1, 2. (a) Varhangeri va vukhongeri va humelele njhani eka ku sivela ntirho wo chumayela, kambe vaapostola va endle yini? (b) Ha yini vaapostola va ale ku tshika ku chumayela loko ntirho lowu wu yiri­siwa?

A KU ri endzhakunyana ka Pentekosta ya 33 C.E. Vandlha ra Vukreste ra le Yerusalema a ro va ni mavhiki ma nga ri mangani ntsena ri simekiwile. Handle ko kanakana, Sathana u vone ku ri nkarhi lowunene wo ri hlasela. Emahlweni ko va vandlha leri ri tiya hi tlhelo ra moya, a a lava ku ri herisa. Hi ku hatlisa, Sathana u endle swiendlakalo leswi endleke leswaku varhangeri va vukhongeri va yirisa ntirho wo chumayela hi Mfumo. Hambiswiritano, vaapostola va hambete va chumayela hi xivindzi naswona vavanuna ni vavasati vo tala va ve “lava pfumelaka eHosini.”​—Mint. 4:​18, 33; 5:14.

² Hikwalaho ko hlundzuka, vakaneti va tlhele va hlasela​—enkarhini lowu va pfalele vaapostola hinkwavo ekhotsweni. Hambiswiritano, hi vusiku byebyo, ntsumi ya Yehovha yi pfule minyangwa ya khotso naswona nimixo vaapostola se a va tlhelele eka ntirho wa vona wo chumayela! Va tlhele va khomiwa kutani va yisiwa eka vafumi, lava a va hehla vaapostola leswaku va tlula nawu lowu a wu va sivela ku chumayela. Hi xivindzi, vaapostola va te: “Hi fanele ku yingisa Xikwembu tanihi mufumi ku tlula vanhu.” Vafumi va hlundzuke swinene lerova a va lava ku “dlaya” vaapostola. Kambe hi nkarhi wolowo wo tika, Gamaliyele mudyondzisi wa Nawu loyi a a xiximiwa u lemukise vafumi a ku: “Xiyisisani . . . Mi nga tikarhati hi vanhu lava, kambe va tshikeni.” Lexi hlamarisaka, vafumi va yingise xitsundzuxo xakwe kutani va tshika vaapostola va famba. Xana vavanuna volavo vo tshembeka va endle yini? Handle ko kanakana, va hambete va “nga rhuteli ku dyondzisa ni ku vula mahungu lamanene hi ta Kreste, Yesu.”​—Mint. 5:​17-21, 27-42; Swiv. 21:​1, 30.

3, 4. (a) Hi yihi ndlela leyi humeleleke leyi Sathana a yi tirhiseke ku ringana nkarhi wo leha leswaku a hlasela vanhu va Xikwembu? (b) Xana hi ta kambisisa yini eka ndzima leyi ni leti landzelaka timbirhi?

³ Nandzu wolowo wa le hubyeni wa hi 33 C.E. a ku ri nkaneto wo sungula wa le nawini evandlheni ra Vukreste naswona a ku nga ri wo hetelela. (Mint. 4:​5-8; 16:​20; 17:​6, 7) Enkarhini wa hina, Sathana wa ha kucetela vakaneti va vugandzeri bya ntiyiso leswaku va hlohlotela valawuri ku yirisa ntirho wa hina wo chumayela. Vakaneti va hehle vanhu va Xikwembu hi ku vula leswaku va tlula nawu hi tindlela to tala to hambana-hambana. Xo sungula va vula leswaku hi endla leswaku ku nga vi na ku rhula etikweni​—hi vanhu lava vangaka mpfilumpfilu. Nakambe va vula leswaku hi vapfukeri va mfumo; ni leswaku hi van’wamabindzu​—vaxavisi. Hi nkarhi lowu faneleke, vamakwerhu va yise milandzu leyi ehubyeni ku kombisa leswaku swihehlo sweswo i mavunwa. Xana byi ve byihi vuyelo bya milandzu yoleyo?  Xana swiboho swa le hubyeni leswi endliweke eka makume ya malembe lama hundzeke swi ku khumba njhani namuntlha? A hi kambisiseni milandzu yi nga ri yingani ya le hubyeni hi vona leswaku hi tihi tindlela leti va pfuneteke ha tona eku “lweleni ni le ku simekeni ka mahungu lamanene hi nawu.”​—Filp. 1:7.

⁴ Eka ndzima leyi hi ta kambisisa ndlela leyi hi yi lweleke ha yona mfanelo ya hina yo va ni ntshunxeko wo chumayela. Eka tindzima timbirhi leti landzelaka hi ta tlhuvutsa tinyimpi ta le nawini leti hi ti lweke leswaku hi nga vi xiphemu xa misava ni ku hanya hi milawu ya Mfumo.

5. Eku heleni ka va-1930, ha yini vachumayeri va Mfumo a va khomiwa naswona hi rihi goza leri lava rhangelaka va anakanyeke ku ri teka?

