Ha Yini Hi Fanele Hi Va Ni Ntshembo?

XANA a ku ta va ku endleke yini loko Daniel, la hlaseriweke hi vuvabyi bya khensa a ha ri ntsongo, la boxiweke exihlokweni lexi hundzeke, a a lo tshama a ri ni ntshembo lowukulu? Xana a a ta va a yi hlurile khensa? Xana a a ta va a ha hanya ninamuntlha? Hambi ku ri lava yi seketelaka hi timbilu ta vona hinkwato mhaka ya ku va ni ntshembo, a va nge swi vuli sweswo. Sweswo i ntiyiso. A hi fanelanga hi hundzeleta mhaka ya ku va ni ntshembo. Ntshembo a wu nge lulamisi xiyimo xin’wana ni xin’wana.

Loko va bula na yena eka Mahungu ya CBS, Dok. Nathan Cherney u lemukise hi khombo ra ku kandziyisa ntshembo ku tlula mpimo loko u vulavula ni vanhu lava vabyaka swinene: “Hi ve ni swiyimo leswi vavanuna va soleke vasati va vona hi ku vula leswaku vasati lava a va tinyikanga nkarhi lowu ringaneke wa ku anakanyisisa, a va ehleketi hi ndlela leyi nga va nyikaka ntshembo.” Dok. Cherney u engeterile: “Mavonelo lawa ma nga ha endla munhu a vona onge a nga swi kota ku lawula leswi endlekaka, naswona loko vanhu va tsandzeka ku swi lawula, swi vonaka onge va tsandzekile ku langutana kahle ni xiyimo lexi va nga eka xona, hikwalaho mhaka leyi a hi yinene.”

Entiyisweni, lava va khomiweke hi mavabyi lamakulu va le nyimpini leyikulu, yo tika. Xisweswo, vanhu lava va va rhandzaka a va lavi ku endla leswaku varhandziwa va vona va tivona nandzu, va tlhandlekela eka ku vava loku ana se va ku twaka. Kutani, xana hi fanele hi gimeta hileswaku ntshembo a wu pfuni nchumu?

Doo! Hi xikombiso, yena dokodela yoloye, u tirhana ni ku huhata switlhavi—u tirhisa mirhi leyi nga tshunguriki vuvabyi hi ku kongoma kumbe ku endla leswaku munhu a hanya nkarhi wo leha, kambe leyi endlaka leswaku muvabyi a hanya vutomi lebyinene ntsena loko a ha lwa ni vuvabyi bya kona. Madokodela wolawo ma rhandza vutshunguri lebyi pfunaka muvabyi leswaku a tshama a tsakile hambiloko a vabya swinene. Ku ni vumbhoni lebyikulu lebyi kombisaka leswaku ntshembo wu nga swi endla sweswo—hambi ku ri leswi tlulaka swona.

Ntshembo I Wa Risima

“Ntshembo i vutshunguri bya matimba,” ku tiyisekisa mutsari wa maphepha-hungu ya ta vutshunguri Dok. W. Gifford-Jones. U hlahluvisise minkambisiso leyi endliweke hi xikongomelo xa ku vona ndlela leyi ku seketela munhu la vabyelaka ku fa, a seketeriwa hi tlhelo ra mintlhaveko swi nga swa risima ha yona. Ku ehleketiwa leswaku, ku pfuna munhu hi ndlela leyi swi n’wi endla a tshama a ri ni ntshembo lowukulu ni langutelo lerinene. Hi 1989, nkambisiso wun’wana wu paluxe leswaku  vavabyi lava kumaka nseketelo wa muxaka lowu va hanya nkarhi wo leha, hambileswi minkambisiso ya sweswinyana yi nga yi seketeliki hi ku helela mhaka leyi. Kambe, minkambisiso yi swi tiyisekisile leswaku vavabyi lava kumeke nseketelo hi tlhelo ra mintlhaveko a va vi na gome lerikulu hambi ku ri ku twa ku vava swinene ku fana ni lava nga wu kumiki nseketelo lowu.

