Albarracín—Doroba Leri Fanisiwaka Ni Xisaka Xa Gama

“Loko u lava ku vona rin’wana ra madoroba yo saseka swinene ya le Spain, endzela le Albarracín.”—José Martínez Ruiz, mutsari wa le Spain loyi nakambe a tiviwaka hi vito leri nge Azorín, 1873-1967.

ALBARRACÍN i doroba ro hlawuleka. I yini leswi ri endlaka ri va ro hlawuleka? Xo sungula, i swilo swa rona swa ntumbuluko, xa vumbirhi, i matimu ya rona kasi xo hetelela i tindhawu ta rona to saseka. Hikwalaho ka sweswo, hi 1961 mfumo wa le Spain wu vule leswaku xidorobana lexi lexi nga le xifundzheni xa Teruel i ndzhaka ya tiko. Naswona hi 2005, ntlawa wa vayimeri va vavalangi wu hlawule doroba ra Albarracín tanihi “doroba ro saseka swinene ra le Spain.”

Albarracín i doroba ra khale leri nga ni vaaki va kwalomu ka 1 000 naswona ri le xikarhi ka tintshava ta tiko ra Spain. Ri rhendzeriwe hi madyelo ya rihlaza lama cheletiwaka hi milambu yo hlayanyana naswona ri rhendzeriwe hi tintshava leti nga ni vito leri fanaka ni ra rona, ku nga Sierra de Albarracín.

Doroba Leri Nga Ni Swakudya Ni Mati

Eminkarhini ya khale, swiharhi leswi a swi tele endhawini ya le Albarracín leswi a swi hloteriwa ku dyiwa, swi susumetele vanhu vambe leswaku va rhurhela edorobeni leri naswona swifaniso leswi a va swi dirowa emabakweni swi kombisa leswaku a va ri vampfampfarhuti lava nga ni vutshila nileswaku a va wu xiyisisa hi vukheta ntumbuluko. Vakambisisi va anakanya leswaku mabako lawa, lawa a ku dirowiwe swilo leswi kombisaka vutomi bya siku ni siku, a ku hlanganiwa eka wona loko ku ri ni minhlangano ya vukhongeri kumbe loko vanhu va tihungasa.

Ninamuntlha timhofu, tinguluve ta nhova ni swiharhi swin’wana leswitsongo swa ha tele entangeni wa swiharhi lowu nga ekusuhi lowu vuriwaka Montes Universales. Naswona nambu wa Guadalaviar (ku nga rito ra Xiarabu leri vulaka “Nambu wo Basa”) i yin’wana ya milambu ya le Spain leyi nga ni tinhlampfi letinene ngopfu leti vuriwaka trout.

Hi 133 B.C.E., Varhoma va hlule vanhu va kwalaho lava vuriwaka Vaceltiberia ivi va sungula ku aka miti yo hlayanyana endhawini ya le Albarracín. Hi lembe-xidzana ro sungula C.E., vanjhiniyara va le Rhoma va ake muhocho (1) lowu a wu lehe 18 wa tikhilomitara. Muhocho lowu wu tekiwa tanihi wun’wana wa mintirho leyi rharhanganeke leyi Varhoma va yi endleleke ku pfuna vanhu va le Spain. Nakambe ku ni vumbhoni lebyi kombisaka leswaku vanhu va kwalaho a va nghena kereke ya Rhoma. Nkovotlo lowu nga eribyeni ra sirha ra Murhoma leri kumiweke edorobeni ra Albarracín wu kombisa leswaku vanhu va le dorobeni rero a va gandzela mufumi wa le Rhoma.