⁵ Eku heleni ka va-1930, madoroba ni swifundzha etikweni hinkwaro ra le United States of America ma sindzise Timbhoni ta Yehovha leswaku ti kuma mpfumelelo wa le nawini kumbe layisense leswaku ti ta kota ku endla ntirho wa tona wo chumayela. Kambe vamakwerhu a va endlanga xikombelo xa layisense. Layisense yi nga herisiwa yi nga ha tirhi naswona a va tshemba leswaku ku hava hulumendhe leyi nga ni mfanelo yo lwisana ni xileriso xa Yesu xa leswaku Vakreste va chumayela hi rungula ra Mfumo. (Mar. 13:​10) Hikwalaho ka sweswo, ku khomiwe madzana ya vachumayeri va Mfumo. Kutani lava rhangelaka enhlengeletanweni va endle xiboho xo yisa mhaka leyi ehubyeni. A va ri ni ntshembo wa leswaku va ta kombisa leswaku Xifundzha xi endle xiboho lexi nga riki enawini xa ku yirisa mfanelo ya Timbhoni yo gandzela hi ku ntshunxeka. Hi 1938 ku endleke mhaka yin’wana leyi endleke leswaku yi va nandzu lowu xiyekaka wa le hubyeni. Xana ku endleke yini?

6, 7. Xana ku humelele yini eka ndyangu wa ka ­Cantwell?

⁶ Hi Ravumbirhi nimixo, April 26, 1938, Newton Cantwell, loyi a nga ni malembe ya 60; swin’we ni nsati wakwe, Esther; ni vana va vona va majaha ku nga Henry, Russell na Jesse​—lava hinkwavo ka vona ku nga maphayona yo hlawuleka​—va hlele ku heta siku hinkwaro va ri eku chumayeleni edorobeni ra le New Haven, eConnecticut. Entiyisweni, a va tiyimisele ku va ekule ni le kaya masiku ma nga ri mangani. Ha yini? Hikuva se a va khomiwe minkarhi yo hlayanyana, kutani va xiye leswaku va nga ha tlhela va khomiwa. Kambe sweswo a swi ku herisanga ku navela ka ndyangu wa ka Cantwell ku chumayela rungula ra Mfumo. Va tirhise timovha timbirhi ku ya eNew Haven. Newton u chayele movha ya ndyangu leyi a yi tele hi minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni ni tigramafoni leti khomekaka, loko hi hala tlhelo Henry loyi a nga ni malembe ya 22 a chayela movha leyi nga ni mpfumawulo. Kambe ku nga si hela tiawara ti nga ri tingani va yimisiwe hi maphorisa.

⁷ Ku rhange ku khomiwa Russell, loyi a nga ni malembe ya 18 kutani ku landzela Newton na Esther. Jesse loyi a nga ni malembe ya 16, loyi a ri ekulenyana, a a langutile loko vatswari vakwe ni buti wakwe va khomiwa hi maphorisa. Henry a ri karhi a chumayela eka xiphemu xin’wana xa doroba, kutani Jesse loyi a ha ri ntsongo u sale a ri yexe. Hambiswiritano, u teke gramafoni yakwe kutani a hambeta a chumayela. Vavanuna vambirhi lava nga Makhatoliki va pfumelele Jesse a tlanga nkulumo leyi rhekhodiweke ya Makwerhu Rutherford  leyi a yi ri ni nhloko-mhaka leyi nge “Valala.” Kambe loko va ri karhi va yingisela nkulumo yoleyo, vavanuna volavo va hlundzuke swinene lerova va lava ku ba Jesse. Hi ku titsongahata, Jesse u fambe a va siya, kambe endzhaku ka sweswo, u yimisiwe hi phorisa. Jesse hilaha ku fanaka u hetelele a khomiwile. Maphorisa a ma n’wi hakerisanga Makwerhu wa xisati Cantwell, kambe ma hakerise Makwerhu Cantwell ni vana vakwe va majaha. Hambiswiritano, va hume hi beyili hi siku rero.

8. Ha yini huvo yi vone Jesse Cantwell nandzu wa ku vanga mpfilumpfilu?

⁸ Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, hi September 1938, ndyangu wa ka Cantwell wu ye eku tengeni ehubyeni ya le New Haven. Newton, Russell na Jesse va voniwe nandzu hikwalaho ko kombela munyikelo va nga ri na layisense. Ku nga khathariseki xikombelo xo hundzisela nandzu emahlweni eka Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi ya le Connecticut, Jesse u voniwe nandzu wa ku hlohlotela hasahasa​—muvangi wa mpfilumpfilu. Ha yini? Hikuva vavanuna vambirhi va Makhatoliki lava yingiseleke nkulumo yoleyo leyi rhekhodiweke va nyikele vumbhoni ehubyeni bya leswaku a yi sandza vukhongeri bya vona naswona yi va hlundzukisile. Leswaku va lwisana ni xiboho lexi nga riki xinene xa huvo, vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri enhlengeletanweni ya hina va endle xikombelo xo hundzisela nandzu eka Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi ya le United States, ku nga huvo leyi tlakukeke swinene ya le tikweni.

