HANDLE ka timhaka leti nga riki ntiyiso leti boxiweke exihlokweni lexi hundzeke malunghana ni ku hela ka misava, ku ni timhaka leti faneleke ti kambisisiwa hi vukheta. Vanhu vo tala va vilerisiwa hi ku andza ka nhlayo ya vanhu emisaveni, ku kayivela ka mati ni swakudya leswi nga ha vangiwaka hi ku andza koloko ka vanhu. Van’wana va vilerisiwa hi vuyelo lebyi vangiwaka hi ku tsekatseka ka ikhonomi ya misava hinkwayo. Ku vuriwa yini hi timhangu ta ntumbuluko, mintungu kumbe nyimpi ya matlhari ya nyutliya? Xana swilo sweswo swi nga vanga khombo lerikulu emisaveni hinkwayo?

A hi kambisiseni swilo swin’wana leswi vanhu va talaka ku vula leswaku swi nga vanga ku hela ka misava. A hi hinkwaswo swilo sweswo leswi nga dlayaka vanhu hinkwavo emisaveni kambe swi tikomba swi ri ni matimba yo endla tano. Swilo sweswo swi katsa leswi landzelaka.

Hi 1991, vholkheno ya le Ntshaveni ya Pinatubo le tikweni ra Philippine yi bulukile kutani yi dlaya vanhu lava tlulaka 700 ni ku siya vanhu va kwalomu ka 100 000 va nga ha ri na makaya. Papa lerikulu ra musi ri tlhandlukele exibakabakeni hi tikhilomitara ta 30 ivi endzhaku ka nkarhi ri wela emisaveni, ri dlaya swimilana ni ku wisa malwangu ya miako. Vholkheno yoleyo ni tin’wana to fana na yona ti cince xiyimo xa maxelo ku ringana malembe yo hlayanyana endzhaku ka loko ti bulukile.

Ku buluka lokukulu ka tivholkheno ko fana ni loku endlekeke khale swinene, ku nga va kukulu hi mpimo lowu phindhiweke ka dzana naswona ku nga va ni khombo lerikulu ku tlhela ku onha swinene ku tlula tivholkheno tihi ni tihi leti tshameke ti buluka ematin’wini. Handle ka matimba ya kona lama onhaka swinene hi nkarhi wolowo, ku cinca ka maxelo ya misava hinkwayo ku nga dlaya swimilana, ku kavanyeta mphakelo wa swakudya ivi vanhu vo tala va sika hi ndlala.

“Tivholkheno ti dlaya swimilana ni swiharhi leswi nga ekule swinene; tivholkheno leti onhaka swinene ti nga dlaya mixaka hinkwayo ya swimilana ni swiharhi hi ku cinca maxelo ya pulanete hinkwayo.”—Magazini wa National Geographic.

Siku rin’wana ni mixo hi 1908, wanuna un’wana a a tshame exitulwini erikupakupeni ra xitolo lexikulu eximutanini xa Vanavara le Siberia loko ku buluka lokukulu ku n’wi cukumetela ekule ni xitulu xakwe hi xitshuketa. Ku hisa ka kona a ku ri kukulu swinene lerova u twe onge hembe yakwe a yi ri eku tshweni. Ndhawu leyi ku buluka koloko ku endlekeke eka yona a yi ri ekule hi tikhilomitara ta kwalomu ka 60. Ku buluka koloko ku vangiwe hi ribye lerikulu ra le mpfhukeni leri a ri aname kwalomu ka timitara ta 35 ri tlhela ri tika kwalomu ka tikhilogiramu ta 100 wa timiliyoni. Endzhaku ka loko ri nghene eka atimosifiya ya pulanete ya hina ri bulukile hikwalaho ka ntshikilelo ni ku hisa lokukulu loku vangiweke hi leswi a ri famba hi rivilo lerikulu endzeni ka atimosifiya. Ku buluka koloko ku humese gezi leri ringanaka ni ra tibomo ta 1 000 to fana ni leti lahleriweke eHiroshima naswona ku vange ndzilo lowukulu endhawini leyi nga ringanaka kwalomu ka swikwere-khilomitara swa 2 000 ekhwatini ra Siberia. Entiyisweni, ribye lerikulu ngopfu ra le mpfhukeni ri nga onha hi mpimo lowukulu swinene, ri vanga mindzilo leyikulu leyi nga endlaka leswaku ku titimela swinene emisaveni hinkwayo kutani sweswo swi dlaya swimilana ni swiharhi swo tala.

