XIVUTISO 4

Xana Swilo Leswi Hanyaka Swi Huma Eka Munhu Un’we?

TLANGA

Darwin a a ehleketa leswaku swilo leswi hanyaka swi sungule eka munhu un’we. A tshemba leswaku hinkwaswo leswi hanyaka swi fanekiseriwa hi nsinya lowukulu. Endzhaku, van’wana va pfumele leswaku “nsinya lowu wa vutomi” wu sungule wu ri xigodo xin’we lexi nga sele yin’we. Eka xigodo ku hume swilo swin’wana leswintshwa leswi nga va swiphemu kumbe swimilana ni swiharhi, kutani ku huma swirhabyana, ku sukela kwalaho ku ve swimilana ni swiharhi leswi nga kona namuntlha. Himpela?

Van’wasayense vo tala va ri yini? Vo tala va vula leswaku leswi kumiweke eka marhambu (fossil) swi kombisa leswaku swilo leswi hanyaka swi huma eka munhu un’we. Va tlhela va vula leswaku leswi swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi tirhisaka ‘ririmi leri fanaka ni ra khompyuta,’ ku nga DNA, swi vula leswaku hinkwaswo leswi hanyaka swi huma eka munhu un’we.

Bibele yi ri yini? Genesa yi ri swimilana, swinyenyana, swiharhi swa le lwandle ni leswi fambafambaka swi vumbiwe “hi ku ya hi mixaka ya swona.” (Genesa 1:12, 20-25) Rungula leri, ri vulavula hi “mixaka” leyi nga faniki, kambe ri vula leswaku muxaka wo karhi a wu nge swi koti ku tswala muxaka wun’wani. Hi ku ya hi Bibele, muxaka wun’wana ni wun’wana wa xivumbiwa wu fanele wu va ni rhekhodo ya marhambu leyi heleleke.

Vumbhoni byi kombisa yini? Xana vumbhoni byi seketela leswi Bibele yi swi vulaka kumbe byi seketela Darwin? Xana leswi kumiweke eka malembe ya 150 lama hundzeke swi kombisa yini?

DARWIN U KUMEKILE

Sweswinyana, van’wasayense va kote ku pimanisa tijini ta tisele to tala to hambanahambana ta swimilana ni swiharhi. Va tshemba leswaku loko va pimanisa tisele leti, swi ta vonaka loko leswi Darwin a swi vuleke hi “nsinya wa vutomi” ku ri ntiyiso. Kambe a swi vanga tano.

Valavisisi va kume yini? Hi 1999 n’wasayense Malcolm S. Gordon u tsale a ku: “Swilo leswi hanyaka a swi humi eka nchumu wun’we. Nsinya lowu wa vutomi a wu humi eka rimitsu rin’we.” Xana ku na vumbhoni bya leswaku marhavi hinkwawo lamakulu ma huma eka nsiya wun’we hilaha Darwin a vulaka hakona? Gordon u ya emahlweni a ku: “Dyondzo leyi tivekaka swinene ya leswaku hinkwaswo leswi hanyaka swi huma eka nchumu wun’we a hi ntiyiso loko hi xiya mixaka ya swilo leswi nga kona namuntlha. Sweswo a hi ntiyiso ni le ka swiharhi leswi yelanaka (phyla)”²⁹ a

Dyondzo ya sweswinyana a yi pfumelelani na Darwin loko a ku swivumbiwa swi huma eka nchumu wun’we. Hi xikombiso, hi 2009 nhlokomhaka yin’wana eka magazini wa New Scientist yi tshahe n’wasayense loyi a vitaniwaka Eric Bapteste loko a ku: “A hi na vumbhoni lebyi kombisaka leswaku mhaka ya nsinya wa vutomi i ntiyiso.”³⁰ Nhlokomhaka yoleyo yi tlhele yi tshaha n’wasayense Michael Rose yi ku: “Mhaka ya sinya wa vutomi a yi hanyi, hinkwerhu ha swi tiva sweswo. Leswi hi tikelaka ku swi amukela sweswi i ku cinca mavonelo ya hina mayelana ni leswaku vutomi byi njhani.”³¹ b

KU KUMIWE YINI EKA MARHAMBU?