9, 10. (a) Xana Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi ya le United States yi endle xiboho xihi malunghana ni ndyangu wa ka Cantwell? (b) Xana ha ha vuyeriwa njhani eka xiboho xexo?

⁹ Ku sukela hi March 29, 1940, Muavanyisi-nkulu Charles E. Hughes ni vaavanyisi-kulobye va nhungu va yingisele mhaka leyi  vuriweke hi Makwerhu Hayden Covington, ku nga gqweta leri yimelaka Timbhoni ta Yehovha. * Loko gqweta ra xifundzha xa le Con­nect­icut ri vula mhaka ya rona leswaku ri ringeta ku kombisa leswaku Timbhoni a ti ri vanhu lava vangaka mpfilumpfilu, muavanyisi un’wana u vutise a ku: “Xana a hi ntiyiso leswaku rungula leri Kreste Yesu a ri chumayeleke a ri nga rhandziwi enkarhini wakwe?” Gqweta leri yimelaka xifundzha ri hlamule ri ku: “Swi tano naswona loko ndzi yi tsundzuka kahle Bibele ya mina, yi kombisa leswi humeleleke Yesu hikwalaho ko chumayela rungula rolero.” Hakunene marito wolawo a ma vuleke a ma ri manene! Handle ko swi xiya, gqweta rolero ri fanise Timbhoni na Yesu naswona xifundzha ri xi fanise ni lava va n’wi khomeke. Hi May 20, 1940, Huvo yi endle xiboho xo yima na Timbhoni.

¹⁰ Xana a ku ri wihi nkoka wa xiboho lexi endliweke hi Huvo? Xi endle leswaku mfanelo ya ku gandzela hi ku ntshunxeka yi sirheleriwa ni leswaku ku nga vi na mfumo, xifundzha kumbe hulumendhe ya kwalaho leyi nga endlaka xiboho lexi nga riki enawini xo bakanya mfanelo yoleyo yo gandzela hi ku ntshunxeka. Ku engetela kwalaho, Huvo yi kume leswaku mahanyelo ya Jesse “a ma nga vangi hasahasa kumbe ku endla leswaku ku nga vi na ku rhula endhawini yoleyo.” Hikwalaho, xiboho xexo xi swi veke erivaleni leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti kavanyeti ku rhula ka le tikweni. Hakunene loku i ku hlula loku xiyekaka ka le nawini ka malandza ya Xikwembu! Xana ha ha vuyeriwa njhani eka ku hlula loku? Gqweta leri nga Mbhoni ri te: “Mfanelo yo gandzela hi ku ntshunxeka handle ko chava ku yirisiwa swi nga ri enawini yi pfumelela hina Timbhoni namuntlha leswaku hi chumayela hi ntshembo wa hina eka vanhu va le migangeni leyi hi tshamaka eka yona.”

11. Xana vamakwerhu va le Canada va endle tsima rihi naswona ha yini?

¹¹ Hi va-1940, Timbhoni ta Yehovha ta le Canada ti langutane ni nkaneto wa tihanyi. Hikwalaho, hi 1946 leswaku va paluxa endlelo leri hoxeke ra Xifundzha ra malunghana ni mfanelo yo gandzela hi ku ntshunxeka, vamakwerhu va endle tsima leri heteke masiku ya 16, laha a va fambisa xiphephana lexi nga ni nhloko-mhaka leyi nge Quebec’s Burning Hate for God and Christ and Freedom Is the Shame of All Canada. Xiphephana lexi xa matluka ya mune xi paluxe hi vuenti mpfilumpfilu lowu hlohloteriweke hi vafundhisi, tihanyi ta maphorisa ni madzolonga lama endliweke hi ntshungu wa vapfukeri eka vamakwerhu va le xifundzheni xa le Quebec. Xiphephana xexo xi te: “Timbhoni ta Yehovha ti hambeta ti khomiwa swi nga ri enawini. Ku ni milandzu ya kwalomu ka 800 leyi timbhoni ta Yehovha ti hehliwaka ha yona eGreater Montreal.”

12. (a) Xana vakaneti va angule njhani eka tsima ro fambisa xiphephana? (b) Xana vamakwerhu va hehliwe hi nandzu wihi? (Nakambe vona nhlamuselo ya le hansi.)