“Hi mpfhuka misava yi va kona, tinyeleti leti nga ni ncila ni maribye lamakulu ya le mpfhukeni swi hima pulanete ya hina. Enkarhini lowu hundzeke swi hime pulanete ya hina minkarhi yo tala, kambe swi ta tlhela swi yi hima. Ntsena a hi tiva leswaku rini.”—Chris Palma, mudyondzisi-nkulu wa swilo swa le mpfhukeni ni ku vumbeka ka swona wa le Yunivhesiti ya Penn State.

Van’wasayense va pfumela leswaku ku tlakuka ka mahiselo lama tolovelekeke ya misava, ku hisa loku tlulaka mpimo, ku n’oka ka ayisi leyi funengeteke tintshava ni leyi nga elwandle, ku fa ka magiyagiya ya tikorala ni swiharhi swa nkoka, swi kombisa leswaku maxelo ya misava hinkwayo ma le ku cinceni. Hambileswi vanhu va nga ni mavonelo yo hambana-hambana malunghana ni mhaka leyi, vo tala va vula leswaku ku cinca koloko ku vangiwa hi timovha ni tikhampani ta vumaki leti hisaka makala, mafurha, tigasi ta ntumbuluko ivi ku huma khaboni-dayokisayidi yo tala leyi tlhandlukelaka eka atimosifiya.

Vativi van’wana va tshemba leswaku khaboni yoleyo ya pfaleleka eka atimosifiya, yi endla leswaku ku hisa loku humaka emisaveni ku nga humeli empfhukeni xisweswo maxelo lama hisaka ma tlakuka. Nakambe leswi misinya yi tswongaka khaboni-dayokisayidi, ku tsemeleriwa ngopfu ka yona swi nga ha hoxa xandla eku cinceni ka maxelo.

“Loko maxelo yo hisa ya sweswi mo ka ma nga cinci naswona ku humesiwa ka khaboni-dayokisayidi ku nga hungutiwi, van’wasayense vo tala va tshemba leswaku maxelo lama tolovelekeke ya pulanete ya Misava ma ta hambeta ma tlakuka, ma endla leswaku ku hisa ku nyanya swinene, maxelo ma cinca-cinca naswona mati ya le malwandle ma tlakuka ivi ma endla leswaku tindhawu ta le ribuweni leti nga ehansi laha ku tshamaka vanhu vo tala ti va ekhombyeni.”—Buku leyi nge “A Mind for Tomorrow: Facts, Values, and the Future.”

Hi lembe-xidzana ra vu-14, ntungu wa Black Death wu dlaye vaaki va le Yuropa lava ringanaka tiphesente ta 30 hi malembe mambirhi ntsena. Exikarhi ka 1918 na 1920, chachalaza ya le Spain yi dlaye vanhu va 50 wa timiliyoni. Ku pfumaleka ka vutleketli lebyi hatlisaka byo endzela matiko man’wana swi endle leswaku mintungu yoleyo yi nga swi koti ku hangalaka. Hambiswiritano, leswi madoroba lamakulu ma kulaka naswona ku endzela matiko man’wana swi olovaka namuntlha, vuvabyi byo tano byi nga hangalaka hi ku hatlisa emisaveni hinkwayo.

Mintungu yo tano i ya ntumbuluko. Kambe vanhu va tshamela ku chava leswaku ku nga tumbuluka mavabyi lama endliweke hi vanhu. Vativi va mavabyi lama endliwaka hi vanhu va vula leswaku ntlawa lowutsongo wa vanhu lava nga ni vutivi bya wona va nga xava switirhisiwa eka Internet ivi va endla mavabyi lama nga ni khombo swinene.

