Nhlayo Ya Vanhu Ni Matshamelo Ya Vona Bibele Swin’we Ni Vumundzuku

HI MUTSARI WA XALAMUKA! ESWEDEN

VANHU va engeteleke hi ndlela leyi chavisaka ku suka eka 1,65 wa tibiliyoni eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20 yi ya eka tsevu wa tibiliyoni eku heleni ka lembe-xidzana rero. Xana nhlayo ya vaaki va misava yi ta ya emahlweni yi kula hi rivilo ra muxaka lowu? Xana vanhu va ta tala ku tlula mpimo eka gidi leri ra malembe? Vativi va nhlayo ya vanhu ni matshamelo ya vona hi vona va ringetaka ku kuma tinhlamulo ta swivutiso leswi; leswi va swi dyondzeleke swi vitaniwa demography.

Hi ku ya hi Webster’s Dictionary, demography “i ku kumisisa nhlayo ya vanhu [ngopfu-ngopfu] ntalo, matshamelo swin’we ni vuxokoxoko byin’wana malunghana na vona.” Vativi va kambisise swilo swinharhu leswi hoxaka xandla eka nhlayo ya vaaka-tiko—ku tswala (nhlayo ya vana lava tswariwaka); ku fa (nhlayo ya vanhu lava faka); ni ku rhurha (nhlayo ya vanhu lava rhurhelaka ematikweni man’wana).

Dyondzo ya matimu ya nhlayo ya vaaki i dyondzo leyi kambisisaka ku engeteleka ni ku hunguteka ka nhlayo ya vanhu enkarhini lowu hundzeke. Vanhu lava endlaka  minkambisiso ya matimu lawa va handza vuxokoxoko hinkwabyo malunghana ni mahanyelo ya vanhu va khale hi ku kambisisa rungula leri tsariweke, marhumbi, marhambu ni swin’wana ni swin’wana leswi khumbanaka ni vanhu. Dyondzo leyi yi titshege hi swilo leswi va nga tiyisekiki ha swona ni leswi va tiyisekaka ha swona. Atlas of World Population History ya pfumela: “Tinhlayo to mbambela leti humesiweke hi lava endleke ndzavisiso wa vaaki emisaveni, a ku na ndlela yo ti tiyisekisa enkarhini wa sweswi naswona a ti nge pfuki ti amukelekile hi ku ya hi mavonelo ya sweswi.” Nilokoswiritano, swichudeni swa Bibele swa ti tsakela timhaka leti ti khumbanaka ni tinhlayo ta vaaki. Phela, hakanyingi timhaka leti ti fambisana ni rungula leri nga eBibeleni.

Ku Andza Ka Vanhu Endzhaku Ka Ndhambhi

Bibele yi vula leswaku i vanhu va nhungu ntsena lava poneke Ndhambhi esikwini ra Nowa. Vativi va tinhlayo ta vaaki va vhumbha leswaku emalembeni ya kwalomu ka 1 400 lama landzeleke, swi nga ha endleka leswaku nhlayo ya vanhu emisaveni se a yi fike eka 50 wa timiliyoni. Xana a swi nga ta koteka leswaku vanhu va suka eka nhungu va ya fika eka 50 wa timiliyoni hi malembe ya 1 400?

Xo sungula, mpimanyeto wa leswaku a ku ri ni vanhu va 50 wa timiliyoni—wo va mpimanyeto ntsena. Hambiswiritano, swa tsakisa ku xiya leswi tsariweke eBibeleni eka Genesa 9:1: “Xikwembu xi katekisa Nowa ni vana vakwe xi ku eka vona: ‘Tswalanani mi andza mi tata misava.’” Kutani eka tindzima 10 na 11, hi hlaya hi mindyangu ya 70 leyi sukeleke eka vana va Nowa—ku nga Xeme, Hamu na Yafeta. Loko hi hlaya hi ya emahlweni, hi fika eka matimu ya swivongo swa vavanuna lava sukelaka eka Xeme ku ya eka Abrahama, lava ‘veke vatata wa vana va vafana ni vanhwanyana.’ Swi nga ha endleka leswaku hi nkarhi lowu a ku beburiwa ngopfu, hi ku landza xileriso xa Xikwembu xa ku “tata misava.”

Ku vuriwa yini hi nhlayo ya vanhu lava faka? Tindzimana teto ta Genesa ti hlamusela vutomi byo leha swinene lebyi vanhu a va va na byona emalembeni yo hlayanyana lama landzeleke Ndhambhi. * Loko ku velekiwa vana vo tala kambe ku fa vanhu vatsongo, nhlayo ya vaaki yi engeteleka hi ku hatlisa.