¹² Maurice Duplessis ku nga Muchaviseki wa le Quebec, loyi a tirhaka swin’we na Khadinali wa Villeneuve wa Rhoma Khatoliki, u angule hi ku vula leswaku “ku fanele ku lwiwa nyimpi ya tihanyi” ni Timbhoni. Nhlayo ya milandzu yi hatle yi andza yi suka eka 800 ku ya eka 1 600. Makwerhu un’wana wa xisati loyi a nga phayona u te: “Maphorisa ma hi khome minkarhi yo tala lerova a hi nga ha swi tivi  leswaku hi khomiwe kangani.” Timbhoni leti a ti kumiwa ti ri karhi ti fambisa xiphephana xexo a ti voniwa nandzu wo fambisa “minkandziyiso leyi nga ni khombo.” *

13. I vamani vanhu vo sungula ku tengisiwa ehubyeni hikwalaho ko voniwa nandzu wa ku pfukela mfumo naswona huvo yi endle xiboho xihi?

¹³ Hi 1947, Makwerhu Aimé Boucher ni vana vakwe va vanhwanyana ku nga Gisèle, loyi a nga ni malembe ya 18 na Lucille, loyi a nga ni malembe ya 11, ku ve vona vo sungula ku tengisiwa ehubyeni hikwalaho ko voniwa nandzu wa ku pfukela mfumo. Va fambise swiphephana leswi nga ni nhloko-mhaka leyi nge Quebec’s Burning Hate ekusuhi na purasi etintshaveni ta le dzongeni wa Doroba ra Que­bec, kambe a swi tika ku va teka tanihi vanhu lava vangaka mpfilumpfilu lava nga riki na nawu. Makwerhu Boucher a ri wanuna wa ku titsongahata loyi a rhuleke loyi a a khathalela purasi rakwe leritsongo naswona minkarhi yin’wana a ya edorobeni hi hanci leyi nga ni xigolonyana. Hambiswiritano, ndyangu wakwe wu tiyisele ku khomiwa hi ndlela yo biha loku boxiweke eka xiphephana xexo. Muavanyisi wa le hubyeni loyi a a venga Timbhoni, u arile ku pfumela vumbhoni lebyi a byi kombisa leswaku ndyangu wa ka Bouchers a wu nga ri na nandzu. Ematshan’weni ya sweswo, u pfumele leswi vuriweke hi muchuchisi leswaku xiphephana xexo a xi vanga hasahasa naswona ndyangu wa ka Bouchers wu fanele wu voniwa nandzu. Kutani xiboho xa muavanyisi xi ve lexi: I nandzu ku vulavula hi ntiyiso! Aimé na Gisèle va voniwe nandzu wo fambisa minkandziyiso leyi nga ni khombo naswona hambi ku ri Lucille loyi a ri n’wana u hete masiku mambirhi ekhotsweni. Vamakwerhu va endle xikombelo xo hundzisela nandzu emahlweni eka Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi ya le Canada, ku nga huvo leyi tlakukeke etikweni, leyi pfumeleke ku yingisela nandzu wa vona.

14. Xana vamakwerhu va le Quebec va endle yini emalembeni lawa a ku ri ni nxaniso?

¹⁴ Hi nkarhi wolowo, vamakwerhu lava nga ni xivindzi va le Quebec va hambete va chumayela rungula ra Mfumo hambiloko va langutane ni nxaniso lowu a wu ya wu nyanya ni nhlaselo wa tihanyi leswi minkarhi yo tala a swi endla leswaku ku va ni vuyelo lebyinene. Eka malembe ya mune endzhaku ka ku sungula ka tsima ra ku fambisa xiphephana hi 1946, nhlayo ya Timbhoni eQuebec yi andze yi suka eka 300 yi ya eka 1 000! *

15, 16. (a) Xana Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi ya le Canada yi endle xiboho xihi hi nandzu wa ndyangu wa ka Boucher? (b) Xana ku hlula loku ku va khumbe njhani vamakwerhu ni vanhu van’wana?

¹⁵ Hi June 1950, Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi ya le Canada, leyi vumbiwaka hi vaavanyisi va kaye, yi yingisele nandzu wa Aimé Boucher. Endzhaku ka tin’hweti ta tsevu, hi December 18, 1950, Huvo yi endle xiboho xo yima na hina. Ha yini? Makwerhu Glen How, loyi a nga gqweta ra Timbhoni, u hlamusele leswaku Huvo yi pfumelelane ni mhaka leyi vuriweke hi muhehliwa ya leswaku “munhu loyi a pfukelaka mfumo” u fanele a va ni madzolonga leswi nga ta kombisa leswaku u lwisana ni hulumendhe. Hambiswiritano, xiphephana xexo a xi nga ri na “swona swilo sweswo naswona a xi vulavula hi nawu.” Makwerhu How u engetele a ku: “Ndzi tivonele hi ya mina ndlela leyi Yehovha a hluleke ha yona.” *

¹⁶ Hakunene xiboho lexi endliweke hi Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi xi endle leswaku Mfumo wa Xikwembu wu hlula. Xi hungute milandzu ya 122 leyi nga si tengiwaka ya Timbhoni ta le Que­bec leti voniweke nandzu wo fambisa minkandziyiso leyi nga ni khombo. Ku engetela kwalaho, xiboho xa Huvo a xi ta endla leswaku  vaaka-tiko hinkwavo va le Canada ni lava nga ematikweni lama nga ehansi ka Mfumo wa Manghezi va va ni ntshunxeko wa ku vula swivilelo swa vona malunghana ni hulumendhe. Ku hlula loku ku endle leswaku Timbhoni ta Yehovha ti nga ha hlaseriwi hi kereke ni hulumendhe ya le Quebec. *

