MUTI lowukulu wa Babilona wa khale a wu ri endhawini leyi fuweke leyi nga kwalomu ka 80 wa tikhilomitara ku suka edzongeni wa Baghdad ya manguva lawa. Muti lowu a wu ti komba wu nga ta hluriwa hikwalaho ka marhangu ya wona lamakulu ni mugerho wa mati lowu a wu wu rhendzerile. Muti lowu a wu tiviwa hi titempele ta wona to xonga, mintanga ni swihondzo swa titempele. Muti wa Babilona wa khale hi wun’wana wa miti leyi a yi ri ya xiyimo xa le henhla emisaveni hinkwayo.

EBibeleni a wu vuriwa “Hosikati ya Mimfumo” naswona a wu ri ntsindza wa vunharhu lowu a wu ri ni matimba emisaveni, ematin’wini ya Bibele. (Esaya 47:5) Ku fana ni mfumo wa Egipta ni wa Asiriya leyi veke kona emahlweni ka wona, Mfumo wa Babilona wu hoxe xandla swinene ematin’wini ya Bibele, leswi hi pfunaka ku fanisa leswi Bibele yi swi vulaka malunghana na wona ni leswi vuriwaka hi tibuku ta matimu.

Buku ya Bibele ya Daniyele yi vula leswaku wanuna la vuriwaka Belxatsara u tshame a fuma tanihi hosi eBabilona. (Daniyele 5:1) Hambiswiritano, tibuku tin’wana ta matimu leti tsariweke  enkarhini lowu nga hundza ti vule leswaku hambileswi Belxatsara a ri ni matimba, a nga kalanga a va hosi. Xana Bibele a yi hoxisile? Vayimburi va kume swiphepherhele swo tala loko ku lovisiwa muti wa Ura eMesopotamiya. Matsalwa ya tihlanga a ma ri ni xikhongelo lexi eka xona Hosi ya Babilona Nabonidus a vuleke marito lama nge, “Belxatsara n’wananga lonkulu wa jaha.” New Bible Dictionary yi vula leswaku vayimburi va tiyisekise leswaku Belxatsara u “fume tanihi hosi ku tlula malembe lawa tata wakwe a fumeke wona naswona hi nkarhi wolowo a a tekiwa a ri hosi.”

Matimu ma tlhele ma kombisa leswaku muti wa Babilona wa khale a wu ri muti lowu nga ni vukhongeri byo tala, lowu teleke hi vungoma bya swilo swa le mpfhukeni ni ku hlahluva. Hi xikombiso, eka Ezekiyele 21:21 hi kuma leswaku hosi ya Babilona yi hlahluvile leswaku yi ta tiva loko yi fanele yi hlasela muti wa Yerusalema. Bibele yi ri hosi “yi langute xivindzi.” Hikwalaho ka yini yi langute xivindzi? Vababilona a va tirhisa xirho lexi loko va vhumbha swilo leswi nga ta endleka. Buku leyi nge Mespotamian Astrology yi hi byela leswaku eka tlhelo rin’we ntsena ra muti wa Babilona wa khale, vayimburi va kume “mixaka ya 32 ya swivindzi swa [vumba], hikwaswo a swi tsariwe” swilo leswi a va swi vhumbha.

Nelson Glueck mutivi wa vuyimburi u tshame a ku: “Ndzi hete malembe ya 30 ndzi ri karhi ndzi endla vuyimburi ndzi khome Bibele hi voko lerin’wana, lerin’wana ri khome trofolo, naswona eka timhaka hinkwato ta matimu ya vukambisisi ndzi kume leswaku Bibele a yi na xihoxo.”

Xana a wu ta ungula njhani loko munhu un’wana o ku byela leswaku mintsindza yo fana na Beijing, Moscow, kumbe Washington, D.C. yi ta hundzuka marhumbi? A swi kanakanisi leswaku a wu nga ta yi tshemba mhaka leyi. Kambe leswi hi swona leswi humeleleke muti wa khale wa Babilona. Eka malembe ya kwalomu ka 200 emahlweni ka lembe ra 732 B.C.E., Yehovha Xikwembu u huhutele muprofeta wa Muheveru ku nga Esaya leswaku a tsala hi ku lovisiwa ka muti lowukulu lowu nga ni matimba wa Babilona. U tsale a ku: “Babilona, xikhavisi xa mimfumo, . . . u fanele a kotisa loko Xikwembu xi hlula Sodoma na Gomora. A ku nge he tshamiwi eka yena, naswona a nge vi kona eka xitukulwana xin’wana ku ya eka xitukulwana xin’wana.”—Esaya 13:19, 20.