Ehleketa hi nkambisiso wun’wana lowu kambisiseke ndlela leyi ku va ni ntshembo ni ku nga vi na ntshembo swi n’wi khumbaka ha yona munhu la nga ni vuvabyi bya mbilu. Vavanuna lava tlulaka 1 300 va kambisisiwe hi vurhon’wana, ku vona leswaku va ni langutelo lerinene hi vutomi kumbe e-e. Nkambisiso lowu endliweke endzhaku ka malembe ya khume wu kume leswaku vavanuna lava tlulaka 12 wa tiphesente eka lava va kambisisiweke, va hlaseriwe hi vuvabyi byo karhi bya mbilu. Eka vanharhu, vambirhi a va nga ri na ntshembo. Laura Kubzansky, xandla xa profesa wa rihanyo ni timhaka ta tiko eHarvard School of Public Health u ri: “Swo tala swa leswi a swi vuriwa mayelana ni leswaku swa pfuna erihanyweni ku va ni ‘langutelo lerinene’ a swi sekeriwanga hi tlhelo ra sayense—nkambisiso lowu wu nyikela vumbhoni byin’wana bya ntshima lebyi kombisaka leswaku langutelo lerinene ri nga va pfuna lava nga ni vuvabyi bya mbilu.”

Minkambisiso yin’wana yi kume leswaku lava va tekaka rihanyo ra vona ri tsanile a swi va fambeli kahle loko va endliwa vuhandzuri, loko va pimanisiwa ni lava va tekaka rihanyo ra vona ri ri rinene. Ku tlhele ku kumeka leswaku ku hanya nkarhi wo leha swi fambisana ni ku va ni ntshembo. Nkambisiso wun’wana wu kambisise ndlela leyi vanhu lava dyuhaleke va khumbekaka ha yona loko va languta ku dyuhala hi ndlela leyinene niloko va nga ku languti hi ndlela leyinene. Loko vadyuhari va kuma marungula lama kombisaka leswaku ku dyuhala swi fambisana ni vutlhari ni ntokoto, ku kumeke leswaku endzhaku ka sweswo va vonaka va kandziyela ehenhla naswona va ri ni matimba. Entiyisweni, ndlela leyi a va ri ni matimba ha yona, swi fana niloko va endle vutiolori mavhiki ya 12!

Ha yini swilo swo kota ntshembo ni ku va ni langutelo lerinene swi vonaka swi pfuna erihanyweni? Swi nga ha endleka van’wasayense va nga si yi twisisa kahle miehleketo ni miri wa munhu lerova va nga nyikela tinhlamulo leti kongomeke. Nilokoswiritano, vativi lava kambisiseke mhaka leyi va nga ha vula leswi vona va swi vonisaka xiswona hi ku ya hi vutivi bya vona. Hi xikombiso, profesa un’wana wa fambiselo ra misiha u ri: “I swinene ku tsaka ni ku va ni ntshembo. I xiyimo lexinene lexi nga riki na ntshikilelo ngopfu, naswona miri wa tsaka eswiyin’weni swo tano. I nchumu wun’wana lowu vanhu va nga tiendlelaka wona leswaku va tshama va hanye kahle.”

 Madokodela, vativi va mianakanyo ni van’wasayense va nga ha teka langutelo leri ri ri rintshwa, kambe a hi rintshwa eka lava dyondzaka Bibele. Emalembeni ya kwalomu ka 3 000 lama hundzeke, Solomoni Hosi leyo tlhariha u huhuteriwe ku tsala leswi a a swi ehleketa: “Mbilu leyi tsakeke ya pfuna tanihi muhanyisi lonene, kambe moya lowu tshovekeke wu omisa marhambu.” (Swivuriso 17:22, NW) Xiya leswaku mhaka leyi yi vekiwe kahle njhani la. Ndzimana leyi a yi vuli leswaku mbilu leyi tsakeke yi ta tshungula vuvabyi byo karhi, kambe yi vula leswaku “ya pfuna tanihi muhanyisi lonene.”

Entiyisweni, swi nga fanela ku vutisa hi ku, Loko ntshembo a wu ri murhi, xana hi wihi dokodela loyi a nga ta wu nyika vavabyi? Tlhandlakambirhi, ntshembo a wu pfuni leswaku munhu a va ni rihanyo lerinene ntsena kambe wu tlulela ni le ka swin’wana.

