SWILO swo tala swa vutshunguri swa manguva lawa i khale swi ri kona. Entiyisweni, tindlela to tala leti tolovelekeke namuntlha to tshungula mavabyi a ti tirhisiwa eka malembe-xidzana lama hundzeke ematikweni man’wana. Hi xikombiso, kambisisa matimu ya swa vutshunguri ya le Vuxa Xikarhi eMalembeni ya le Xikarhi. *

Hi 805 C.E., CALIPH HARUN AR-RASHID u ake xibedlhele entsindza wakwe wa Baghdad. Ku sukela hi lembe-xidzana ra vu-9 ku ya eka ra vu-13, vafumi van’wana va ake ni ku langutela swibedlhele leswi a swi ri ehansi ka Mfumo wa Vuislam, lowu a wu sukela eSpain wu ya fika eIndia.

Swibedlhele sweswo a swi tshungula swigwili ni swisiwana swa le ka vukhongeri hinkwabyo. Kwalaho madokodela lama nga ni ntokoto a ma nga tshunguli vanhu lava vabyaka ntsena kambe a ma tlhela ma endla ndzavisiso ni ku letela madokodela lamantshwa. A ku ri ni tiwadi leti a ti endleriwe ku tshungula mavabyi yo hambana-hambana yo tanihi vuvabyi bya le ndzeni ka miri, vuvabyi bya mahlo, vuvabyi bya marhambu, vuvabyi lebyi tlulelaka ni vuvabyi bya miehleketo ni to endlela eka tona vuhandzuri. Madokodela lawa a ma famba ni swichudeni swa wona, a ma kambela vavabyi mixo wun’wana ni wun’wana ni ku va byela mixaka ya swakudya leswi va faneleke va swi dya ni ku va nyika mirhi. Nakambe a ku ri ni vativi va mirhi lava a va tirha exibedlhele va tlhela va nyika vavabyi mirhi. Vakongomisi va xibedlhele a va hlayisa tirhekhodo, va langutela ku tirhisiwa ka mali, va kongomisa ntirho wo lunghiselela swakudya swin’we ni mintirho yin’wana yo hlela swilo hilaha swi endliwaka hakona ninamuntlha.

Van’wamatimu va vula leswaku swibedlhele sweswo “i swin’wana swa swilo leswikulu leswi fikeleriweke emfun’weni wa Vuislam wa le Malembeni ya le Xikarhi.” Howard R. Tuner, mutsari wa tibuku tlhelo n’wamatimu, u vule leswaku emfun’weni hinkwawo wa Vuislam, “a ku akiwa swibedlhele leswi a swi ta yi hluvukisa swinene sayense ya swa vutshunguri ni ku tshunguriwa ka vanhu ku fikela eminkarhini ya manguva lawa.”

RHAZES, u velekiwe exikarhi ka lembe-xidzana ra vukaye edorobeni ra khale ra Rayy, leri sweswi ri vuriwaka Tehran. U thyiwe vito leri nge “dokodela tlhelo mukamberi lonkulu wa mavabyi wa le mfun’weni wa Vuislam ni wa le Malembeni ya le Xikarhi.” Leswaku a pfuna madokodela man’wana, u tsale hi maendlelo lawa a a ma tirhisa loko a kambela mavabyi, swiyimo leswi a a ma kambela ehansi ka swona, switirhisiwa leswi a a swi tirhisa ni vuyelo bya kona. Nakambe u khutaze madokodela hinkwawo leswaku ma tshama ma ri karhi ma tiva swilo leswintshwa leswi endlekaka emintirhweni ya vona.

Rhazes u kote ku fikelela swilo swo tala. Hi xikombiso, matsalwa yakwe ya swa vutshunguri ma katsiwe ebukwini leyi nga ni tivholumo ta 23 leyi vuriwaka Al-Hawi (Comprehensive Book), leyi fambaka emahlweni eka tibuku ta nkoka swinene ta swa vutshunguri. Ku vuriwa leswaku buku leyi hi yona yo sungula ku vulavula hi ku tika ka vavasati, mavabyi ya xivelekelo ni vuhandzuri bya tihlo. Yin’wana ya tibuku takwe eka leta 56 ta swa vutshunguri yi ni tinhlamuselo leti pakanisaka swinene ta vuvabyi bya mpondzo ni bya swimungwa-mungwana ku tlula tibuku hinkwato ta khale ta swa vutshunguri. Rhazes u tlhele a tshubula leswaku ku hisa ka miri i ndlela yin’wana leyi miri wu lwaka ha yona ni mavabyi.

Ku tlula kwalaho, u kongomise swibedlhele edorobeni ra Rayy ni ra Baghdad, laha ndlela leyi a tshunguleke ha yona vanhu lava nga ni vuvabyi bya miehleketo yi susumeteleke vanhu ku n’wi vitana nghwazi ya vutivi bya miehleketo ni ya vutshunguri bya yona. Ku engetela eka tibuku ta swa vutshunguri, u tlhele a tsala tibuku leti vulavulaka hi tikhemikhali, tinyeleti, tinhlayo, filosofi ni vukhongeri.