Kambe ha yini Xikwembu xi profete hi ta ku lovisiwa ka Babilona? Hi 607 B.C.E., mavuthu ya muti wa Babilona ma hlasele Yerusalema kutani ma teka vanhu lava poneke ma va yisa eBabilona, laha va fikeke va khomiwa hi ndlela ya tihanyi. (Pisalema 137:8, 9) Xikwembu xi profete leswaku vanhu va xona va ta boheka ku tiyisela nxaniso ku ringana malembe ya 70 hikwalaho ka swiendlo swa vona swo biha. Kutani Xikwembu xi ta va kutsula ivi va tlhelela etikweni ra rikwavo.—Yeremiya 25:11; 29:10.

Hakunene vuprofeta bya Xikwembu bya tshembeka, hi 539 B.C.E. loko malembe ya 70 lawa  Vayuda va ma heteke va ri evuhlongeni ma ri ekusuhi ni ku hela, muti wa Babilona lowu a swi tikomba onge a wu nge hluriwi, wu hluriwile hi mavuthu ya Meda-Peresiya. Hi ku famba ka nkarhi, muti wolowo wu hundzuke marhumbi—hilaha swi profetiweke hakona. A nga kona munhu ni un’we loyi a a ta profeta hi mhaka yoleyo leyi hlamarisaka. Handle ko kanakana, swiendlakalo leswi profetiweke ka ha ri emahlweni swi hambanisa Mutsari wa Bibele ku nga Yehovha Xikwembu xa ntiyiso ni swikwembu swin’wana.—Esaya 46:9, 10.

Nakambe vuprofeta byin’wana lebyi xiyekaka hi lebyi nga ta hetiseka enkarhini wa hina. Vuprofeta byebyo byi katsa Hosi Nebukadnetsara wa le Babilona swin’we ni norho lowu a wu lorheke wa xifaniso lexikulu. Miri wa xona a wu avanyisiwe hi swirho swa ntlhanu—nhloko, mavele ni mavoko, khwiri ni mindzhumbi, milenge ni mikondzo—hinkwaswo a swi endliwe hi swilo leswi nga faniki. (Daniyele 2:31-33) Swirho leswi swo hambana-hambana swi yimela mimfumo ya misava leyi sunguleke eBabilona ku ya eka Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika ku nga mfumo wa vunkombo ematin’wini ya Bibele.—Daniyele 2:36-41.

Daniyele u paluxe leswaku emikondzweni ni le swikunwanini swa xifaniso, a ku ri ni ku cinca ka swilo leswi tirhisiweke ku vumba xifaniso. Hi ndlela yihi? Nsimbi yo tenga a yi siviwe hi nsimbi leyi pfanganisiweke ni vumba byo tsakama. Daniyele u hlamusele Nebukadnetsara a ku:  “Tanihi leswi u voneke nsimbi yi pfanganisiwe ni vumba, swi ta pfangana ni vana va vanhu; kambe swi nga ka swi nga namarhelani, xin’wana eka xin’wana, hilaha nsimbi yi nga pfanganiki ni vumba.” (Daniyele 2:43) Entiyisweni ku pfanganisa nsimbi ni vumba swi endla nchumu lowu fayekaka hi ku olova; a “swi [nge] namarhelani.” Hakunene mhaka leyi yi yi hlamusela kahle ndlela leyi mimfumo ya tipolitiki yi avaneke ha yona namuntlha!

Daniyele u tlhele a paluxa xiendlakalo xin’wana lexi hlamarisaka. Enorhweni wakwe, Hosi Nebukadnetsara u vone ribye leri tsemiweke entshaveni leyikulu. Ribye leri ri tlakuseriwe ehenhla kutani “ri ba xifaniso emikondzweni ya xona ya nsimbi ni ya vumba, ri xi pfotlosa.” (Daniyele 2:34) Xana sweswo swi vula yini? Daniyele wa hlamula: “Emasikwini ya tihosi teto [eku heleni ka mfumo wa misava] Xikwembu xa le tilweni xi ta veka mfumo lowu wu nga ta ka wu nga lovisiwi. Mfumo lowu wu nga ka wu nga hundziseriwi eka vanhu van’wana. Wu ta pfotlosa kutani wu herisa mimfumo leyi hinkwayo, kambe wona wu ta tshama hilaha ku nga riki na makumu.” (Daniyele 2:44) Vuprofeta byebyo a byi kombetela eka Mfumo lowu hambaneke ni mimfumo ya vanhu. Hosi ya wona i Yesu Kreste, ku nga Mesiya. Hilaha swi hlamuseriweke ha kona eka swihloko leswi hundzeke swa ntlhandlamano, Yesu u ta pfotlosa Sathana ni valandzeri vakwe hinkwavo ku nga vanhu ni madimona kutani a tisa ku rhula ni ntwanano emisaveni.—1 Vakorinto 15:25.