Van’wasayense vo tala va vula leswaku leswi kumiweke eka marhambu swi kombisa leswaku vutomi byi huma eka xivumbiwa xin’we. Hi xikombiso, va vula leswaku leswi va swi kumeke eka marhambu swi kombisa leswaku nhlampfi yi sungule ku tshama ematini ni le misaveni naswona swikokovi swi sungule ku mamisa. Leswi kumiweke eka marhambu swi kombisa yini?

David M. Raup mutivi wa dyondzo ya marhambu u ri: “Ematshan’weni yo kuma leswaku vutomi byi sungule hakatsongotsongo, leswi vayimburi va le nkarhini wa Darwin ni vayimburi va sweswi va swi kumeke hileswaku swilo leswi hanyaka swi sungule hi nkarhi wun’we naswona a swi nga vonaki leswaku swi le ku cinceni loko swa ha hanya kutani endzhaku swi nyamalala hi ku hatlisa.”³²

Entiyisweni, vumbhoni lebyi kumiwaka eka marhambu byi kombisa leswaku endzhaku ka malembe yo tala swilo leswi hanyaka a swi kombisi ku cinca. Xivumbiwa xin’wana ni xin’wana xi humelele xi ri tano ni leswi nga ni ku hambana kutsongo swi humelele tano. Hi xikombiso, mangedyana leyi nga ni nchumu lowu yi kombaka ndlela a yi kombisi ku yelana ni tin’wana leti veke kona yi nga si va kona.

Kahlekahle, ku tlula hafu ya swilo leswi endlaka leswaku swiharhi swi hambana, swi ve kona hi nkarhi wo koma swinene. Hikuva swiharhi swo tala leswintshwa swi humelele hi xihatla hi ku ya hi leswi marhambu ya swi kombisaka, vativi va swa marhambu va vitana nkarhi lowu ku i “Cambrian explosion.” Nkarhi lowu wa Cambrian wu ve kona rini?

A hi nge leswi valavisisi va swi vulaka i ntiyiso. Loko swi ri tano, nkarhi lowu misava yi veke kona ha wona wu nga pimanisiwa ni layini leyi leheke ku ringana ni rivala ra bolo (1). Eka rivala rero, a wu ta fanela ku famba ku kondza u lava ku fika eku heteleleni ka rona vativi lava va nga si vitana nkarhi lowu va ku i Cambrian (2). Eka nkarhi wolowo, marhambu ma kombise leswaku swiharhi leswi nga faniki swi sungule ku va kona. Swi teke nkarhi wo tanihi kwihi leswaku swi va kona? Loko u ri karhi u famba erivaleni ra bolo, swiharhi hinkwaswo swi humelele u nga si ba ni goza rin’we!

Mhaka ya leswaku swiharhi leswi swi humelele hi ku hatlisa swi endla leswaku valavisisi va ivholuxini va nga tiyiseki hi dyondzo ya Darwin. Hi xikombiso, eka mbulavurisano lowu veke kona hi 2008, Stuart Newman mutivi wa ivholuxini u te, swi lava hi kuma ndlela leyintshwa yo hlamusela swivangelo swo va swiharhi swi humelele hi nkarhi wun’we. U te: “Ndlela leyi Darwin a hlamuselaka ivholuxini hayona yi to wela eka tindlela tin’wana to yi hlamusela, a yi nge he vi ya nkoka loko ku hlamuseriwa ivholuxini ya ku cinca lokukulu ka swiharhi.”³³

SWA TIKA KU KUMA “VUMBHONI”

Hikwalahokayini tibuku tin’wana ti cinca tisayizi ta marhambu hilaha swi kombisiweke ha kona laha?

Hilaha swi kombisiwaka ha kona eka tibuku tin’wana

Tisayizi ta tona ta yelana

Ku vuriwa yini hi marhambu lama kombisaka leswaku nhlampfi yi sungule ku tshama ni le handle ka mati kasi swikokovi swi sungule ku mamisa? Xana lebyi i vumbhoni bya ivholuxini? Loko u kambisisa mhaka leyi, ku humelela swiphiqo swo tala.

Xo sungula, loko u languta mpimo wa swikokovi leswi cincaka swi va swiharhi leswi mamisaka, mikarhi yin’wana u kuma leswaku tibuku ti ni rungula leri hoxeke. Ematshan’weni yo va swi ringana hi mpimo, swin’wana i swikulu ngopfu kasi swin’wana i switsongo.