17. Xana tihulumendhe tin’wana ti ringete njhani ku lawula ntirho wa hina wo chumayela?

¹⁷ Ku fana ni Vakreste vo sungula, malandza ya Yehovha namuntlha “a hi vaxavisi va rito ra Xikwembu.” (Hlaya 2 Vakorinto 2:​17.) Hambiswiritano, tihulumendhe tin’wana ti ringeta ku lawula ntirho wa hina wo chumayela hi ku va ti endla milawu leyi khutazaka ku bindzula. A hi kambisiseni milandzu yimbirhi ya le hubyeni leyi endleke leswaku swi kanakanisa loko ku ri hileswaku Timbhoni ta Yehovha i vaxavisi kumbe i vatirheli.

18, 19. Xana valawuri va le Denmark va ringete njhani ku sivela ntirho wo chumayela?

¹⁸ Denmark. Hi October 1, 1932, ku ve ni nawu lowu endleke leswaku swi nga vi enawini ku xavisa minkandziyiso handle ko va ni layisense yo xavisa. Hambiswiritano, vamakwerhu a va endlanga xikombelo xa layisense yoleyo. Hi siku leri landzelaka, vahuweleri va ntlhanu va hete siku va ri karhi va chumayela eRoskilde, ku nga doroba leri nga evupela-dyambu bya ntsindza wa Copenhagen, laha ku ya kona swi tekaka tikhilomitara to tlula 30. Loko dyambu ri pela, muhuweleri un’wana loyi a vuriwaka August Lehmann a a lahlekile. A a khomiwe hikwalaho ko xavisa minkandziyiso a nga ri na layisense.

¹⁹ Hi December 19, 1932, August Lehmann u ye ehubyeni. U vule leswaku a ri karhi a yimisa vanhu leswaku a va nyika minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni, kambe u kanete mhaka ya leswaku a ri eku xaviseni. Huvo yi pfumelelane na yena. Yi te: “Muhehliwa . . . wa swi kota ku tikhathalela hi tlhelo ra timali, a nga le ku kumeni ka mali eka bindzu ro karhi naswona a nga tiyimiselanga ku endla tano, kambe ematshan’weni ya sweswo ntirho wakwe wu endle leswaku a lahlekeriwa hi mali.” Hi ku yima ni Timbhoni, huvo yi endle xiboho xa leswaku ntirho wa Lehmann a wu fanelanga “wu fanisiwa ni bindzu.” Kambe, valala va vanhu va Xikwembu a va tiyimisele ku herisa ntirho wo chumayela etikweni hinkwaro. (Ps. 94:​20) Muchuchisi wa kwalaho u endle xikombelo xo yisa nandzu emahlweni eka Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi ya le tikweni rero. Xana vamakwerhu va angule njhani?

20. Xana Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi ya le Denmark yi endle xiboho xihi naswona vamakwerhu va endle yini?

²⁰ Eka vhiki leri a va ta tenga ha rona eka Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi, Timbhoni etikweni hinkwaro ra Denmark ti ndlandlamuxe ntirho wa tona wo chumayela. Hi Ravumbirhi, October 3, 1933, Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi yi tivise xiboho xa yona. Yi pfumelelane ni xiboho lexi endliweke hi huvo leyitsongo xa leswaku August Lehmann a nga tlulanga nawu. Xiboho xexo a xi ta endla leswaku Timbhoni ti hambeta ti chumayela hi ku ntshunxeka. Leswaku va kombisa ku tlangela ka vona ndlela leyi Yehovha a hluleke ha yona nyimpi leyi, vamakwerhu va wu ndlandlamuxe swinene ntirho wa vona wo chumayela. Ku sukela loko Huvo yi endle xiboho xexo, vamakwerhu va le Denmark va swi kotile ku endla ntirho wa vona handle ko siveriwa hi hulumendhe.

21, 22. Hi xihi xiboho lexi endliweke hi Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi ya le United States eka nandzu wa Makwerhu Murdock?

 ²¹ United States. Hi Sonto, February 25, 1940, Robert Mur­dock, Lontsongo, loyi a nga phayona swin’we ni Timbhoni tin’wana ta nkombo va khomiwile loko va ri karhi va chumayela eJeannette, ku nga doroba leri nga ekusuhi na le Pittsburgh, exifundzheni xa le Pennsylvania. Va voniwe nandzu hikwalaho ko tsandzeka ku xava layisense leswaku va ta kota ku fambisa minkandziyiso. Endzhaku ko endla xikombelo xo hundzisela nandzu emahlweni, Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi ya le United States yi pfumerile ku yingisela nandzu wa vona.