Ku Va Ni Ntshembo, Ku Pfumala Ntshembo Swin’we Ni Vutomi Bya Wena

Valavisisi va kume leswaku vanhu lava nga ni ntshembo va vuyeriwa hi tindlela to tala hi ku va ni langutelo lerinene. Va tala ku pasa kahle exikolweni, swi va fambela kahle entirhweni ni le ka ta mintlango. Hi xikombiso, ku endliwe minkambisiso eka mintlango ya vavasati. Vadzaberi va nyikele vuyelo bya nkambisiso wa vona lowukulu malunghana ni vuswikoti bya vavasati eka ta mintlango. Hi nkarhi lowu fanaka, ku kamberiwe vavasati, ku lava ku voniwa leswaku va ni ntshembo wo fikela kwihi. Vuyelo byi kombise leswaku ntshembo wa vona hi wona lowu a wu kombisa kahle leswi va nga kotaka ku swi endla ku tlula hinkwaswo leswi vadzaberi a va swi kumile. Ha yini ntshembo wu ri ni nkucetelo lowukulu swonghasi?

Ku kumeke swo tala loko ku kambisisiwa mfanelo leyi hambaneke ni ntshembo—ku nga ku pfumala ntshembo. Hi va-1960, nkambisiso lowu endliweke eka mahanyelo ya swiharhi wu tise vuyelo lebyi a byi nga rindzeriwanga, leswi endleke leswaku valavisisi va qambha xiga lexi nge “leswi swiharhi swi swi dyondzeke hi ku wa swi pfuka.” Va xiye leswaku vanhu va nga ha va ni xiphiqo lexi fanaka. Hi xikombiso, vanhu va tshamisiwe endhawini leyi nga ni pongo lerikulu kutani va byeriwa leswaku va nga ri miyeta pongo leri hi ku tlhavetela tikunupu leti landzelanaka ta khompyuta. Va swi kotile ku miyeta pongo ra kona.

Ntlawa wa vumbirhi wu byeriwe nchumu lowu fanaka—kambe ku tlhavetela tikunupu teto a swi pfunanga nchumu. Hilaha u nga swi vonaka hakona, vo tala eka ntlawa wolowo va titwe va heleriwe hi ntshembo. Enkambisisweni wa vumbirhi, a va nga ha swi lavi ku khumba tikunupu teto. A va kholwa leswaku hambi vo endla yini ku hava nhlanga leyi nga ta huma ngati. Hambi ku ri eka ntlawa wolowo wa vumbirhi, lava nga ni ntshembo a va helanga matimba.

Dok. Martin Seligman, la pfuneke ku endla michini leyi a yi tirhisiwa eminkambisisweni yoleyo yo sungula, u vhele a swi endla ntirho wakwe ku kambisisa timhaka ta ntshembo ni ku heleriwa hi ntshembo. U gimete hi ku vula leswaku ku heleriwa hi ntshembo swi kavanyeta vanhu hi tindlela to tala eka leswi va swi endlaka hambi ku ri ku va endla va tshama hi mavoko. Seligman u katsakanya ku va ni ntshembo ni mbuyelo wa kona hi ndlela leyi: “Nkambisiso lowu ndzi wu endleke hi malembe ya 25 wu ndzi khorwisile leswaku loko hi swi endla mukhuva ku tshamela ku tisola hi vona onge khombo leri hi weleke hi lo tivangela rona, hi ta tshama hi ri ekhombyeni ku tlula loko a ho va ni ntshembo wun’wana.”

Nakambe, vonelo leri ri nga ha vonaka ri ri ritshwa eka van’wana namuntlha, kambe lava dyondzaka Bibele va tolovelane na rona. Xiya xivuriso lexi: “Xana u tikombise u hele matimba hi siku ra maxangu? Matimba ya wena ma ta va matsongo.” (Swivuriso 24:10) Ina, Bibele yi hlamusela kahle leswaku ku tsana, ni ku tshamela ku tivona nandzu, swi ta ku siya u hele matimba. Kambe, i yini lexi u nga xi endlaka leswaku u lwisana ni ku hela matimba naswona u va ni ntshembo evuton’wini?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12, 13]

Ntshembo wu nga pfuna swinene