere ya mune. Loko maletere lawa, A, T, G, na C ma hlanganisiwa ma endla “marito” lama vitaniwaka ticodon. Ticodon ti hleriwe hi ku ya hi “swithezi” leswi vitaniwaka tijini (genes). Jini ha yin’we yi na maletere ya kwalomu ka 27 000. Tijini leti, ti ni swilo swin’wana leswi tsanyukaka exikarhi ka tona naswona swi pakiwa swi va tichapta to karhi eka chromosome ha yin’we. Ku laveka tichromosome ta 23 leswaku “buku” yi va leyi heleleke. Buku leyi yi vitaniwa genome kumbe rungula ra xitekelo leri endlaka xivumbiwa lexi hanyaka. b

Genome yi nga va buku leyikulu. Xana yi nga rhwala rungula ro tanihi kwihi? Leswi hi swi tivaka hileswaku genome yi endliwe hi kwalomu ka tibiliyoni tinharhu ta tibase pair kumbe switepe swa xitepisi xa DNA.¹⁹ Ehleketa tiencyclopedia leti vholomu ha yin’we yi nga ni matluka lama tlulaka 1000. Genome yi nga tata 428 ya tivholumu teto. Loko hi tatisa Genomi ya vumbirhi leyi kumekaka eka sele ha yin’we, sweswo swi nga endla 856 ya tivholomu. Loko a wu fanele ku yi thayipa hinkwayo hi wexe, a wu ta yi thayipa masiku hinkwawo u nga wisi ku ringana malembe ya 80!

Entiyisweni sweswo hinkwaswo ku ta va ku ri nyuku wa mbyana. U nga tinghenisa njhani tivholumu letikulu ta madzana eka tisele leti u nga kotaka ku tivona ntsena hi makhroskopi? Sweswo a swi nge koteki.

Profesa wa molecular biology and computer science u te: “Gireme yin’we ya DNA leyi omeke yi nga nghena eka cubic centimeter yin’we, yi tlhela yi khoma rungula leri ringanaka na kwalomu ka tiCD [compact discs] ta thiriliyoni.”²⁰ Xana swi vula yini sweswo? Tsundzuka leswaku DNA yi na tijini leti nga ni swiletelo swa ndlela leyi miri wa munhu wu faneleke wu vumbeka hayona. Sele yin’wana ni yin’wana yi ni swiletelo swa yona. DNA yi na rungula ro tala swinene lerova xilepulana xin’we xa yona xi nga kota ku nyikela swiletelo swa ndlela yo vumba nhlayo ya vanhu lava nga kona emisaveni ku tlula ka 350! DNA leyi lavekaka ku endla nhlayo ya 7 wa tibiliyoni ta vanhu lava nga kona laha misaveni i yitsongo ngopfu lerova swi nga tika ni ku yi vona endzeni ka xilepulana.²¹

Hambileswi vanhu va nga ni vutivi byo khompresa rungula, a nga kona loyi a nga kotaka ku khompresa rungula ra DNA. Kambe hi ku pfumala nchumu wo fanisa DNA na wona, hi nga yi fanisa na CD. Ehleketa hi mhaka leyi: CD yi nga hi koka matihlo hikwalaho ka ndlela leyi yi endlisiweke  xiswona, ni leswi yi hatimelaka. A swi kanakanisi leswaku yi endliwe hi munhu la tlhariheke. A hi nge yi ni rungula leri twisisekaka, leri ku nga swiletelo swo aka, swo hlayisa ni swo lunghisa michini leyikulu. Rungula rero a ri cinci sayizi kumbe ntiko wa CD yoleyo. Kambe rungula rero hi rona ra nkoka eka CD. Xana vuxokoxoko byebyo a byi ku khorwisi leswaku ku ni munhu wo tlhariha loyi a byi tsaleke? Hakunene ku tsala swi lava mutsari.

A swi bihanga ku fanisa DNA na CD kumbe buku. Kahlekahle, loko buku yin’wana yi vulavula hi genome yi ri: “Mhaka ya leswaku genome i buku a ko va ku tivulavulela ntsena. I ntiyiso. Buku i rungula leri nga rhanga ri tsariwa eka khompyuta . . . Swi tano na hi genome.” Mutsari wun’wana u tlhela a ku: “Genome i buku yo tlhariha ngopfu hikuva loko yi tirha kahle ya swi kota ku tikopa yi tlhela yi ti hlaya.”²² Sweswo swi hi yisa eka mhaka yin’wana ya nkoka hi DNA.

Loko u yima kwalaho ku nga lo tititi, wa ti vutisa loko hakunene endzeni ka nucleus ya sele ku lo whii ku fana ni le muziyamu. Kutani u ta vona khabodo yin’wana ya nghilazi. Ehenhla ka yona u ta vona DNA naswona ku na nchumu lowu nga tsariwa leswi: “Presa Leswaku U Vona Vhidiyo.” Ivi u presa batheni, kutani munhu u ta vulavula a ku: “DNA yi ni mitirho yimbirhi ya nkoka. Wo sungula, wu vuriwa ku tiphindhaphindha. DNA yi fanele yi kopiwa leswaku eka tisele letintshwa ku va ni vuxokoxoko lebyi fanaka. Hi kombela u vona vhidiyo leyi.”

