Ku Hanya ni Vuvabyi Bya Ku Pfilunganyeka Ka Mianakanyo

SE YI andzile nhlayo ya vanhu lava nga ni vuvabyi bya ku pfilunganyeka ka mianakanyo. Hi xikombiso, ku ringanyetiwa leswaku vanhu lava tlulaka 330 wa timiliyoni emisaveni hinkwayo va karhatiwa hi ntshikilelo lowukulu, ku nga vuvabyi lebyi vonakaka hi ku va munhu a tsana swinene naswona a nga ha tsakeli nchumu. Ku ringanyetiwa leswaku emalembeni ya 20 lama taka, vanhu vo tala va ta va va khomiwe hi vuvabyi bya mbilu ivi ku landzela lava nga ni ntshikilelo. Hi yona mhaka leyi wu vitaniwaka “mukhuhlwana wa mianakanyo.”

Emalembeni ya sweswinyana, vuvabyi bya ku cinca-cinca ka ndlela leyi munhu a titwaka ha yona byi koke nyingiso wa vanhu vo tala. Swikombiso swa vuvabyi lebyi swi katsa ku va ni swipfukela hi ndlela yo hlamarisa, munhu wa kona a va ni ntshikilelo kutani a cinca a tsaka ngopfu. Buku yin’wana ya sweswinyana leyi kandziyisiweke hi Vandla ra ta Rihanyo ra le Amerika, yi ri: “Loko wa ha hlaseriwe hi ntshikilelo, u nga tikuma u navela ku tidlaya. Loko se u fikeriwe hi ntsako lowukulu, u nga ha tsandzeka ku endla swilo hi vutlhari naswona swi nga ha endleka u nga ri voni khombo eka leswi u swi endlaka.”

Vuvabyi bya swipfukela byi nga ha va byi hlasele tiphesente timbirhi ta vaaka-tiko va le United States, leswi vulaka leswaku ku ni vanhu va timiliyoni lava nga ni vuvabyi lebyi etikweni rero. Hambiswiritano, ku tiva leswaku i vangani lava nga ni vuvabyi lebyi a swi nge swi koti ku kombisa ndlela leyi swi tikaka ha yona ku langutana na byona.

Ntshikilelo—I Gome Leri Nga Lawulekiki

Vo tala va hina va swi tiva leswaku swi njhani ku va ni gome. Hi ku famba ka nkarhi—kumbexana endzhaku ka awara kumbe masiku ma nga ri mangani—gome ra nyamalala. Kambe ntshikilelo lowukulu a hi matlangwana. Njhani? Dok. Mitch Golant wa hlamusela: “Hina lava hi nga riki na ntshikilelo wa mianakanyo ha swi tiva leswaku gome leri hi vaka na rona ri tlhela ri hela, kambe ndlela leyi munhu la nga ni ntshikilelo wa mianakanyo a titwaka ha yona, ya cinca-cinca, a yi lawuleki ku fana ni xitimela lexi nga riki na tibiriki—a nga swi tivi leswaku wu ta hela rini.”

Ntshikilelo lowukulu wu ta hi tindlela to tala. Hi xikombiso, vanhu van’wana va khomiwa hi leswi swi vitaniwaka gome leri fambisanaka ni nguva, [seasonal affective disorder (SAD)], leri ri vaka kona hi tinguva to karhi ta lembe—ngopfu-ngopfu hi vuxika. Buku leyi kandziyisiweke hi Vandla ra Vanhu ra Mirhi, yi ri: “Vanhu lava nga ni SAD va vika leswaku gome ra vona ri nyanya ngopfu loko va tshama etindhawini leti nga en’walungwini swinene ni loko ku ri ni matsefu. Hambileswi ku vuriwaka leswaku vuvabyi lebyi bya SAD byi tala ku va kona hi masiku yo dzwihala ya vuxika, minkarhi yin’wana ku vuriwa leswaku byi va kona loko munhu a tirha endhawini leyi dzwihaleke, loko tilo ri pfala swi nga rindzeriwanga niloko munhu a nga voni kahle.”