Xiphiqo xa vumbirhi lexikulu, a ku na vumbhoni bya leswaku swiharhi leswi swi ni vuxaka. Loko va pimanisa swiharhi leswi, valavisisi va vula leswaku swi teke malembe ya kwalomu ka timiliyoni leswaku swi cinca. Henry Gee Mutivi wa swiharhi u ri: “Nkarhi lowu swiharhi leswi swi wu hetaka ku va swi cinca wu lehe ngopfu lerova a hi tiyiseki loko himpela swi ri ni vuxaka.”³⁴ c

Malcolm S. Gordon loyi a nga n’wasayense, loko a vulavula hi marhambu ya tinhlampfi ni swiharhi leswi nga tshamiki ematini u ri, marhambu lama kumekeke kumbexana ma kombisa “nhlayo yitsongo ya marhambu ya vumbhoni lebyi lavekaka leswaku ku kombisiwa ku hambana exikarhi ka swiharhi leswi, hi mikarhi yoleyo.” U tlhela a ku: “A ku na ndlela yo tiva loko marhambu wolawo ma kombisa loko swiharhi leswi swi ri ni vuxaka.”³⁵ d

XANA “FILIMI” YI KOMBISA YINI?

Nhlokomhaka leyi humesiweke eka National Geographic hi 2004 yi fanise rhekhodo ya marhambu ni “filimi ya ivholuxini leyi swifaniso swa 999 eka 1 000 swi lahlekeke laha yi endliwaka kona.”³⁶ Xikombiso lexi xi hi byela yini?

Loko “swifaniso swa 95” ku nga rhekhodo ya marhambu swi nga kombisi vumbhoni bya leswaku swiharhi swi cinca swi suka eka swin’wana, hikwalaho ka yini vativi va marhambu va tirhisa leswa “5” ku seketela mhaka ya ivholuxini?

A hi nge u na filimi yo tsakisa leyi a yi ri na swifaniso swa 100 000 kambe sweswi ko va na 100 ntsena. Xana a wu ta swi kota ku kuma mongo wa filimi leyi? U nga va u tiva mongo wa filimi kambe u ta endla yini loko eka 100 wa swifaniso ku va 5 ya swona ntsena leswi seketelaka filimi yoleyo kambe leswa 95 swi nga yi seketeli? U nga vula hi ku tiyiseka leswaku mongo wa filimi hi wona hikwalaho ka swifaniso swa ntlhanu? Xana swi nga endleka leswaku u veke swifaniso leswi swa ntlhanu hi ndlela leyi seketelaka mhaka ya wena? Xana a swi nge vi swinene ku pfumelela ni leswa 95 swi ku kongomisa?

Xana xikombiso lexi xi fambisana njhani ni ndlela leyi lava pfumelaka eka ivholuxini va yi tekaka hayona rhekhodo ya marhambu? Ku ringana malembe, valavisisi a va nga pfumeli leswaku marhambu yo tala, ku nga swifaniso leswiya swa 95 eka filimi, ma kombisa ku cinca kutsongo loku endlekaka endzhaku ka nkarhi. Hikwalahokayini va nga vuli nchumu hi vumbhoni byebyo bya nkoka? Author Richard Morris u ri: “Vativi va marhambu va khomelele eka mhaka ya vona ya khale ya leswaku ku cinca eka ivholuxini ku endleka hi ka tsongotsongo hambiloko vumbhoni byi nga pfumelelani na vona. Va ringete ku lava vumbhoni lebyi nga kona eka marhambu hi ku ya hi ndlela leyi va twisisaka ivholuxini hayona.”³⁷

“Ku tirhisa vumbhoni lebyi nga eka marhambu kutani hi vula leswaku vutomi byi sungule njhani a swi fambisani ni sayense kambe ko va mintsheketo leyi hlekisaka, kumbexana leyi dyondzisaka kambe a yi fambisani ni sayense.”—In Search of Deep Time—Beyond the Fossil Record to a New History of Life, by Henry Gee, matl. 116-117

Ku vuriwa yini hi lava pfumelaka eka ivholuxini namuntlha? Xana swi nga endleka leswaku va veka marhambu hi ndlela yo karhi, ku nga ri hi ndlela leyi seketeriwaka hi marhambu yo tala kumbe hi vumbhoni bya tijini, kambe va endla tano leswaku va pfumelelana ni leswi ivholuxini yi swi vulaka namuntlha? e

U ehleketa yini? Hi nga gimeta hi ku yini hi ku ya hi vumbhoni? Ehleketa hileswi hi buleke ha swona ku fikela sweswi.