Loko u languta eka tlhelo lerin’wana u vona muchini lowu nga ni tiphatsi to tala. Kahlekahle i tirhobhoto leti hlanganisiweke. Muchini wu ya eka DNA, wu tihlanganisa na yona, swi sungula ku famba swin’we ku fana niloko xitimela xi famba exiporweni. Wu famba hi ku hatlisa  leswaku u ta vona leswi nga eku endlekeni kambe swi vonaka kahle hi le ndzhaku ka wona. Eku heteleleni u vona ti DNA timbirhi leti heleleke ku nga ri yin’we.

Muhlamuseri u ri: “Leyi i ndlela yo olova yo komba leswi endlekaka loko DNA yi ti phindhaphindha. Michini yin’wana ya timolekhuli leyi vitaniwaka tienzyme yi famba na DNA, yi hambanisa DNA ti va timbirhi, ivi yi tirhisa xintambyana ha xin’we leswaku yi endla yin’wana. A hi nge ku kombi tiphatsi hinkwato leti katsekaka, to tanihi hi leyitsongo leyi rhangelaka muchini lowu endlaka leswaku DNA yi tiphindaphinda ni ku rhendzeleka kahle handle ko bohabohana. Naswona a hi nge ku kombi ndlela leyi DNA yi kamberiwaka hayona ko hlaya. Loko yi kamberiwa ku kumeka swihoxo swi tlhela swi lunghisiwa hi ndlela yo hlamarisa.”—Vona dayagramu eka tluka  16 na 17.

Muhlamuseri u ya emahlweni a ku: “Lexi hi nga ku kombaka xona i ndlela leyi yi tsutsumaka hayona. Ha tshemba u yi vonile rhoboto leyi yi tsutsuma hi rivilo lerikulu! Enzyme yi famba na DNA, yi hlanganisa switepe swa xitepisi swa 100 hi sekoni.²³ Loko ndlela ya kona a yi fana ni ya xitimela, njhini ya kona a yi ta tsutsuma 80 wa tikhilomitara hi awara. Loko a ku ri eka baktheriya, michini leyi a yi ta famba hi rivilo ro tlula 800 wa tikhilomitara. Eka sele ya munhu, yo tala ya michini leyi yi suka yi ya tirha eka tindhawu to hambanahambana ta DNA. Michini leyi yi kopa buku ya genome hinkwayo hi 8 wa tiawara ntsena.”²⁴ (Vona bokisi leri nge, “ Molekhuli Leyi Nga Hlayiwaka Ni Ku Kopiwa,” eka tluka 20.)

Tirhoboto leti phindhaphindhaka DNA ta nyamalala. Ivi ku humelela muchini wun’wana. Muchini lowu wu fambisana na DNA kambe hi ku nonoka. Kutani u ta vona ntambhu ya DNA yi nghena eka muchini yi ya huma etlhelo lerin’wana kambe yi huma yi nga cincanga. Sweswi se ku huma ntambhu yin’wana hi le ka tlhelo rin’wana ra muchini ku fana ni ncila lowu kulaka. Ku humelela yini?

Nakambe muhlamuseri a hlamula a ku: “Ntirho wun’wana wa DNA i ku kopa rungula leri se ri nga kona. DNA yi tshama yi sirhelelekile endzeni ka nucleus. Leswi miri wa hina wu endliweke hi tiprotheyini, xana tijini ta wona ti nga hlayiwa ni ku tirhisiwa njhani? Tienzyme leti ti yima ekusuhi na DNA kutani jini yi byeriwa leswaku yi sungula ku tirha hi khemikhali leyi humaka eka sele ya nucleus. Kutani muchini lowu wu tirhisa molekhuli leyi vuriwaka RNA (ribonucleic acid) ku kopa jini yoleyo. RNA yi languteka ku fana ni ntambhu  ya DNA kambe swa hambana. Ntirho wa yona i ku teka rungula leri tsariweke eka tijini. RNA yi kuma rungula rero loko ya ha ri endzeni ka tienzyme, endzhaku ka sweswo ya huma eka nucleus ivi yi ya eka yin’wana ya tiribosome, laha rungula rero ri nga ta tirhisiwa kona ku aka protheyini.”

Leswi u nga swi vona swi ku hlamarisile swinene. U hlamarisiwe swinene hi vutlhari bya vanhu lava endleke muziyamu ni michini ya kona. Kambe xana ku ta endleka yini loko swilo hinkwaswo endzeni ka muziyamu swi ri eku tirheni naswona swi ku komba hinkwaswo leswi endlekaka endzeni ka sele hi nkarhi wun’we? Xana a ku nge vi nchumu lowu tsakisaka ku wu vona?

