Van’wasayense vo tala va ri yini? Ku ni mixaka yimbirhi ya tisele leti hanyaka ku nga, tisele leti nga ni tinucleus ni tisele leti nga riki na tinucleus. Tisele ta vanhu, swiharhi na swimilana swi na tinucleus. Kasi tisele ta tibaktheriya tona a ti na tinucleus. Tisele leti nga ni tinucleus ti vitaniwa eukaryotic kasi leti nga riki na tona ti vitaniwa prokaryotic. Leswi tisele ta prokaryotic ti nga rharhanganangiki ku fana ni tisele ta eukaryotic, vo tala va tshemba leswaku tisele ta swiharhi ni ta swimilana ti huma eka tisele ta tibaktheriya.

Kahlekahle, se swi ni malembe ya timiliyoni, van’wasayense vo tala va ri karhi va  dyondzisa leswaku tisele ta prokaryotic ti mite tisele letin’wana kambe ti nga ti gayeli. Hi ku ya hi dyondzo leyi, ntumbuluko hi woxe wu endle ku cinca lokukulu eka ndlela leyi tisele leti ti tirhaka hayona. Wu tlhele wu endla leswaku tisele leti ti tshama endzeni ka “sele leyi ti miteke” hambiloko ti ya ti tala.⁹ a

Xana Bibele yona yi ri yini? Bibele yi vula leswaku vutomi laha misaveni byi sunguriwe hi xivumbiwa lexi nga ni vutlhari lebyikulu. Bibele yi ri: “Entiyisweni, yindlu yin’wana ni yin’wana yi akiwe hi munhu, kambe loyi a akeke swilo hinkwaswo i Xikwembu.” (Vaheveru 3:4) Bibele yi tlhela yi ku: “Mitirho ya wena yi tele swinene Yehovha Xikwembu xanga! Hinkwayo ka yona u yi endle hi vutlhari. Misava yi tele hi swilo leswi u swi endleke. Lwandle i rikulu swinene ri tlhela ri anama, ri ni swilo swo tala ngopfu leswi hanyaka, leswitsongo ni leswikulu.”—Pisalema 104:24, 25.

Xana vumbhoni byi kombisa yini? Tidyondzo to tala ta sayense ti endle swi koteka leswaku ku kambisisiwa sele ya prokaryotic. Van’wasayense lava pfumelaka eka dyondzo ya ivholuxini va vula leswaku kumbexana sele yo sungula a yi languteka ku fana ni tisele leti, leti hanyaka.¹⁰

Loko ku ri hileswaku dyondzo ya ivholuxini i ntiyiso, yi fanele yi nyikela nhlamuselo leyi twalaka ya leswaku swi endlekise ku yini leswaku sele yi tiendlekela. Kambe loko ku ri hileswaku swilo leswi hanyaka swi lo tumbuluxiwa swi vula leswaku ku fanele ku vonaka vutlhari bya kona ni le ka swilo leswitsongo leswi tumbuluxiweke. Leswaku u vona vutlhari byebyo, a hi kambisise sele ya prokaryotic. Loko hi ri karhi hi yi kambisisa, tivutise leswi, xana swa twala leswaku yi lo tiendlekela?

Leswaku u kota ku kambisisa sele u fanele u kota ku vona nchumu lowu nga wutsongo hi ku phindhaphindha ko tlula ka 100 loko hi wu ringanisa na hiko. Sele ya prokaryotic yi na xisirhelelo xo olova kambe lexi tiyeke ku fana ni khumbi. Xisirhelelo lexi xi lale ku tlula ka 10 000 loko xi pimanisiwa ni phepha. Kambe xisirhelelo lexi xa sele xi endla swilo swo tala leswi khumbi ri tsandzekaka ku swi endla. Hi ndlela yihi?