Xana ntshikilelo lowukulu wu vangiwa hi yini? A swi tiveki kahle. Hambiloko nkarhi wun’wana swi  vonaka onge wu vangiwa hi xitekela, minkarhi yo tala swi vonaka onge wu vangiwa hi leswi munhu a langutaneke na swona evuton’wini. Nakambe ku kumeke leswaku nhlayo ya vavasati lava wu va khomeke yi phindheke kambirhi loko yi pimanisiwa ni ya vavanuna. a Kambe leswi a swi vuli swona leswaku vavanuna a va khumbeki. Ku ri na sweswo, ku ringanyetiwa leswaku vavanuna va le xikarhi ka 5 na 12 wa tiphesente va ta va ni ntshikilelo lowukulu evuton’wini bya vona.

Loko munhu a hlaseriwa hi ntshikilelo wa muxaka lowu, vutomi byakwe hinkwabyo bya khumbeka. Sheila, ku nga un’wana loyi a nga ni ntshikilelo lowu u vula leswaku wa “ku hlakata, wu ku endla u nga titshembi, u titeka u nga ri nchumu, wu ku endla u nga ha anakanyi hi mfanelo, u tsandzeka ku endla swiboho leswinene, loko se wu hetile hi  wena, wu ku hlasela hi matimba ku vona loko wa ha ri ni ntshivanyana.”

Ku ni nkarhi lowu munhu la vabyaka a nga ha pfunekaka swinene hi ku bula ni munhu un’wana la nga ni rirhandzu, a n’wi byela ndlela leyi a titwaka ha yona. (Yobo 10:1) Nilokoswiritano, ha pfumela leswaku loko munhu a ri ni swiphiqo swa mianakanyo, langutelo lerinene a ri nge swi koti ku hlula ntshikilelo wolowo. Ku vula ntiyiso, loko se swi ri tano, munhu a nge he swi koti ku lawula swipfukela swakwe. Tlhandlakambirhi, munhu la vabyaka swi nga ha endleka a nga byi twisisi vuvabyi lebyi, ku fana ni leswi swirho swa ndyangu wakwe ni vanghana va nga byi twisisiki.

Ehleketa hi Paula, b Mukreste loyi a a tshama a ri ni gome lerikulu swinene loko swi nga si xiyiwa leswaku u ni ntshikilelo. U ri: “Minkarhi yin’wana endzhaku ka minhlangano ya Vukreste, a ndzi tsutsumela emovheni wa mina ndzi ya rila, ku nga ri na xivangelo nikatsongo. A ndzi titwa ndzi ri ni xivundza lexikulu swinene naswona ndzi twa ku vava. Hambileswi vumbhoni hinkwabyo byi kombiseke leswaku a ndzi ri ni vanghana vo tala lava ndzi khathalelaka, kambe a ndzi nga swi xiyi.”

Ellen, loyi ntshikilelo wakwe wu koxeke leswaku a etlerisiwa exibedlhele, na yena a a titwa hi ndlela leyi fanaka. U ri: “Ndzi ni vana vambirhi, vingi vambirhi lava rhandzekaka ni nuna—ndza swi tiva leswaku hinkwavo va ndzi rhandza swinene.” U nga ha vona onge Ellen a a fanele a swi xiyile leswaku vutomi i byinene nileswaku ndyangu wakwe wu n’wi teka a ri wa risima. Kambe loko munhu a langutane ni ntshikilelo, miehleketo leyo biha—ku nga khathariseki leswaku i ya vuphukuphuku ku fikela kwihi—yi nga ha tlurisa munhu khadi.

Yin’wana yinhla leyi hi nga fanelangiki hi yi tekela ehansi, i ndlela leyi ndyangu wa munhu la nga ni ntshikilelo wu nga khumbekaka ha yona. Dok. Golant wa tsala: “Loko munhu loyi u n’wi rhandzaka a va ni ntshikilelo, u nga ha dyiwa hi mbitsi, u nga swi tivi leswaku munhu loyi u n’wi rhandzaka u ta hlakarhela rini eka ntshikilelo lowu n’wi hlaseleke kumbexana u ta tlhela a hlaseriwa hi wun’wana. U nga ha titwa u lahlekeriwile swinene—u ri ni gome naswona u hlundzukile—leswaku vutomi byi cincile, kumbexana byi cincele makumu, a wu nge he hanyi hi ndlela leyi u yi toloveleke.”