AVICENNA, i un’wana wa vativi va ta swa vutshunguri loyi a a huma edorobeni ra Bukhara, leri nga endhawini leyi sweswi yi nga tiko ra Uzbekistan. U ve un’wana wa madokodela, vativi va filosofi, vativi va tinyeleti ni vativi va tinhlayo lava dumeke va lembe-xidzana ra vu-11. U tsale nsonga-vutivi leyi vuriwaka The Canon of Medicine, leyi vulavulaka hi timhaka hinkwato leti khumbaka swa vutshunguri.

Eka nsonga-vutivi yoleyo Avicenna u vule leswaku  vuvabyi bya rifuva bya tlulela naswona byi nga hangalasiwa hi mati ni hi misava, mintlhaveko ya munhu yi nga khumba rihanyo rakwe nileswaku emisiheni ya switwi ku hundza switlhavi ni rungula leri byelaka tinyama leswaku ti khwanyana. Nsonga-vutivi yoleyo yi hlamusela tindlela ta kwalomu ka 760 to endla mirhi—swiaki swa yona, leswi yi swi endlaka emirini ni vuvabyi lebyi yi byi tshungulaka—swin’we ni tindlela to kambela mirhi leyintshwa. Leswi nsonga-vutivi leyi yi hundzuluxeriweke hi Xilatini yi hambete yi tirhisiwa eswikolweni swa ta vutshunguri swa le Yuropa ku ringana malembe ya madzana.

ALBUCASIS na yena i un’wana wa vativi lava dumeke ematin’wini ya swa vutshunguri. Mutivi loyi, loyi a huma endhawini ya le Andalusia, leyi sweswi ku nga tiko ra Spain, u tsale buku leyi nga ni tivholumo ta 30, ku katsa ni buku ya matluka ya 300 leyi vulavulaka hi vuhandzuri. Ebukwini yoleyo, u hlamusele maendlelo ya xiyimo xa le henhla yo tanihi ku tirhisa ntambhu yo tsindziyela, leyi endliwaka hi marhumbu ya nyimpfu ku rhunga ha yona nyama ya le ndzeni ka munhu, ku humesiwa ka swiribyana eka thundhela hi ku tirhisa xitirhisiwa lexi nghenisiwaka laha ku fambaka kona mitsakamiso, ku susiwa ka nxorhonxorho ya kholokholo ni mapapa ya le tihlweni.

Albucasis u tirhise tindlela leti hlamuseriwaka tanihi “maendlelo lama fanaka ni ya manguva lawa” to pfuna wansati loyi swi n’wi tikelaka ku veleka ni ku tlherisela katla leri sulekeke. Hi yena loyi a sunguleke ku tirhisa vutiyi ku pfala mbanga leyi rhungiweke naswona u tirhise semendhe ku hlanganisa marhambu lama tshovekeke. U tlhele a hlamusela tindlela to tlherisela meno lama susiweke eka rihlaya, ku endla meno yo vekeriwa, ku hlanganisa meno lama nga yimangiki kahle ni ku susa thyaka leri pakelanaka eka wona.

 Buku ya Albucasis leyi vulavulaka hi vuhandzuri hi yona yo sungula ku kombisa switirhisiwa swo endla vuhandzuri. A yi ri ni swifaniso leswi mpfampfarhutiweke swa switirhisiwa swa kwalomu ka 200 swo endla ha swona vuhandzuri naswona yi hlamusele leswaku swi nga tirhisiwa njhani niloko swi te yini. Swin’wana swa switirhisiwa swakwe swi lo cinciwanyana eka malembe ya gidi lama hundzeke.

Hi lembe-xidzana ra vu-11 ni ra vu-12, swidyondzeki swi sungule ku dyondza tibuku ta Xilatini leti hundzuluxeriweke ti suka etibukwini ta swa vutshunguri ta Xiarabu, ngopfu-ngopfu exifundzheni xa Toledo eSpain ni le Monte Cassino swin’we na Salerno le Italy. Kutani madokodela ma dyondze tibuku teto leti hundzuluxeriweke etiyunivhesiti leti nga ematikweni ya le Yuropa lama tirhisaka Xilatini. Ehsan Masood, mutsari wa tibuku ta sayense, u vule leswaku hi ndlela yoleyo vutivi bya swa vutshunguri bya le Vuxa Xikarhi byi “nghene byi twelela eYuropa eka malembe-xidzana lama landzeleke, kumbexana ku tlula tibuku tin’wana ta sayense ya Vuislam.”

Kutani swa fanela ku vula leswaku swilo leswi tshuburiweke ni leswi endliweke hi vativi va khale vo fana na Rhazes, Avicenna, Albucasis ni vativi van’wana lava hanyeke enkarhini wa vona i masungulo ya vutshunguri lebyi namuntlha hi byi vitanaka vutshunguri bya manguva lawa.