Nchumu wo sungula ku hanya laha misaveni “a wu ri ni tisele to tala.”
Loko swiaki swa tisele swo tiendlekela, ku nga na mpfula ya maribye.
DNA, leyi ku nga “progreme ya khompyuta” kumbe khodi leyi endlaka leswaku sele yi tirha, yi na tiphatsi to tala leti nga tlulaka progreme yin’wana ni yin’wana yo hlayisa rungula leyi endliweke hi vanhu.
Vulavisisi lebyi kumiweke eka tijini byi kombisa leswaku vutomi a byi humi eka nchumu wun’we lowu fanaka. Ku engetela kwalaho, mintlawa leyikulu ya swiharhi yi humelele hi xitshuketa eka rhekhodo ya marhambu.

Endzhaku ko kambisisa mhaka leyi, u ehleketa leswaku swa twala ku gimeta hileswaku vumbhoni lebyi bya fambisana ni leswi Bibele yi swi vulaka mayelana ni laha vutomi byi humaka kona? Hambiswiritano, vanhu vo tala va vula leswaku sayense yi hambana swinene na leswi Bibele yi swi vulaka hi ntumbuluko. Xana leswi i ntiyiso? Bibele yi ri yini?

a Rito ra sayense leri nge phyla (eka vun’we i, phylum) ri vula ntlawa lowukulu wa swiharhi leswi yelanaka. Van’wasayense va hlaya swilo leswi hanyaka hi mintlawa ya nkombo leyi loko yi ri karhi yi hlayiwa yi hlamuseriwaka ku antswa. Ntlawa wo sungula i kingdom, lowu katsaka swiharhi hinkwaswo. Ivi ku landzela phylum, class, order, family, genus, na species. Hi xikombiso, hanci yi wela eka mintlawa leyi landzelaka: kingdom, Animalia; phylum, Chordata; class, Mammalia; order, Perissodactyla; family, Equidae; genus, Equus; species, Caballus.

b Hi fanele hi tsundzuka leswaku leswi tsariweke eka hungu ra New Scientist ni leswi vuriweke hi Bapteste na Rose a swi lwi na yona dyondzo ya ivholuxini. Leswi va swi vulaka hi leswaku mhaka ya Darwin ya nsinya wa vutomi a yi na vumbhoni. Na vona va ha lava tindlela to hlamusela ivholuxini.

c Henry Gee a nga vuli swona leswaku dyondzo ya ivholuxini i mavunwa. Leswi a swi vuleke swi kombisa leswaku a ku nge dyondziwi swo tala eka marhambu.

d Malcolm S. Gordon u seketela dyondzo ya ivholuxini.

e Hi xikombiso vona bokisi leri nge, “ Ku Vuriwa Yini Hi Ku Hundzuka Ka Munhu?”

Ku Vuriwa Yini Hi Ku Hundzuka Ka Munhu?

Loko u langute eka tibuku ni tiencyclopedia leti vulavulaka hi ndlela leyi munhu a hundzukeke hayona, u ta vona xifaniso. Eku sunguleni ka xona ku ni xivumbiwa lexi fanaka ni mfenhe leyi korhameke leyi landzeriwaka hi swivumbiwa swin’wana leswi yaka swi ololoka swi tlhela swi va ni tinhloko letikulu ku ya fikela laha xi kombisaka munhu. Swifaniso sweswo, swin’we ni swiviko leswi nyanyulaka swa mahungu leswi vulaka leswaku ku kumiwe leswi a swi lahlekile, swi endla onge ku ni vumbhoni lebyi kombisaka leswaku munhu u huma eka xivumbiwa lexi fanaka ni mfenhe. Xana mhaka yoleyo yi ni vumbhoni lebyi khomekaka? Xiya leswi valavisisi va ivholuxini va swi vulaka hi tinhlokomhaka leti landzelaka. f

VUMBHONI LEBYI NGA EKA MARHAMBU BYI KOMBISA YINI?

Ku sukela kwalaho marhambu lama seketelaka dyondzo ya ivholuxini ma ye ma tala. Kambe sweswi ku vuriwa leswaku ma nga tata torokisi ra xitimela.³⁸ Hambiswiritano, marhambu yo tala eka wona i rhambu leri nga roxe ra muhlovo wo karhi ni matino lama nga woxe. A swi talanga ku kuma marhambu ya nhloko lama heleleke hi nga ha vuli loko swi ta eka marhambu ya miri hinkwawo.³⁹

Xivutiso: Xana ku va marhambu ma ya ma tala swi hlamule xivutiso xa leswaku swivumbiwa leswi fanaka ni timfenhe swi cince njhani swi va vanhu naswona rini?

