SIKU ni siku vanhu va pfulekeriwa hi minkarhi yo tala yo endlela van’wana swilo leswinene. Kambe swi tikomba onge vo tala a va va anakanyeli vanhu van’wana. U nga vona vumbhoni bya sweswo kun’wana ni kun’wana—ndlela leyi vanhu va kanganyisaka van’wana ha yona, ndlela ya tihanyi leyi va chayelaka ha yona, ndlela leyi va hlundzukaka ha yona ni mavulavulelo ya vona ya nhlambha.

Moya wa vutianakanyi wu kona ni le mindyangwini yo tala. Hi xikombiso, vatekani van’wana va dlaya vukati hileswi un’wana wa vona a ehleketaka leswaku a nga tekana ni un’wana loyi a nga n’wi khomaka ku antswa. Hambi ku ri vatswari van’wana va nga kucetela moya wa vutianakanyi eka vana va vona handle ko swi xiya. Njhani? Hi ku va nyika xin’wana ni xin’wana lexi va xi lavaka kambe va honisa ku va tshinya loko va endle swihoxo.

Ku hambana ni sweswo, vatswari vo tala va letela vana va vona leswaku va rhangisa swilaveko swa van’wana ematshan’weni ya swa vona naswona sweswo swa va vuyerisa swinene. Vana lava anakanyelaka swi nga ha va olovela swinene ku aka xinghana ni vana van’wana ni ku tiphina ha xona nkarhi wo leha. Nakambe va tshama va tsakile. Ha yini? Hikuva Bibele yi vula leswaku “ku nyika swi tisa ntsako lowukulu ku tlula ku amukela.”—Mintirho 20:35.

Loko u ri mutswari, u nga va pfuna njhani vana va wena leswaku va kuma vuyelo bya ku va ni musa ni ku papalata ku ngheniwa hi moya wa vutianakanyi lowu va rhendzeleke? Kambisisa mintlhamu yinharhu leyi nga kucetelaka moya wa vutianakanyi eka vana va wena ni ndlela leyi u nga yi papalataka ha yona.

Xiphiqo xa kona. Vakambisisi va xiye mukhuva wun’wana wo biha: Vantshwa vo tala va sungula ku tirha va ri ni moya wa leswaku va faneriwa hi ku kuma xikhundlha hambiloko va endle swilo leswi nga nyawuriki kumbe va nga endlanga nchumu leswaku va kuma xikhundlha xexo. Van’wana va ehleketa leswaku va ta tlakusiwa hi ku hatlisa hambiloko va nga si wu tiva kahle ntirho wa vona. Kasi van’wanyana va ehleketa leswaku va hlawulekile naswona va faneriwa hi ku khomiwa hi ndlela yo hlawuleka, kutani va hela matimba loko va xiya leswaku vanhu a va va khomi tano.

Leswi vangaka xiphiqo xexo. Minkarhi yin’wana ndlela leyi n’wana a kurisiweke ha yona yi nga endla leswaku a titeka a hlawulekile. Hi xikombiso, vatswari van’wana va kuceteriwe swinene hi langutelo ro khutaza vana leswaku va titshemba, leri tinyikeke matimba eka makume ya malembe ya sweswinyana. Milawu leyi langutelo rero ri sekeriweke eka yona yi tikomba yi twala swinene hikuva yi ri: Loko ku bumabumela n’wana katsongo swi ri swinene, ku n’wi bumabumela ngopfu i swinene ngopfu. Xisweswo, ku sola-sola n’wana swi ta endla leswaku a hela matimba. Kutani emisaveni leyi, leyi khutazaka leswaku vana va titshemba, u nga tekiwa tanihi mutswari wo homboloka loko u nga va khutazi ku endla tano. Xisweswo, vatswari va byeriwe leswaku a va fanelanga va endla vana va vona va titeka va ri swikangalafula.