Hakanyingi vana va swi vona loko mutswari a ri ni ntshikilelo. Dok. Golant wa tsala: “N’wana loyi mana wakwe a nga ni ntshikilelo u yi tiva kahle ndlela leyi mana wakwe a titwaka ha yona, loko a titwa hi ndlela leyi nga tolovelekangiki niloko a cinca.” Dok. Carol Watkins u vula leswaku vana lava vatswari va vona va tshikilelekeke va “le khombyeni ra ku va ni swiphiqo swa mahanyelo, ku nonon’hweriwa ku dyondza ni swiphiqo swa tintangha. Na vona va le khombyeni ra ku va ni ntshikilelo.”

Swipfukela—Swa Cinca-cinca

Ntshikilelo lowukulu wu tisa ntlhontlho swinene. Kambe loko munhu wa kona a sungula ku tsaka swinene, swi endla leswaku a va ni swipfukela. c Lucia, loyi a nga ni vuvabyi bya swipfukela, u ri: “Vuvabyi lebyi bya cinca-cinca.” Loko vanhu va hlaseriwe hi vuvabyi bya ku tsaka ngopfu, The Harvard Mental Health Letter yi vula leswaku “va nga ha nghena etimhakeni leti nga va laviki naswona va lawula van’wana, naswona ku tsaka ka vona lokukulu loku nga lawulekiki naswona ku nga va nyikiki ku rhula ku nga ha cinca ku endla leswaku va nyangatseka kumbe va kariha.”

Lenore u hlamusela ndlela leyi a a atitwa ha yona loko a hlaseriwe hi vuvabyi bya ku titwa a tsake ngopfu. U ri: “A ndzi va ni matimba swinene. Vo tala a va vula leswaku ndzi wansati wa migilo. Vanhu a va ku, ‘Ndzi navela onge ndzi nga fana na wena.’ Hakanyingi a ndzi titwa ndzi ri ni matimba lamakulu swinene, ndzi vona onge ku hava lexi nga ndzi hlulaka. A ndzi endla vutiolori lebyikulu swinene. A ndzi etlela tiawara titsongo nivusiku—timbirhi kumbe tinharhu. Kambe, a ndzi pfuka ndzi ri ni matimba swinene.”

Kambe, hi ku famba ka nkarhi, Lenore u sungule ku funengetiwa hi papa ra ntima. U ri: “Loko ndzi tsake ngopfu, a ndzi titwa ndzi nyangatsekile  endzeni-ndzeni, ku nyangatseka ka kona ku ya emahlweni onge i njhini leyi dumaka yi nga timi. Ku nga ri kungani, ntsako lowuya a wu cinca kutani ndzi va ni nkani, ndzi nga lavi ku twa nchumu. A ndzi chovola xirho xa ndyangu wa ka hina ku nga ri na xivangelo lexi twalaka. A ndzi hlundzuka, ndzi va ni rivengo naswona ndzi nga lawuleki. Endzhaku ka swilo sweswo swo nyumisa, a ndzi titwa ndzi karhele ku karhala, ndzi lava ku rila naswona ndzi ri ni ntshikilelo lowukulu. A ndzi titwa ndzi ri xikamba naswona ndzi hombolokile. Hi hala tlhelo, a swi endleka ndzi titwa se ndzi tsakile, onge a ri dumanga helo.”

Vuvabyi bya swipfukela byi dyisa mindyangu mbitsi. Mary, loyi nuna wakwe a nga ni vuvabyi bya swipfukela, u ri: “Swa pfilunganya ku vona nuna wa mina a tsakile naswona a teka letiya ni letiya, kutani ku nga ri kungani a fikeriwa hi gome naswona a va nconge-yin’we. Swa hi tikela swinene ku pfumela leswaku a nga swi koti ku lawula ndlela leyi a titwaka ha yona.”