Nhlamulo: Doo! Kahlekahle a swi vanga tano. Loko swi ta eka mhaka ya leswaku marhambu lawa ma fanele ma vekiwa njhani, Robin Derricourt wa Yunivhesiti ya New South Wales, le Australia, hi 2009 u tsale a ku: “Kumbexana lexi nga ta hi pfuna sweswi i ku pfumela leswaku a ku na xitshunxo.”⁴⁰ Hi 2007 journal ya Nature yi humese nhlokomhaka leyi tsariweke hi van’wana lava vulaka leswaku va kume vumbhoni byin’wana eka nsinya wa ivholuxini, yi vule ku a swi tiveki leswaku swivumbiwa leswi fanaka ni timfenhe swi cince njhani swi va vanhu naswona rini.⁴¹ Gyula Gyenis, mulavisisi eka Ndzawulo ya Biological Anthropology, eYunivhesiti ya Eötvös Loránd, eHungary, u tsale leswi hi 2002: “Se i khale ku ri ni ku kanetana, hikuva a swi tiveki leswaku ku cinca loku (hominid) g ku wela eka ntlawa wihi.” Mutsari loyi u tlhela a vula leswaku vumbhoni lebyi hlengeletiweke ku fikela sweswi a byi vuli nchumu hi leswaku vanhu va hundzuke njhani va suka eka swivumbiwa leswi fanaka ni timfenhe naswona rini?⁴²

XITIVISO XA KU KUMIWA KA “VUMBHONI LEBYI A BYI KAYIVELA”

Hi xikombiso, hi lembe ra 2009 phephahungu rin’wana ri vulavule hi xipalapala lexi kumiweke lexi vuriwaka Ida.⁴³ Phephahungu ra The Guardian ra le United Kingdom (UK) a ri ri ni nhlokomhaka leyi nge: “Xipalapala Xa Ida I Vumbhoni Lebyi A Byi Kayivela Eka Ivholuxini Ya Munhu.”⁴⁴ Kambe endzhaku ka masiku ma nga ri mangani phephahungu ra le UK leri vitaniwaka New Scientist ri te: “Ida a hi byona ‘vumbhoni lebyi a byi kayivela’ bya ivholuxini ya munhu.”⁴⁵

Xivutiso: Hayini “vumbhoni lebyi a byi kayivela” byi haxiwa loko byi kumeka kambe loko byi susiwa byi nga haxiwi?

Nhlamulo: Mayelana ni lava kumeke marhambu lawa, Robin Derricourt loyi a tshahiweke eku sunguleni u ri: “Murhangeri eka ntlawa wa vulavisisi u fanele a kandziyisa nkoka wa leswi kumiweke leswaku a ta kota ku koka rinoko ra valavisisi leswaku va ta kuma mali eka vanhu lava nga riki valavisisi naswona va ta endla tano hi swinavetiso swa le ka mahungu, ngopfungopfu eka lava va lavaka xitori lexi tsakisaka.”⁴⁶

SWIFANISO EKA TIBUKU NI SWIKOMBISO SWA MFENHE LEYI FANAKA NI MUNHU

Mikarhi yo tala eka swifaniso leswi, hi vona “munhu wo sungula” a fana ni mfenhe kutani leswi swi yaka swi fana ni munhu swi na xikandza, mihlovo ni misisi yo fana ni ya munhu.

Xivutiso: Xana van’wasayense va nga tlhela va endla xikombiso xa munhu wo sungula va tirhisa marhambu lawa va ma kumeke?

Nhlamulo: Doo! Hi 2003, Carl N. Stephan, mutivi wa marhambu, loyi a tirhaka eka Department of Anatomical Sciences, eUniversity ya Adelaide, leyi nga eAustralia, u tsale leswi: “A swi nge koteki ku endla swikandza swa vanhu vo sungula kumbe ku kuma swo karhi eka swona.” U ri ku endla tano hi timfenhe ta sweswi “swi ta humesa mbuyelo lowu nga riki ntiyiso, lowu nga tshembekiki.” U gimete hi ku yini? “Ku ringeta ku endla xikandza xa vanhu vo sungula swi nga va ni vuyelo lebyi nga riki ntiyiso.”⁴⁷

KU KAMBELA VUTLHARI HI KU TIRHISA SAYIZI YA BYONGO

Xivutiso: Xana hi nga tirhisa sayizi ya byongo ku pima vutlhari?

