TIHOMU ta le tindhawini ta tintshava ti xiyeka hi ku olova hileswi ti nga ni timhondzo to petseka, voya byo leha lebyi funengetaka mahlo ya tona ni voya lebyo tsindziyela lebyi funengetaka miri wa tona lowo tiyela.

Tihomu leti to tiyela i wun’wana wa mixaka ya tihomu ta khale swinene leti hanyeke madzana ya malembe exirhamini lexi vuyisaka ni n’wana evukatini xa le tindhawini ta tintshava ni xa le swihlaleni swa Scotland. Eku sunguleni, tihomu ta le tindhawini ta tintshava a ti ri tikulu naswona a ti ri to tshwuka kasi leta le swihlaleni swa le ribuweni ra le vupela-dyambu a ti ri titsongo naswona hi ntolovelo a ti ri ta ntima. Namuntlha, vanhu va vula leswaku tihomu teto i muxaka wun’we naswona tin’wana ti ni muvala wa ribungu, wa ntima, wa buraweni, wa xitshopana ni wo basa.

Hambileswi voya bya tona lebyi funengetaka mahlo ya tona byi hlekisaka, bya ti pfuna swinene. Hi xixika, byi ti sirhelela eka moya lowu hungaka hi matimba, mpfula ni le ka gamboko. Kasi hi ximumu, byi ti sirhelela eka switsotswana leswi hahaka leswi nga ti vangelaka mavabyi.

Eminkarhini ya khale nivusiku, vanhu lava a va tshama emapurasini a va yisa tihomu ta vona ematshangeni lama fuleriweke leswaku va ti sirhelela eka maxelo yo biha ni le ka mahlolwa.

Ku hambana ni tihomu letin’wanana, muxaka lowu wa tihomu wu ni mixaka yimbirhi ya voya. Voya bya tona byo tsindziyela bya le handle byi lehile naswona minkarhi yin’wana byi nga fika eka 33 wa tisentimitara. Voya lebyi lebyi nga ni mafurha yo tala byi endla leswaku ti nga tsakami hi ku helela loko ku ri ni  mpfula ni gamboko. Ehansi ka voya byebyo, ku ni byin’wana byo olova lebyi ti kufumetaka.

Jim, loyi a tirheke hi tihomu leti ku ringana malembe yo tala, u ri: “Swa tika swinene ku ti hlambisa hi xisibi hikuva a swi koteki ku va voya bya tona byi tsakama hi ku helela!” Leswi ti nga ni voya byo leha, ti hanya kahle ti tlhela ti veka etindhawini ta tintshava leti rhandziwaka hi mpfula ni moya wo titimela, laha mixaka yin’wana ya tihomu yi nga tsandzekaka ku hanya kona.

Loko dyambu ri sungula ku vavula hi ximumu, voya bya tona lebyo leha bya dzuvuka kambe loko ku nghena xixika, voya byebyo byi tlhela byi kula.

Hambileswi tinyimpfu ti talaka ku dlaya swimilana hi ku dya timitsu ni swihluke, muxaka lowu wa tihomu ni letin’wana a ti swi endli sweswo. Entiyisweni, tihomu leti ti hluvukisa ndhawu leyi ti dyaka mbyanyi eka yona. Hi ndlela yihi? Leswi ti nga ni timhondzo to leha ti tlhela ti tiyela, tinhompfu ni nomu wo anama, ti susa marhavi ni swirhabyana leswi nga lavekiki, leswi mixaka yo tala ya tihomu yi nga swi khumbiki nikatsongo. Sweswo swi endla leswaku byanyi ni mirhi swi kula kahle.

Voya bya tona byi tlhela byi pfuna hi swin’wana. Leswi ti nga laviki mafurha lama engetelekeke leswaku ti kufumela, nyama ya tona a yi na mafurha ni cholesterol yo tala naswona yi ni tiphrotheyini ni ayoni yo tala ku tlula nyama ya tihomu tin’wana. Nakambe a swi kali swi lava leswaku ti nyikiwa swakudya swo durha leswaku ti va ni nyama yoleyo ya xiyimo xa le henhla!

Tihomu leti i khale swinene ti tshama ni vanhu. Vaaki va khale va le Scotland a va ti pfalela exithezini xa le hansi emakaya ya vona. Sweswo a swi endla leswaku xithezi xa le henhla laha ndyangu a wu tshama kona xi kufumela.

Hambileswi tihomu leti tshamaka emakaya hi ntolovelo ti rhuleke naswona ti lawulekaka, muxaka lowu wa tihomu wu nga va ni khombo minkarhi yin’wana. Hi xikombiso, ntswele leyi nga ni xirhodyana a yi lavi ku vona nchumu wu tshinela ekusuhi ni xirhodyana xa yona. Nakambe munhu u fanele a famba etlhelo ka ntlhambi wa tona ematshan’weni yo ti tsemakanya hi le xikarhi.

Leswi muxaka lowu wa tihomu wu nga wa nkoka eka vanhu swi endle leswaku wu rhandzeka swinene emisaveni hinkwayo. Ta fuyiwa ni le matikweni ya le kule swinene ya le n’walungwini yo tanihi Alaska na Scandinavia naswona u nga ti vona ti ri eku dyeni eTintshaveni ta Andes leti tlakukeke 3 000 wa timitara. Hambiswiritano, ti hanya kahle ni le matikweni lama hisaka.

Xihlala xa Scotland xi dume hi swiambalo swa xona swa ndhavuko leswi endliweke hi wulu, swiketi swa mivalavala ni xichayachayana lexi vuriwaka bagpipe swin’we ni tihomu ta xona to saseka leti xiyekaka hi ku olova. Xana ti kona tihomu leti nga ni mixaka yimbirhi ya voya laha u tshamaka kona?