Vaisrayele Va Luvela aEgipta

Valavisisi van’wana va ri sola rungula ra Bibele leri vulavulaka hi ku engeteleka ka xihatla ka vaaki loku veke kona loko Vaisrayele va tshama aEgipta. Bibele yi vula leswaku loko ku nga katsiwi vavasati va vana va Yakobe, “mimoya-xiviri hinkwayo ya yindlu ya Yakobe leyi teke aEgipta a yi ri 70.” (Genesa 46:26, 27) Kambe, loko Vaisrayele va huma aEgipta endzhaku ka malembe ya 215, a ku ri ni nhlayo leyikulu ya “600 000 wa vanhu lava tiyeke emirini lava fambaka hi milenge, handle ka lavatsongo.” (Eksoda 12:37) Loko hi hlaya vavasati ni vana, swi nga ha endleka Vaisrayele hinkwavo a va fika eka timiliyoni tinharhu! Xana swi nga endleka leswaku a va engeteleke hi ndlela leyi?

Leswaku hi hlamula xivutiso xexo, a hi xiyeni hi vukheta leswi Bibele yi swi vulaka malunghana ni ku engeteleka ka nhlayo ya Vaisrayele le Egipta: “Vana va Israyele va tswalana kutani va sungula ku tala; va hambeta va andza naswona va va ni matimba hi mpimo lowukulu ngopfu lerova va tala etikweni.” Vaisrayele a va engeteleka hi ndlela yo hlamarisa hi nkarhi wolowo.—Eksoda 1:7.

Yinhla hi leyi, ku engeteleka ko tano ku ve kona ni le matikweni ya le sikwini ra hina, ku fana ni le Kenya hi va-1980. Kambe leswi endleke leswaku ku engeteleka ka Vaisrayele ku hlamarisa, hi leswi ku tekeke nkarhi wo leha.

Bibele yi nyikela xivangelo xin’wana lexi endleke leswaku Vaisrayele va engeteleka hi ku hatlisa. A ku ri ni ndzalo ya swakudya loko Vaisrayele va ri aEgipta. Phela loko mhisi yi tlakule tshuri, vanhu va fa va ha ri vatsongo. Hikwalaho ka sweswo, a ku velekiwi vana vo tala hi nkarhi wolowo.  Kambe, Bibele yi kombisa leswaku Vaisrayele a va ri ni swakudya swo tala. Loko ndyangu wa ka va Yosefa wu fika aEgipta, Faro u byele Yosefa a ku: “Tshamisisa tata wa wena ni vamakwenu endhawini leyinene ngopfu ya tiko. A va tshame etikweni ra Goxeni.” (Genesa 47:6) Hambiloko Vaisrayele se va ri mahlonga eka Vaegipta, swi vonaka onge a va ri ni swakudya leswi ringaneke. Kunene, endzhaku ka loko va ntshunxiwile evuhlongeni, Vaisrayele a va ha vulavula hi xinkwa, tinhlampfi, marhakarhaka, makhalavatla, swimbowana, tinyala, swinyalana ni timbita ta tinyama leti a va ti dya loko va ri evuhlongeni.—Eksoda 16:3; Tinhlayo 11:5.

Hi Lembe-xidzana Ro Sungula C.E.

Nhlayo ya vaaki yi nga tlhela yi hi pfuna ku twisisa Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki. Hi xikombiso, loko hi hlaya marito ya Yesu yo lerisa valandzeri vakwe leswaku va “endla vanhu va matiko hinkwawo va va vadyondzisiwa,” hi nga ha tivutisa, ‘Xana ntirho wolowo wo chumayela a wu kule ku fikela kwihi?’ (Matewu 28:19) I vangani vanhu lava a va hanya ehansi ka Mfumo wa Rhoma hi lembe-xidzana ro sungula? Van’wana va ringanyeta leswaku nhlayo ya vanhu hi nkarhi wolowo a yi ri exikarhi ka 50 na 60 wa timiliyoni. Loko leswi swi ri ntiyiso, vachumayeri volavo vo sungula lava nga Vakreste, a va ri ni ntirho lowukulu swinene!