Nhlamulo: Doo! Ntlawa wun’wani wa valavisisi lava tirhiseke sayizi ya byongo ku vona leswaku a ku ri xivumbiwa xihi lexi a xi ri kusuhi ni ku fana ni munhu, va vula leswaku “mikarhi yo tala a va kanakana.”⁴⁸ Hikwalahokayini? Xiya leswi phephahungu ra Scientific American Mind ri swi vuleke hi 2008: “Van’wasayense va tsandzekile ku kuma vuxaka lebyi nga kona exikarhi ka vanhu ni timfenhe hi ku tirhisa byongo, swi tano ni le ka mitlawa yin’wana ya swiharhi. Nakambe a va swi kotanga ku twisisa ku tirhisana loku nga kona exikarhi ka vutlhari ni swiphemu swo karhi swa byongo handle ka xiphemu xa byongo lexi vitaniwaka Broca lexi kongomisaka ndlela leyi munhu a vulavulaka hayona.”⁴⁹

U ehleketa yini? Hayini van’wasayense va tirhisa sayizi ya byongo ku tiva vuxaka lebyi nga kona exikarhi ka timfenhe ni vanhu hambiloko va swi tiva leswaku sayizi ya byongo a yi nge tirhisiwi ku pima vutlhari? Xana va sindzisa ku tirhisa vumbhoni lebyi ku seketela dyondzo ya vona? Naswona hikwalahokayini valavisisi va tshamela ku kanetana hileswaku hi wahi marhambu lama faneleke ku tirhisiwa ku kombisa ku tumbuluka ka vanhu? Xana swi nga endleka leswaku marhambu lawa va ma tirhisaka ya ri ya timfenhe leti nga ha riki kona?

Ku vuriwa yini hi marhambu yo fana ni ya vanhu va khale (Neanderthals) lawa hakanyingi ku vuriwaka leswaku i vumbhoni bya leswaku vanhu va huma eka timfenhe? Valavisisi va sungula ku cinca mavonelo ya vona hi marhambu lawa. Hi 2009 Milford H. Wolpoff u tsale eka American Journal of Physical Anthropology a ku: “Swi nga endleka marhambu ya Neandertals a ku ri ya rixaka ro karhi ra vanhu.”⁵⁰

Vakambisisi vo tshembeka se va swi xiya leswaku ku tikukumuxa, mali ni ku va van’wamahungu va lava ku va ni ndhuma, swi endla leswaku “vumbhoni” bya ku tihundzukela ka vanhu byi nga tirhisiwi kahle. Xana u tiyimisele ku tshemba vumbhoni byebyo?

f Xitsundzuxo: Valavisisi hinkwavo lava tshahiweke laha a va swi tshembi leswi Bibele yi swi vulaka hi ku tumbuluxiwa ka swilo. Hinkwavo va pfumela eka dyondzo ya ivholuxini.

g Rito leri nge “hominid” ri hlamusela leswi valavisisi va ivholuxini va swi vulaka mayelana ni laha vanhu va humaka kona.

I YINI LEXI HOXEKE HI XIFANISO LEXI?

Swifaniso swo tanihi leswi swi voyamele tlhelo rin’we naswona swi titshege hi ndlela leyi valavisisi ni va dirowi va titwaka ha yona ku nga ri eka vumbhoni lebyi tiyeke.⁵¹
Swo tala swa swifaniso leswi swi sekeriwe eka swipalapala ni matino lama nga helelangiki hikuva leswi heleleke a swi kumeki.
Valavisisi a va pfumelelani emhakeni ya leswaku marhambu ya swivumbiwa leswi ma wela eka mintlawa yihi.
Vadirowi va tsandzeka ku dirowa kahle ndlela leyi swikandza swa swivumbiwa leswi a swi ri xiswona, muhlovo wa nhlonge ni misisi ya swona.
Xivumbiwa ha xin’we xi dirohiwe xi ya xi languteka ku fana na munhu wa sweswi hikwalaho ka sayizi ya byongo bya xona. Va endle tano swi nga ri na mhaka ku vumbhoni bya leswaku sayizi ya byongo a yi kombisi vutlhari.