Lexi twisaka ku vava, hakanyingi u kuma leswaku vuvabyi bya swipfukela bya tshikilela—kumbexana ngopfu-ngopfu eka loyi byi n’wi khomeke. Un’wana la khomiweke hi vuvabyi lebyi la vuriwaka Gloria, u ri: “Ndza va navela vanhu lava hanyeke kahle, va kotaka ku lawula ndlela leyi va titwaka ha yona. Vanhu lava khomiweke hi vuvabyi lebyi a va swi koti ku lawula ndlela leyi va titwaka ha yona.”

I yini lexi vangaka vuvabyi bya swipfukela? Byi vangiwa hi xiaki xin’wana xa fambiselo ra xitekela—xiaki lexi xi ni matimba ku tlula xiaki lexi vangaka ntshikilelo. Vandla ra Mirhi ra le Amerika ri ri: “Hi ku ya hi minkambisiso yin’wana ya sayense, vandyangu—vatswari, vamakwavo kumbe vana—va vanhu lava nga ni vuvabyi bya swipfukela, va le khombyeni lerikulu ngopfu ro khomiwa hi vuvabyi lebyi ku tlula maxaka ya le kusuhi. Tlhandlakambirhi, loko ku ri ni xirho xa ndyangu wa ka n’wina lexi nga ni vuvabyi bya swipfukela, sweswo swi nga ha ku hoxa ekhombyeni lerikulu ra leswaku na wena byi ku hlasela.”

Vuvabyi lebyi a byi fani ni ntshikilelo hikuva byona byi hlasela nhlayo leyi ringanaka ya vavanuna ni vavasati. Hakanyingi byi sungula loko munhu a va jaha kumbe ntombhi, kambe byi kumiwe ni le ka vantshwa ni vana. Nilokoswiritano, ku kambisisa swikombiso swa mavabyi ni ku tiva kahle leswaku munhu u khomiwe hi yini swi nga ha va ntlhontlho lowukulu hambi ni le ka madokodela. Dok. Francis Mark Mondimore wa Johns Hopkins University School of Medicine, wa tsala: “Vuvabyi bya swipfukela i ku cinca-cinca ka mavabyi ya mianakanyo, bya cinca-cinca eka vavabyi vo hambana-hambana hambi ku ri eka muvabyi la fanaka. I nchumu wo chavisa lowu nga ha hlaselaka munhu la nga embitsini lowukulu kutani wu tlhela wu nyamalala malembe yo tala—kambe wu vuya hi matimba se wu ri vuvabyi lebyi endlaka munhu a va ni gome leri chavisaka kasi hi tlhelo a tsaka swinene.”

Swi le rivaleni leswaku a swi olovi ku vona leswaku munhu u khomiwe hi vuvabyi bya swipfukela naswona swi nga ha n’wi tikela ngopfu munhu yoloye ku hanya ni vuvabyi byebyo. Kambe ku ni ntshembo eka vanhu lava khomiweke hi vuvabyi lebyi.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

“Vanhu lava khomiweke hi vuvabyi lebyi a va swi koti ku lawula ndlela leyi va titwaka ha yona.”—GLORIA

[Bokisi leri nga eka tluka 5]

Swikombiso Swa Ntshikilelo Lowukulu d

● Munhu wa kona u tshama a karhatekile nkarhi wo tala hi siku, masiku yo tala, ku ringana mavhiki mambirhi

● A nga ha swi tsakeli swilo leswi a a swi rhandza eku sunguleni

● Ku nyuhela ngopfu kumbe ku ondza ngopfu

● Ku etlela ku tlula mpimo kumbe ku va ni nkelunkelu

● Ku endla swilo hi ku hatlisa lokukulu kumbe ku nonoka ngopfu

● Ku tshama a ri ni matshimbi, swi nga tiviwi leswaku ma vangiwa hi yini

● Ku titwa a ri xikangalafula ni/kumbe ku titwa a ri ni nandzu

● A nga swi koti ku nyikela nyingiso

● U tshamela ku ehleketa ku tidlaya

Swin’wana swa swikombiso leswi swi nga ha kombisa leswaku munhu u ni ntshikilelo

[Nhlamuselo ya le hansi]