²² Hi May 3, 1943, Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi yi tivise xiboho xa yona, lexi eka xona yi yimeke ni Timbhoni. Huvo a yi yimanga na yona mhaka ya leswaku ti fanele ti kuma layisense hikuva sweswo a swi ta endla leswaku “mfanelo ya tona leyi ti nyikiweke yona hi Tiko yi soriwa.” Huvo yi herise nawu wa tiko wa ku “sivela vanhu ku vulavula hi ku ntshunxeka ni mfanelo yo gandzela hi ku ntshunxeka.” Loko a vulavula hi xiboho lexikulu lexi endliweke hi Huvo, Justice William O. Douglas u vule leswaku ntirho wa Timbhoni ta Yehovha “a wu katsi ku chumayela ntsena kumbe ku fambisa minkandziyiso ya vukhongeri. Kambe wu katsa swilo sweswo haswimbirhi.” U engetele a ku: “Muxaka lowu wa vukhongeri wu katsa swilo leswi leswi tlakukeke . . . hilaha vagandzeri etikerekeni va chumayelaka hakona exitejini.”

23. Ha yini ku hlula ka milandzu ya le hubyeni ya 1943 ku ri ka nkoka eka hina namuntlha?

²³ Xiboho lexi endliweke hi Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi xi hoxe xandla eka ku hlula lokukulu ka le nawini ka vanhu va  Xikwembu. Xi tiyisekise leswi hi nga swona hakunene​—vatirheli lava nga Vakreste, ku nga ri van’wamabindzu. Hi siku rero leri nga rivalekiki hi 1943, Timbhoni ta Yehovha ti hlule milandzu ya 12 eka ya 13, ku katsa ni xiboho lexi endliweke eka mhaka ya Murdock, eHubyeni leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi. Swiboho leswi swa le hubyeni i xikombiso lexikulu eka milandzu ya sweswinyana ya le hubyeni leyi vakaneti va hina va tlheleke va sola mfanelo ya hina yo chumayela rungula ra Mfumo etindhawini ta mani na mani ni hi yindlu ni yindlu.

24. Xana hi endla yini loko hulumendhe yi yirisa ntirho wa hina wo chumayela?

²⁴ Tanihi malandza ya Yehovha, hi swi tlangela swinene loko tihulumendhe ti hi nyika mfanelo ya le nawini yo chumayela rungula ra Mfumo hi ku ntshunxeka. Hambiswiritano, loko hulumendhe yi yirisa ntirho wa hina wo chumayela, hi tirhisa tindlela tin’wana, hi hambeta hi yisa ntirho wa hina emahlweni hilaha hi nga kotaka hakona. Ku fana ni vaapostola, “hi fanele ku yingisa Xikwembu tanihi mufumi ku tlula vanhu.” (Mint. 5:​29; Mat. 28:​19, 20) Hi nkarhi lowu fanaka, hi endla xikombelo xo hundzisela nandzu emahlweni eka tihuvo leswaku ti herisa xiboho lexi endliweke xo yirisa ntirho wa hina. Xiya swikombiso swimbirhi.

25, 26. Hi wihi nandzu lowu yisiweke eHubyeni leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi ya le Nicaragua naswona ku ve ni vuyelo byihi?

²⁵ Nicaragua. Hi November 19, 1952, murhumiwa tlhelo nandza wa rhavi Donovan Munsterman u nghene eHofisini ya Vahlapfa entsindza wa Managua. U lerisiwe ku ya eka Arnoldo García loyi a nga Murhangeri, loyi a nga namba a kongoma ehofisini. Murhangeri u byele Donovan leswaku Timbhoni ta Yehovha hinkwato ta le Nicaragua a ti “yirisiwe ku ya emahlweni ti chumayela hi tidyondzo ta tona ni ku endla mintirho leyi fambisanaka ni vukhongeri bya tona.” Loko a n’wi vutisa leswaku ha yini, Murhangeri García u hlamusele leswaku Timbhoni a ti nga ri na mpfumelelo lowu humaka eka holobye wa hulumendhe leswaku ti endla ntirho wa tona naswona  a ti hehliwa hi ku va makhomunisi. Xana i vamani lava a va hi hehla? I vafundhisi va Rhoma Khatoliki.