 Swilo Swi Famba Kahle Loko Ku Fuma Mamoslem

Vamoor va phange ndhawu leyi hi lembe-xidzana ra vukaye, naswona ku anakanyiwa leswaku vito ra Albarracín ri huma eka vito ra vahlapfa va Mamoslem lava teke kwalaho, ku nga Va-Berber va ndyangu wa Banu Razin. Emalembeni ya le xikarhi ka 1000 C.E. na 1400 C.E. Vamoor, Vayuda ni vanhu lava a va tivula Vakreste a va tshama swin’we naswona a va xiximana va nga karhatani. Hikwalaho, wolowo a ku ri nkarhi lowu swilo a swi famba kahle ematin’wini ya le Albarracín.

Vatshila va le Albarracín va endle swilo swo saseka naswona a swi kanakanisi leswaku madokodela lawa a ma endla vuhandzuri a ma tolovelekile kwalaho. Swilo swo hlayanyana leswi a ku endliwa vuhandzuri ha swona leswi kumiweke hi vayimburi swi kombisa leswaku madokodela ya kwalaho a ma endla ni vuhandzuri byo susa papa ra le tihlweni. Doroba ra Albarracín ri hambete ri lawuriwa hi Mamoslem ku fikela eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-12, loko ri sungula ku lawuriwa hi mfumo wa Rhoma Khatoliki. Lexi tsakisaka hileswaku lowu wu tikomba wu ri wona ntsena nkarhi lowu ku veke ni ku cinca ka tihulumendhe loku endlekeke handle ka madzolonga ematin’wini hinkwawo ya Spain.

Xana doroba ra Albarracín ri languteka njhani namuntlha? Muendzi a nga ha tifamba-fambela edorobeni leri ra khale, tanihi leswi ku nga akiwangiki miako ya manguva lawa.

Xifaniso Xo Saseka

Mutivi wa filosofi wa le Spain, José Ortega y Gasset (1883-1955) u vule leswaku Albarracín i “doroba ro saseka leri nga ehenhla ka ntshava.” Nhlamuselo leyi yi fanerile tanihi leswi doroba leri ri akiweke eribyeni leri hlohlomukeke leri nga leha timitara ta 1 200 ehenhla ka vuandlalo bya lwandle naswona ri rhendzeriwe hi nkova lowu ri sirhelelaka. Khokholo leri ra ntumbuluko ri sirhelele doroba leri ku ringana malembe-xidzana yo tala naswona ri endle leswaku vanhu va thya doroba ra Albarracín va ku i Xisaka xa Gama.

Loko muendzi a ri karhi a famba-famba eswitarateni swa doroba leri leswi laleke leswi rhideriweke hi swiribyana leswitsongo, u ta vona miako leyi tsakisaka ya khale swinene. Swin’wana swa swikombiso leswinene ngopfu swa miako yoleyo i Corner Balcony, Yindlu ya Wasi (2), ni Yindlu ya Julianeta (3). Yindlu leyi yo hetelela yi vonakala onge yi khomelele switarata swimbirhi laha swi hlanganaka kona.

Tiyindlu ta le nkarhini wolowo ti akiwe hi mapulanga ni muxaka wun’wana wa ridaka, ku nga swilo leswi nga tikiki ngopfu ku fana ni ribye naswona swilo swo tano i swa nkoka loko u aka ehenhla ka ntshava. Nakambe swifasiterana swa tona leswi nga ni makhetenisi ya makanti ni tinsimbi (4) leti nga eka swona swi koka mahlo ya vaendzi. Lwangu leri hundzaka makhumbi, rikukakupa leri endliweke hi mapulanga ni swilo swo gongondza ha swona enyangweni leswi nga tolovelekangiki leswi hakanyingi swi nga ni xivumbeko xa swiharhi, swi endla leswaku doroba leri ri nga fani ni laman’wana.

Vanhu lava nga ni xiphiqo xa nsululwani a va fanelanga va languta ehansi loko va nghena eka yin’wana ya tiyindlu leti nga ni rikupakupa leri hlohlomukeke. Leswi doroba leri ri akiweke eribyeni leri hlohlomukeke naswona ndhawu yo aka eka yona a yi ri yitsongo, vaaka-tiko va kwalaho va ake tiyindlu tin’wana ta vona emakumu ka rigiyagiya.