Xisirhelelo xa sele xi sirhelela sele eka makhombo yo karhi ku fana ni ndlela leyi khumbi ri endlaka hakona eka muako. Hambiswiritano, xisirhelelo xa sele a xi fani ni khumbi hikuva xi pfumelela timolukhuli letitsongo, to tanihi okisijini leswaku yi nghena kumbe yi huma. Xisirhelelo lexi a xi pfumeleli leswaku timolukhuli leti nga ni khombo ti nghena eka sele swi nga fanelanga. Xi tlhela xi sivela timolukhuli ta nkoka leswaku ti nga humi eka sele. Xana xisirhelelo lexi xi swi kotisa ku yini sweswo?

Ehleketa nakambe hi muako wo karhi. Swi nga endleka leswaku wu ni varindzi lava kambaka swilo leswi nghenaka ni leswi humaka egedeni. Hi ndlela leyi fanaka xisirhelelo lexi xa sele xi na tiprotheyini leti tirhaka ku fana ni murindzi.

 Tin’wana ta tiprotheyini leti (1) ti ni mbhovo exikarhi ka tona lowu endlaka leswaku timolukhuli to karhi ti nghena eka sele ti tlhela ti huma. (2) Tin’wana ti pfulekile eka tlhelo rin’wana kasi hala ka lerin’wana ti pfalekile. Tiprotheyini leti (3) ti ni ndhawu leyi endleriweke leswaku ku tshama tisubstance to karhi. Loko tisubstance leti ti tshamile, tlhelo lerin’wana ra tiprotheyini ra pfuleka ivi ri humesa substance yin’wana (4). Leswi swa endleka ni le ka tisele hinkwato.

Ehleketa se “varindzi” va ku pfumelerile leswaku u nghena endzeni ka sele ya prokaryotic. Loko se u nghenile u ta kuma swihalaki leswi nga ni tinutrient, na mimunyu yo hambanahambana ni tisubstance tin’wana. Sele yi tirhisa swilo leswi, ku endla leswi lavekaka eka yona. Kambe sweswo a swo tiendlekela. Endzeni ka sele, ku hlangana tikhemikhali to tala hi ndlela yo hleleka hi nkarhi lowu vekiweke, ku fana ni feme leyi hlelekeke.

Sele yi heta nkarhi wo tala yi ri karhi yi endla tiprotheyini. Xana yi swi endlisa ku yini sweswo? Xo sungula, yi endla swiaki swa 20 swo hambanahambana leswi vitaniwaka tiamino esidi. Swiaki leswi swi yisiwa eka ti ribosome (5), leti nga fanisiwaka ni muchini lowu hlanganisaka tiamino esidi hi nxaxamelo, leswaku ti endla protheyini yo karhi. Ku fana ni hi ndlela leyi feme yi kongomisiwaka ha yona hi progreme ya khompyuta, ni sele yi tirha hi ndlela leyi fanaka, yi kongomisiwa hi “progreme ya khompyuta” kumbe khodi leyi vitaniwaka DNA (6). Ribosome yi kuma nkongomiso ku suka eka DNA leswaku yi fanele yi endla protheyini yihi ni leswaku yi fanele yi yi endla njhani (7).

Leswi landzelaka swa hlamarisa swinene. Protheyini yin’wana ni yin’wana ya cinca yi va xivumbeko lexi nga ni matlhelo manharhu (8). Xivumbeko lexi xi komba ntirho lowu protheyini leyi, yi nga ta wu endla. b Ehleketa hi ndlela leyi swiphemu swa njhini swi hlanganisiwaka hayona. Leswaku njhini yi tirha kahle, xiphemu ha xin’we xi fanele xi va xi endliwe kahle. Hilaha ku fanaka, loko protheyini yi nga vumbekanga kumbe yi nga cincanga xivumbeko kahle, a yi nge  wu endli ntirho hilaha ku faneleke naswona yi nga tlhela yi vavisa na sele.