Wa swi xiya leswaku leswi michini leyi leyintsongo yi swi endlaka hi leswi endlekaka emirini wa wena lowu nga na tisele ta 100 wa titriliyoni. DNA ya wena ya hlayiwa naswona yi kongomisa ndlela yo aka tiphrotheyini to hambanahambana ta madzana ya magidi leti vumbaka miri wa wena, to tanihi tienzyme, nhlonge, swirho swa wena ni swin’wana. Sweswi hi vulavulaka DNA ya wena ya kopiwa naswona yi le ku kambisisiweni leswaku a yi na swihoxo, ku endlela leswaku yi nyikela swiletelo eka tisele letintshwa.

Nakambe, a hi tlheleni hi ti vutisa: ‘Xana sele yi swi kuma kwihi swiletelo leswi?’ Bibele yi vula leswaku “buku” leyi ku nga DNA ni leswi tsariweke eka yona swi huma eka Mutsari loyi a nga ni vutlhari ku tlula munhu. Loko hi gimeta tano xana swi vula leswaku hi salele endzhaku kumbe a hi tivi sayense?

Ehleketa hi leswi: Xana vanhu va nga swi kota ku aka muziyamu lowu hi buleke ha wona? Sweswo swi nga va tikela swinene. Vanhu a va tivi swo tala hi genome ya munhu ni ndlela leyi yi tirhaka hayona. Van’wasayense va ha ringeta ku kumisisa leswaku tijini hinkwato ti le kwini ni leswaku ti tirha njhani. Naswona tijini to va xiphemunyana xa ntambhu ya DNA. Se hi nga ku yini hi tintambu to leha leti nga riki na tijini? Van’wasayense va vula leswaku tiphatsi teto i DNA leyi nga pfuniki nchumu, kambe va ha ku cinca mavonelo ya vona. Tiphatsi teto ti nga lawula ndlela leyi tijini ti tirhisiwaka hayona ni  leswaku ti tirhisiwa ku fikela kwini. Hambiloko van’wasayense vo kota ku endla DNA leyi tirhaka kahle ni michini leyi yi phindhaphindhaka ni ku yi kambela swihoxo, xana va nga swi kota ku endla leswaku yi tirha ku fana ni ya ntumbuluko?

Richard Feynman, n’wasayense loyi a dumeke u suke a tsale leswi ebodweni loko a ri kusuhi ni ku fa: “Leswi ndzi nga kotiki ku swi endla, a ndzi swi twisisi.”²⁵ Marito yakwe ma kombisa leswaku a titsongahata swinene, ngopfungopfu loko hi vulavula hi DNA. Van’wasayense a va nge swi koti ku endla DNA, ni michini leyi yi phindhaphindhaka ni leyi kopaka rungula ra yona; naswona va nge yi twisisi hi ku helela. Kambe va vula hi ku titshemba leswaku va swi tiva ku yi lo tiendlekela. Xana vumbhoni lebyi ha ha ku byi kambisisaka bya swi seketela sweswo?

Swidyondzeki swin’wana swi vula leswaku vumbhoni byi komba leswi hambaneke. Hi xikombiso, n’wasayense Francis Crick loyi a pfuneteke ku kuma leswaku DNA yi na tintambhu timbirhi (double-helix), u vula leswaku molekhuli leyi yi hleleke ngopfu lerova a swi koteki leswaku yi tiendlekela. U vula leswaku ku na vanhu vo tlhariha swinene lava hanyaka eka pulanete yin’wana lava tiseke DNA laha misaveni leswaku yi ta sungula vutomi.²⁶

Antony Flew, filosofa loyi a xiximiwaka, loyi a a seketela dyondzo ya leswaku Xikwembu a xi kona malembe ya 50, u cince miehleketo. Loko a ri na malembe ya 81, u sungule ku tshemba leswaku ku na munhu loyi a tlhariheke loyi a vumbeke swilo leswi hanyaka. I yini lexi endleke a cinca? U kambisise DNA. Loko a vutisiwa loko ku tshembela eka swona swi ta endla leswaku van’wasayense van’wana va nga ha n’wi rhandzi, va ri Flew u te: “A ni na mhaka. Hi mpfhuka ni va n’wasayense . . . a ni tshemba mhaka leyi nga ni vumbhoni.”²⁷

Wena u ri yini? Vumbhoni lebyi byi ku byela yini? A hi nge u kuma kamara leri nga ni khompyuta exikarhi ka feme. Feme hinkwayo yi kota ku tirha hikwalaho ka progreme leyi nga eka khompyuta leyi. Nakambe, progreme leyi yi aka michini hinkwayo yi tlhele yi endla leswaku yi ya emahlweni yi tirha, yi tlhela yi tikopa ni ku tikambela loko ku ri ni swihoxo. Vumbhoni byebyo byi ku byela yini? Byi ku byela leswaku khompyuta ni progreme leyi swilo tiendlekela kumbe swi endliwe hi vanhu lava hlelekeke naswona va nga ni vutlhari? Na wena wa tivonela.