“Hambileswi mavabyi lama humelelaka hi ntumbuluko ma nga ni khombo swinene eka vanhu; vanhu lava nga ni vutivi ni switirhisiwa leswi faneleke va nga vanga mavabyi man’wana lawa na wona ma nga ni khombo swinene.”—Ndzawulo ya The Bipartisan WMD Terrorism Research Center.

Emalembeni ya ntlhanu lama hundzeke, vafuwi va tinyoxi va le United States va lahlekeriwe hi tinyoxi ta vona ta kwalomu ka 30 wa tiphesente hi lembe hikwalaho ka vuvabyi lebyi hlaselaka tinyoxi emisaveni hinkwayo, lebyi endlaka leswaku ntlawa hinkwawo wa tona wu namba wu nyamalala hi ndlela leyi nga tolovelekangiki eswiyindlwanini swa tona. Tinyoxi a ti hi nyiki vulombe ntsena. Ti tlhela ti nonisa swimilana swo tanihi madiriva, maapula, tinyawa ni vutiyi hi ku rhwala vuluva bya swimilana leswin’wana ti byi yisa eka leswin’wanyana. Hi titshege hi tinyoxi leswaku hi kuma swakudya.

Nakambe hi titshege hi swimilana leswitsongo swa le matini leswi vuriwaka ti-phytoplankton. Handle ka swona a hi nga ta va na tona tinhlampfi. Loko swivungu leswi endlaka leswaku ku va ni moya ehansi ka misava a swi nga ri kona, a hi ta va ni swimilana switsongo. Ku dlayeteriwa ka swilo swo tano leswi nga swa nkoka swi nga endla leswaku swakudya swi kayivela naswona vanhu va sika ivi ku va ni madzolonga ni hasahasa. Nthyakiso, ku andza ka vaaki emisaveni, ku phasiwa ka tinhlampfi ku tlula mpimo, ku onheteriwa ka makhwati lama swiharhi swi tshamaka eka wona ni ku cinca ka maxelo swi endla leswaku swiharhi swo karhi swi herisiwa emisaveni hi minkarhi leyi tlulaka gidi loko yi pimanisiwa ni ndlela leyi swi faka ha yona hi swivangelo swa ntumbuluko.

“Lembe ni lembe, mixaka ya swiharhi leswi nga exikarhi ka 18 000 na 55 000 swa herisiwa hi ku helela emisaveni. Leswi vangaka sweswo i mintirho ya vanhu.”—Ndzawulo ya United Nations Development Program.

Ku buluka ka bomo yin’we ya nyutliya ku nga onha doroba hinkwaro hilaha swi kombisiweke hakona kambirhi hi August 1945. Ku buluka ka bomo ya nyutliya ku ni matimba swinene lerova ku nga onhetela swilo ni ku yayarhela vanhu hikwalaho ka moya wa matimba lowu vaka kona hi xitshuketa, ku hisa, ndzilo ni nkahelo. Nakambe nkahelo wu nga onha swakudya ni ku thyakisa mati. Nyimpi ya matlhari ya nyutliya yi nga vanga tithani ta ritshuri leri nga tlhandlukelaka exibakabakeni ri fika ri siva ku vonakala ka dyambu ivi ku titimela swinene. Matsavu ni swimilana swin’wana swi nga fa. Loko ku nga ri na swakudya vanhu va nga sika ku katsa ni swiharhi. Ku vuriwa leswaku matiko ya kwalomu ka kaye ma ni matlhari ya nyutliya lawa ma nga hlaselaka ha wona. Kasi matiko man’wana ma nga ri mangani ma le ku endleleni ka matlhari ya wona ya nyutliya. Kutani tinhlengeletano ta matherorisi ti ma lava hi mahlo-ngati matlhari wolawo.

“Matlhari ya nyutliya ka ha ri wona lama nga ni khombo swinene ni lama nga yayarhelaka vanhu hi ku tsopeta ka tihlo. . . . Ka ha ri ni matlhari ya nyutliya ya kwalomu ka 25 000 emisaveni hinkwayo . . . Eku heteleleni, matherorisi ma ta ma kuma matlhari ya nyutliya.”—Nhlangano wa Union of Concerned Scientists.