Protheyini yi swi kotisa ku yini ku suka laha yi endliweke kona yi ya laha yi lavekaka kona? Sele yin’wana ni yin’wana ya protheyini yi na “adirese” leyi endlaka leswaku protheyini yi ya laha yi lavekaka kona. Hambileswi tiprotheyini ta magidi ti endliwaka minete yin’wana ni yin’wana ti tlhela ti yisiwa laha ti lavekaka kona, a yi kona ni yin’we leyi lahlekaka.

Hikwalahokayini mhaka leyi yi ri ya nkoka? A ku na timolekhuli ta xivumbiwa xihi ni xihi leti nga kotaka ku ya ti tala hi toxe, hikuva loko ti nga ri eka sele a ti nge hanyi. Hambiloko to va endzeni ka sele, a ti nge swi koti ku tswalana ti nga pfuniwanga hi timolekhuli tin’wana. Hi xikombiso, leswaku ku endliwa molekhuli leyi nga ni matimba leyi vuriwaka adenosine triphosphate (ATP) ku laveka tienzyme, kambe ku tlhela ku laveka matimba lama humaka eka ATP leswaku ku endliwa tienzyme. Hi ndlela leyi fanaka ku laveka DNA leswaku ku endliwa tienzyme kambe ku tlhela ku laveka tienzyme leswaku ku endliwa DNA (mhaka leyi ku ta buriwa hi yona eka xiyenge 3). Nakambe tiprotheyini tin’wana ti nga endliwa  hi sele ntsena kambe ni sele yi nga endliwa hi tiprotheyini ntsena. c

N’wasayense Radu Popa a nga pfumeli leswi Bibele yi swi vulaka hi ntumbuluko. Kambe hi 2004 u vutise a ku: “Xana swilo leswi hanyaka swi huma njhani eka ntumbuluko, loko hina hi tsandzeka ku endla nchumu wo karhi ku nga khathariseki tiexprimente leti hi ti endleke hi vutlhari?”¹³ U tlhele a ku: “A swi olovi ku hlanganisa leswi lavekaka leswaku sele yi kota ku tirha kahle nakambe a swi koteki leswaku swilo leswi, swi lo tiendlekela.”¹⁴

Wena u ehleketa yini? Dyondzo ya ivholuxini yi ringeta ku hlamusela leswaku swilo leswi hanyaka swi lo tiendlekela. Hambiswiritano, loko van’wasayense va ri karhi va dyondza swo tala hi vutomi, swi ya swi tikomba leswaku swilo a swi lo tiendlekela. Leswaku va balekela mhaka leyi, van’wasayense van’wana va vula leswaku dyondzo ya ivholuxini ni mhaka ya leswaku vutomi byi sungule njhani a hi nchumu wun’we. Kambe xana sweswo swa twala eka wena?

Dyondzo ya ivholuxini yi vula leswaku ku ve ni swiendlakalo swo tala, leswi nga lo tiendlekela hi ku landzelelana leswaku vutomi byi sungula. Yi tlhele yi ringanyeta leswaku, swiendlakalo swin’wana swi endle leswaku ku va ni ku hambana loku hlamarisaka eka swilo hinkwaswo leswi hanyaka. Hambiswiritano, leswi masungulo ya dyondzo leyi, ma nga twakariki, ku vuriwa yini hi tidyondzo tin’wana leti sekeriweke eka dyondzo leyi? Tanihi leswi muako lowu nga riki na masungulo wu nga waka, swi tano na hi dyondzo ya ivholuxini, a yi swi koti ku hlamusela ndlela leyi vutomi byi sunguleke hayona.

Endzhaku ka ku xiyisisa ndlela leyi sele yi vumbiweke hayona ni ndlela leyi yi tirhaka hayona, xana u vona onge swilo leswi swi lo tiendlekela kumbe ku ni muvumbi wo tlhariha? Loko wa ha ri na ku kanakana, a hi kambisise “progreme leyikulu” leyi kongomisaka tisele hinkwato.