Loko hi ri karhi hi hlaya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, hi kuma leswaku muapostola Petro u endzele eBabilona leyi a yi ri ekule, leswaku a ya chumayela mahungu lamanene. (1 Petro 5:13) Ha yini a ye eBabilona? Ya tsakisa nhlamuselo leyi nyikeriwaka hi The New Encyclopædia Britannica: “Tindhawu letikulu leti Vayuda a va tshama eka tona leti a ti ri ehandle ka Palestina a ku ri Siriya, Asiya Minor, Babilona na Egipta, ku ringanyetiwa leswaku ndhawu ha yin’we a yi ri ni Vayuda va kwalomu ka 1 000 000.” Tanihi leswi Petro a a rhumeriwe ku ya chumayela Vayuda ntsena, xisweswo swa fanela leswi a yeke etikweni leri nga ni Vayuda vo tala—ku nga Babilona. (Vagalatiya 2:9) Naswona leswi Vayuda a va lo vuya endhawini leyi, swi le rivaleni leswaku nsimu a yi nga ta n’wi helela!

Xana Vumundzuku Byi Hi Khomele Yini?

Hilaha hi swi voneke hakona, vanhu lava kambisisaka tinhlayo ta vaaki va rhandza ku kuma vuxokoxoko byo karhi bya nkarhi lowu hundzeke. Xana va ri yini hi nkarhi lowu taka? Va ni swivutiso swo tsakisa. Xana vanhu va ta tala ku tlula mpimo eka gidi leri ra malembe? A nga kona la swi tivaka kahle. Leswi nhlayo ya vana lava tswariwaka yi ehlaka ematikweni yo hlayanyana, valavisisi van’wana va bvumba leswaku nhlayo ya vaaki va misava a yi nge cinci.

Kambe, a hi vativi hinkwavo lava pfumelelanaka ni mhaka leyi. Buku leyi nge Population Today yi ri: “Namuntlha, ‘matiko’ ma nga pandziwa hi le xikarhi loko ku tiwa eka ku andza ka nhlayo ya vaaki: ku ni lawa mimpatswa ya kona yi kumaka n’wana un’we kumbe vambirhi ku tlhela ku va ni lawa mimpatswa ya kona yi bebulaka ngopfu. ‘Matiko lama kumaka vana vambirhi kumbe ehansi ka kwalaho’ ma nga ha katsa Yuropa, United States, Canada, Japani ni man’wana lama nga riki mangani lama hluvukaka hi ku hatlisa . . . Kasi hi hala tlhelo, ‘matiko lama nhlayo ya vaaki va wona yi kulaka hi ku hatlisa’ ma katsa matiko yo tala ya le Afrika, Asiya na Latin Amerika, laha mpatswa ha wun’we wu kumaka vana lava tlulaka vambirhi. Ematikweni lawa, laha ku tshamaka vanhu lava tlulaka hafu ya vaaki hinkwavo va misava, wansati ha un’we u bebula vana va mune hi xiringaniso.”

Hambileswi ematikweni man’wana nhlayo ya vaaki yi hungutekeke, kambe eka man’wana yi engetelekile kumbe a yi cincanga. Population Today yi katsakanya leswi nga languteriwaka enkarhini lowu taka hi ndlela leyi: “Ematikweni yo tala lama ha hluvukaka, vanhu va ha ta engeteleka hi xihatla. Ntiyiso hi lowu, matiko ma nga swi kota ku herisa ku ‘engeteleka ka vanhu’ emisaveni loko mo teka goza hi xihatla naswona ma tirhisa tindlela leti hungutaka ku fa ka vana, ma dyondzisa vavasati ni ku va pfuna hi tindlela to kunguhata mindyangu.”

Xana nhlayo ya vaaki va misava yi ta engeteleka swinene yi tlula nhlayo ya sweswi ya tibiliyoni ta tsevu? Swi ta vonaka hi ku famba ka nkarhi. Kambe ha swi tiva leswaku xikongomelo xa Xikwembu i xa leswaku misava yi tala hi vanhu—kambe ku nga ri ku tala ku tlula mpimo. (Genesa 1:28) Naswona hi ni swivangelo leswi twalaka swo kholwa leswaku ehansi ka Mfumo wa Xikwembu, leswi swi ta koteka.—Esaya 55:10, 11.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Vanhu lava poneke Ndhambhi va sungule nhlayo ya vaaka-tiko leyi sweswi se yi tlulaka tibiliyoni ta tsevu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Eka malembe ya 215, nhlayo leyitsongo ya Vaisrayele lava a va ri aEgipta yi engeteleke ku fika eka nhlayo ya kwalomu ka timiliyoni tinharhu