²⁶ Hi ku hatlisa Makwerhu Munsterman u endle xikombelo xo hundzisela nandzu emahlweni eka Holobye wa Hulumendhe ni wa Vukhongeri swin’we ni le ka Presidente Anastasio Somoza García, kambe a xi hlamuriwanga. Kutani vamakwerhu va tirhise tindlela tin’wana. Va pfale Holo ya Mfumo, va hlangana hi mintlawa leyitsongo kutani va tshika ku chumayela exitarateni, kambe va ya emahlweni va chumayela rungula ra Mfumo. Hi nkarhi lowu fanaka, va endle xikombelo eka Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi ya le Nicaragua, va kombela Huvo leswaku yi herisa ku yirisiwa ka ntirho wa vona wo chumayela. Maphepha-hungu ya le tindhawini to tala ma vike hi ku yirisiwa loku ni xikombelo xexo naswona Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi yi pfumele ku yingisela nandzu wa kona. Xana ku ve ni vuyelo byihi? Hi June 19, 1953, Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi yi endle xiboho xo yima ni Timbhoni. Huvo yi kume leswaku xiboho lexi endliweke xo yirisa timbhoni xi honise mfanelo ya le nawini ya ntshunxeko wo vulavula, ripfalo ni ku gandzela hi ku ntshunxeka. Yi tlhele yi lerisa leswaku hulumendhe ya le Nicaragua na Timbhoni va tlhela va va ni vuxaka lebyi a va ri na byona eku sunguleni.

27. Ha yini vanhu va le Nicaragua va hlamarisiwe hi xiboho lexi endliweke hi Huvo naswona vamakwerhu va ku teke njhani ku hlula loku?

²⁷ Vanhu va le Nicaragua va hlamarile loko Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi yi yima na Timbhoni. Ku ta fikela kwalaho, nkucetelo wa vafundhisi wu hambete wu kula laha Huvo yi papalateke timholovo na vona. Nakambe, ntshikilelo wa vatirhela-mfumo a wu ri wukulu swinene laha Huvo yi lwisaneke ni swiboho leswi va swi endleke. Vamakwerhu a va tiyiseka leswaku va hlule hikwalaho ka leswi Hosi ya vona yi va sirheleleke naswona va hambete va chumayela.​—Mint. 1:8.

28, 29. Exikarhi ka va-1980, i ku cinca kwihi loku endlekeke eZaire?

²⁸ Zaire. Exikarhi ka va-1980, a ku ri ni Timbhoni ta kwalomu ka 35 000 eZaire, laha sweswi ku vitaniwaka Democratic Republic of Congo. Leswaku ri hambeta ri ndlandlamuxa mintirho ya Mfumo, rhavi ri ake miako leyintshwa. Hi December 1985, ku khomiwe ntsombano wa matiko yo hambana-hambana entsindza wa doroba ra Kinshasa naswona ku ve ni vapfhumba va 32 000 vo huma ematikweni yo tala ya misava lava a va tate xitediyamu xa le dorobeni. Kambe, swiyimo swa malandza ya Yehovha swi sungule ku cinca. Xana ku endleke yini?

²⁹ Makwerhu Marcel Filteau, loyi a nga murhumiwa wo huma eQuebec, le Canada, loyi a tiyiseleke ku xanisiwa hi nkarhi wa ku fuma ka Duplessis, a tirha eZaire hi nkarhi wolowo. Loko a hlamusela leswi humeleleke u te: “Hi March 12, 1986, vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri va nyikiwe papila leri a ri vula leswaku ku hlangana ka Timbhoni ta Yehovha eZaire a ku le nawini.” Ku yirisiwa koloko ku sayiniwe hi presidente ya tiko Mobutu Sese Seko.

30. Hi xihi xiboho xa nkoka lexi Komiti ya Rhavi a yi fanele yi xi endla naswona yi kunguhate ku endla yini?

³⁰ Hi siku leri landzelaka xiya-ni-moya xa le tikweni xi vike xi ku: “A hi nge he pfuki hi twe hi ta Timbhoni ta Yehovha laha [Zaire].” Ku landzele minxaniso ya xitshuketa. Tiholo ta Mfumo ti onhiwile, vamakwerhu va tekeriwe swilo swa vona, va khomiwa ni ku tlhela va biwa. Ku tlhele ku khomiwa ni vana va Timbhoni. Hi October 12,  1988, hulumendhe yi teke minkandziyiso ya hina hi nkani naswona Varindzi va le Tikweni ni vuthu va teke miako ya rhavi kutani va tshama eka yona. Vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri va endle xikombelo xo hundzisela nandzu emahlweni eka Presidente Mobutu kambe a va kumanga nhlamulo. Hi nkarhi wolowo, Komiti ya Rhavi a yi fanele yi endla xiboho xa nkoka, “Xana hi fanele hi endla xikombelo xo hundzisela nandzu emahlweni eka Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi, kumbe hi fanele hi rindza?” Timothy Holmes, loyi a ri murhumiwa tlhelo Muungameri wa Rhavi hi nkarhi wolowo, u te, “Hi titshege hi vutlhari bya Yehovha ni nkongomiso wakwe.” Endzhaku ko khongela hi mbilu hinkwayo, komiti yi vone leswaku a ku nga si va nkarhi wa ku teka goza ro endla xikombelo xo hundzisela nandzu emahlweni. Ematshan’weni ya sweswo, yi dzike eku khathaleleni vamakwerhu ni ku kuma tindlela to hambeta ku endliwa ntirho wo chumayela.

31, 32. Hi xihi xiboho lexi xiyekaka lexi Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi ya le Zaire yi xi endleke naswona xi va khumbe njhani vamakwerhu?