Hikwalaho, vatswari va sungule ku bumabumela vana va vona nkarhi ni nkarhi, hambiloko va nga endlanga nchumu lowu va endlaka va faneriwa hi ku bumabumeriwa. Nchumu wun’wana ni wun’wana lowu va wu endlaka, ku nga khathariseki leswaku i wutsongo ku fikela kwihi, a wu tlangeriwa swinene; xihoxo xin’wana ni xin’wana lexi va xi endlaka, ku nga khathariseki leswaku i xikulu ku fikela kwihi, a xi biwa hi makatla. Vatswari volavo a va tshemba leswaku nchumu lowu endlaka leswaku vana va titshemba i ku honisa swihoxo swa vona ivi va va bumabumela eka xin’wana ni xin’wana lexi va xi endlaka. Xisweswo, ku khutaza vana leswaku va titshemba swi sungule ku tekiwa swi ri swa nkoka swinene ku tlula ku va dyondzisa ku endla swilo leswi va nga tinyungubyisaka ha swona.

Leswi Bibele yi swi vulaka. Bibele yi vula leswaku i swinene ku bumabumela munhu loko swi fanerile. (Matewu 25:19-21) Kambe ku bumabumela vana hi xikongomelo xa leswaku va titwa va ri va nkoka ntsena swi nga ha endla leswaku va titeka hi ndlela leyi hoxeke. Bibele yi tiyisile loko yi ku: “Loko munhu a ehleketa leswaku yena i nchumu kasi a hi nchumu, u xisa mianakanyo yakwe.” (Vagalatiya 6:3) Kutani swa twala leswi Bibele yi byelaka vatswari yi ku: “Mi nga tshiki ku tshinya vana va n’wina. A mi nge va dlayi loko mi tiyisa voko.” *—Swivuriso 23:13, Bibele ya Contemporary English Version.

Leswi u nga swi endlaka. Tivekele pakani yo tshinya vana va wena loko swi laveka ni ku va bumabumela loko swi fanerile. U nga va bumabumeli ntsena hi xikongomelo xa leswaku va titwa va ri va nkoka. Sweswo a swi nge va pfuni hi nchumu. Buku leyi nge Generation Me yi ri: “Ku titshemba ka xiviri ku vangiwa hi ku antswisa vuswikoti bya wena hakatsongo-tsongo  ni ku dyondza swilo, ku nga ri hi ku byeriwa leswaku u wa nkoka hileswi u hanyaka ntsena.”

“U nga tiehleketeleli ku tlula mpimo lowu u faneleke u tiehleketelela ha wona. Ematshan’weni ya sweswo, titsongahate.”—Varhoma 12:3, Bibele ya Good News Translation

Xiphiqo xa kona. Vantswa vo tala lava sungulaka ku tirha swi tikomba va nga swi lunghekelanga ku langutana ni swiphiqo. Van’wana va hela matimba loko va soriwanyana. Van’wanyana swa tika ku va tsakisa naswona va amukela ntsena ntirho lowu va wu rhandzaka. Hi xikombiso, ebukwini leyi nge Escaping the Endless Adolescence, Dok. Joseph Allen u vulavula hi jaha rin’wana leri loko a ri vutisa swivutiso swo ri kambela leswaku ri ta kuma ntirho, ri n’wi byeleke ri ku: “A ndzi lavi ku phirheka hikuva ndzi xiya leswaku minkarhi yin’wana ntirho lowu wu katsa ku endla swilo leswi phirhaka.” Dok. Allen u tsale a ku: “A ri tikomba ri nga swi twisisi leswaku mintirho hinkwayo yi ni swilo leswi phirhaka. Swi tisa ku yini leswaku munhu a fika eka malembe ya 23 a nga swi tivi sweswo?”