Khokholo ra Vamoor ri le nhlohlorhini ya ntshava ehenhla ka doroba, laha ku nga tshama ku va xivindzi xa Albarracín. Nakambe ku ni muako wa Torre del Andador lowu nga xiphemu xa rirhangu lexi akiweke hi Maarabu hi lembe-xidzana ra vukhume. Miako leyi akiweke endzhakunyana i kereke leyikulu ya Vagoth, leyi akiweke kwalomu ka lembe-xidzana ra vu-16, ni holo ya le dorobeni leyi nga ni xivumbeko xa nenge wa hanci swin’we ni makupakupa ya xirhendzevutana.

Swilo Swa Nkoka Swa Ntumbuluko Leswi Nga Kwalaho

Vanhu lava rhandzaka ntumbuluko va nga tsakisiwa hi swilo swo tala edorobeni leri ra Albarracín. Tintshava leti rhendzeleke doroba leri ri ni swimilana ni swiharhi swo hambana-hambana. Swihlovo ni maboboma swi endla leswaku tintshava leti leti nga ni mirhi yo tala ti saseka swinene. Naswona vanhu lava dzimaka mixaxa ya vona kwalaho va nga ti vona kahle tinyeleti hi ndlela yo hlamarisa nivusiku.

Ku ni mindyangu yo hlayanyana ya Timbhoni ta Yehovha leyi tshamaka endhawini leyi. Tindhawu to saseka leti yi rhendzeleke leti yi tshamaka eka tona ti yi tsundzuxa hi xitshembiso xa Bibele xa leswaku ehansi ka Mfumo wa Xikwembu vanhu lava yingisaka va ta tshama emisaveni leyi nga paradeyisi. Lawa i mahungu lamanene lawa yi tikarhatelaka ku ma chumayela vaakelani va yona.—Pisalema 98:7-9; Matewu 24:14.

Lembe na lembe vavalangi vo tlula dzana ra magidi va endzela doroba leri ra Albarracín. Loko wo tshuka u ya eSpain, hikwalaho ka yini u nga endzeli doroba leri ro hlawuleka leri nga le tintshaveni leri vuriwaka xisaka xa gama?

 [Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 18]

SWILO SWA NKOKA SWO SASEKA LESWI PFUKURIWEKE LE ALBARRACÍN

Khuwana ra silivhere ro chela swo tola. Hosi Abdelmelic ya Vamoor u lerise leswaku nsati wakwe Zahr, leswi hi Xiarabu swi vulaka “Xiluva,” a endleriwa khuwana leri. Marito man’wana lama tsariweke hi nsuku eka rona ma ri: “Mikateko leyi nga heriki . . . , mpfuno wa Xikwembu ni nkongomiso wa leswaku u endla leswinene ni vululami.” Khuwana leri ri tekiwa tanihi xin’wana xa swilo swa nkoka swinene swa silivhere leswi endliweke hi vanhu va le Spain ni Maarabu.

Nhlampfi leyi endliweke hi ribye ro vonikela. Nhlampfi leyi yi khavisiwe hi mahakatimba naswona yi ni nomu wa silivhere ni swicapila swa nsuku. Yi tlhele yi khavisiwa hi tiperela ni hi maribye yo tshwuka swinene. Nhlampfi leyi yi rharhangane ngopfu lerova vatshila va anakanya leswaku a yi endliwanga hi munhu un’we.

[Swihlovo Swa Kona]

Jar: Museo de Teruel. Foto Jorge Escudero; crystal: Sta. Ma de Albarracín Foundation

 [Mepe lowu nga eka tluka 16]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

PORTUGAL

SPAIN

MADRID

Albarracín

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

1 Muhocho

[Swifaniso leswi nga eka tluka 18]

2 Yindlu ya Wasi

3 Yindlu ya Julianeta

4 Tinsimbi

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 17]

© Ioseba Egibar/age fotostock