³¹ Ku hundze malembe yo hlayanyana. Timbhoni a ti nga ha tshikileriwi ngopfu naswona tiko se a ri ti xixima swinene timfanelo ta vanhu. Komiti ya Rhavi yi gimete hileswaku a ku ri nkarhi wa leswaku yi lwisana ni ku yirisiwa hi ku va yi endla xikombelo xo hundzisela nandzu emahlweni eka Huvo leyi Tlakukeke ya Vululami eZaire. Lexi hlamarisaka, Huvo leyi Tlakukeke ya Vuavanyisi yi pfumerile ku yingisela nandzu wa vona. Kutani hi January 8, 1993 kwalomu ka malembe ya nkombo endzhaku ka loko presidente yi lerise leswaku ti yirisiwa, Huvo yi vule leswaku xiendlo xa hulumendhe xo lwisana ni Timbhoni a xi nga ri enawini naswona yi herise ku yirisiwa koloko. Anakanya leswaku sweswo a swi ta va ni vuyelo byihi! Hi ku hoxa vutomi bya vona ekhombyeni, vaavanyisi va herise xiboho xa presidente ya tiko! Makwerhu Holmes u te, “Hi nkarhi wolowo wa ku tengisiwa, hi vone ndlela leyi Yehovha a nga cincaka swilo ha yona.” (Dan. 2:​21) Ku hlula loku ku tiyise ripfumelo ra vamakwerhu. A va vona onge Hosi, Yesu, u kongomise vanhu vakwe leswaku va tiva nkarhi  lowu va nga ta teka goza ha wona ni ndlela leyi va nga ri tekaka ha yona.

³² Leswi ku yirisiwa koloko se a ku herisiwile, rhavi ri pfumeleriwe ku amukela varhumiwa, ku aka miako leyintshwa ya rhavi ni ku amukela minkandziyiso leyi sekeriweke eBibeleni leyi humaka ematikweni man’wana. * Mawaku ntsako lowu malandza ya Xikwembu ya le misaveni hinkwayo ma nga na wona loko ma vona ndlela leyi Yehovha a sirhelelaka vumoya bya vanhu vakwe ha yona!​—Esa. 52:10.

33. Xana hi dyondza yini eka ku kambisisa milandzu leyi ya le hubyeni?

³³ Ku kambisisa ka hina ku hlula kun’wana ka tinyimpi ta le nawini i vumbhoni bya leswaku Yesu u hetisise xitshembiso xakwe lexi nge: “Ndzi ta mi nyika nomu ni vutlhari, lebyi lava lwisanaka na n’wina hinkwavo va nga ta ka va nga swi koti ku byi kaneta kumbe ku byi landzula.” (Hlaya Luka 21:​12-15.) Minkarhi yin’wana, Yehovha u endle leswaku ku va ni Vagamaliyele va le nkarhini wa hina leswaku va sirhelela vanhu vakwe ni ku tlhela a susumeta vaavanyisi lava nga ni xivindzi ni magqweta leswaku va avanyisa hi ku lulama. Yehovha u herise matlhari ya vakaneti va hina. (Hlaya Esaya 54:​17.) Nkaneto a wu nge swi koti ku sivela ntirho wa Xikwembu.

34. Ha yini ku hlula ka hina ka le nawini ku ri loku xiyekaka swonghasi naswona ku kombisa yini? (Nakambe vona bokisi leri nge “ Ku Hlula Loku Xiyekaka Ka Le Hubyeni Leyi Tlakukeke Loku Endleke Leswaku Ku Chumayela Hi Mfumo Ku Ya Emahlweni.”)

³⁴ Ha yini ku hlula ka hina ka le nawini ku ri loku xiyekaka swonghasi? Xiya leswi: Timbhoni ta Yehovha a ti lavi swikhundlha naswona ti hava nkucetelo wo biha eka vanhu. A hi vhoti, a hi seketeli mintlawa ya tipolitiki kumbe ku ringeta ku kucetela van’watipolitiki. Ku tlula kwalaho, lava va nga yisa milandzu ya vona eka huvo leyi tlakukeke entiyisweni i “vanhu lava nga dyondzekangiki, lava tolovelekeke.” (Mint. 4:​13) Kahle-kahle, tihuvo a ti na matimba ngopfu loko swi ta eka ku lwisana ni vukhongeri bya hina ni vakaneti va tipolitiki naswona a ti swi koti ku hi hlasela. Nilokoswiritano, hi ku phindha-phindha tihuvo ti endle xiboho xo yima na hina! Ku hlula ka hina ka le nawini i vumbhoni bya leswaku hi famba ‘etlhelo ka Xikwembu, swin’we na Kreste.’ (2 Kor. 2:​17) Hikwalaho, ku fana na muapostola Pawulo, hi vula hi ku: “Yehovha i mupfuni wa mina; ndzi nga ka ndzi nga chavi.”​—​Hev. 13:6.