Leswi vangaka xiphiqo xexo. Emalembeni ya sweswinyana, vatswari vo tala va titwa va boheka ku sirhelela vana va vona eka xiphiqo xihi ni xihi. U endla yini loko n’wana wa wena a feyile xikambelo? Kumbexana wa nghenelela u sindzisa mudyondzisi wakwe leswaku a n’wi engetelela timaraka. U endla yini loko n’wana wa wena a tsariwe thikithi hileswi a tluleke nawu wa le magondzweni? Kumbexana wa n’wi hakelela thikithi rero. U endla yini loko n’wana wa wena a tshikane ni munhu loyi a a rhandzana na yena? Kumbexana u n’wi byela leswaku loyi a nga ni nandzu hi loyi a a rhandzana na yena.

Hambileswi swi nga swa ntumbuluko ku lava ku sirhelela vana va wena, ku va sirhelela ku tlula mpimo swi nga va byela leswaku a va fanelanga va byarha vutihlamuleri bya swiendlo swa vona. Buku leyi nge Positive Discipline for Teenagers yi ri: “Ematshan’weni yo va va dyondza leswaku va nga swi kota ku tiyiselela ku vava ni ku hetiwa matimba hambi ku ri ku dyondza eka swona, vana [vo tano] va kula va ri ni vutianakanyi swinene ni ku tibyela leswaku vanhu van’wana ni vatswari va vona va va kolota swo karhi.”

Leswi Bibele yi swi vulaka. Ku langutana ni maxangu i xiphemu xa vutomi. Entiyisweni Bibele yi ri: “Swilo swo biha swi humelela vanhu hinkwavo!” (Eklesiasta 9:11, Bibele ya Easy-to-Read Version) Hambi ku ri vanhu lavanene va humeleriwa hi swilo swo biha. Hi xikombiso, muapostola Pawulo u tiyiselele maxangu yo hambana-hambana entirhweni wakwe wo chumayela. Kambe ku langutana ni maxangu wolawo swi n’wi pfunile! U tsale a ku: “Ndzi dyondzile, leswaku ndzi eneriseka eka xiyimo xin’wana ni xin’wana lexi ndzi nga eka xona. . . . Ndzi dyondze xihundla xa ku xurha ni ku va ni ndlala, ku va ni swo tala ni ku pfumala.”—Vafilipiya 4:11, 12.

Leswi u nga swi endlaka. Endzhaku ko ehleketa hi ndlela leyi vana va wena va wupfeke ha yona, tikarhatele ku namarhela nawu wa Bibele lowu nge: “Un’wana ni un’wana wa hina u fanele a rhwala ndzhwalo wakwe.” (Vagalatiya 6:5, Bibele ya Contemporary English Version) Loko n’wana wa wena a tsariwa thikithi hileswi a tluleke nawu wa le magondzweni, swi nga va swinene leswaku u n’wi tshika a tihakelela rona hi mali leyi u n’wi nyikaka yona kumbe hi leyi a yi holaka. Loko n’wana wa wena a feyila xikambelo, u nga ngheneleli, kumbexana swi nga n’wi xalamukisa leswaku enkarhini lowu taka a tilunghiselela kahle ku tsala xikambelo. Loko n’wana wa wena a tshikane ni loyi a a rhandzana na yena, n’wi chavelele—kambe hi nkarhi lowu faneleke n’wi pfune leswaku a anakanyisisa hi xivutiso xo tanihi lexi nge, ‘Xana ku tshikana ka hina swi kombisa leswaku  ku ni swilo leswi ndzi fanelele ndzi antswisa eka swona?’ Vana lava ringetaka ku titlhantlhela swiphiqo va hlakulela ku titshemba ni vuswikoti byo hlakarhela loko va humeleriwe hi swilo leswi nga tsakisiki, ku nga timfanelo ta nkoka leti va nga tsandzekaka ku ti hlakulela loko munhu un’wana a tshamela ku va phula endzilweni.

“Un’wana ni un’wana a a kombise leswi ntirho wa yena wu nga swona, kutani u ta va ni xivangelo xo khana.”—Vagalatiya 6:4.

Xiphiqo xa kona. Eka ndzavisiso wun’wana lowu endliweke eka vantshwa, lava endlaka tiphesente ta 81 va vule leswaku nchumu wa nkoka swinene lowu va wu lavaka i ‘ku va swigwili’ ku tlula ku pfuna vanhu van’wana. Kambe ku hlongorisa rifuwo a swi n’wi endli munhu a va ni ntsako. Entiyisweni, ndzavisiso wun’wana wu kombisa leswaku vanhu lava hlongorisaka rifuwo a va tsaki naswona va va ni ntshikilelo lowukulu. Nakambe va tala ku va ni swiphiqo swa rihanyo ni swa mianakanyo.

Leswi vangaka xiphiqo xexo. Minkarhi yin’wana, vana va kurisiwa hi mindyangu leyi rhandzaka rifuwo. Buku leyi nge The Narcissism Epidemic yi ri: “Vatswari va lava ku tsakisa vana va vona naswona vana va lava swilo. Xisweswo vatswari va va xavela swona. Vana va tsaka kambe swa xinkarhana ntsena. Kutani va lava swilo swin’wana leswi engetelekeke.”

Nakambe vanavetisi i khale va lunghekele ku dya mali ya vanhu lava rhandzaka ku xava swilo. Va tala ku vula marito lama nge ‘U faneriwa hi swilo leswinene’ ni lama nge ‘Swa fanela leswaku u va na swona.’ Vantshwa vo tala va wongiwe hi marito wolawo naswona sweswi va nghene hi nhloko eswikweletini naswona a va ha swi koti ku hakelela swilo leswi a ku vuriwa leswaku ‘swa va fanela.’

Leswi Bibele yi swi vulaka. Bibele ya pfumela leswaku mali i ya nkoka. (Eklesiasta 7:12) Hambiswiritano, yi lemukisa leswaku “ku rhandza mali i rimitsu ra mixaka hinkwayo ya swilo swo biha.” Yi tlhela yi ku: “Hi ku lwela ku fikelela rirhandzu leri, van’wana . . . va titlhave hinkwako-nkwako hi switlhavi swo tala.” (1 Timotiya 6:10) Bibele yi hi khutaza leswaku hi nga hlongorisi rifuwo kambe hi eneriseka hi swilaveko swa xisekelo swa vutomi.—1 Timotiya 6:7, 8.

“Lava tiyimiseleke ku fuwa va wela endzingweni ni le ntlhan’wini ni le ku naveleni ko tala ka vuhunguki ni loku vavisaka.”—1 Timotiya 6:9.

Leswi u nga swi endlaka. Tanihi mutswari, kambisisa ndlela leyi u tekaka mali ha yona ni swilo swa vulovolovo. Swi veke erivaleni swilo leswi u swi rhangisaka evuton’wini kutani u pfuna vana va wena leswaku na vona va endla leswi fanaka. Buku leyi nge The Narcissism Epidemic yi ringanyeta leswi: “Vatswari ni vana va nga sungula ku bula hi swivutiso swo tanihi leswi ‘Hi wihi nkarhi lowunene wo xava swilo leswi nga eka mbhukuto?’ ‘Hi wihi nkarhi lowu nga riki wunene wo xava?’ ‘I mali muni ntswalo wa kona?’ ‘Hi rini laha u xaveke nchumu wo karhi hileswi munhu un’wana a a lava leswaku u wu xava?’”

Tivonele leswaku u nga tixaveli swilo hi xikongomelo xo rivala swiphiqo swa ndyangu leswi lavaka ku tlhantlhiwa. Buku leyi nge The Price of Privilege yi ri: “Ku tixavela swilo hi xikongomelo xo rivala swiphiqo a swi pfuni nchumu nikatsongo. Swiphiqo swi fanele swi tlhantlhiwa hi ku tirhisa mabyongo, ku twisisa ni ku twelana, ku nga ri hi tintangu ni swipachi.”