LOKO Harriet a fa hi 2006, a a ri ni malembe ya kwalomu ka 175. Kambe Harriet a ku nga ri munhu. A ku ri mfutsu ya le Galapagos naswona a yi tshama entangeni wa swiharhi eAustralia. Loko yi pimanisiwa na hina, yi hanye malembe yo tala swinene. Kambe loko yi pimanisiwa ni swivumbiwa swin’wana leswi hanyaka, malembe lawa yi ma hanyeke a ma nga nyawuli. Xiya swikombiso swi nga ri swingani.

• Vaendli va ndzavisiso va le Finland va vula leswaku mbatsana yi nga hanya malembe ya 200.

• Hakanyingi humba ya le matini yi hanya malembe yo tlula 100 naswona ku vuriwa leswaku tin’wana ti hanya malembe yo tlula 400.

• Mirhi yo hambana-hambana yo tanihi muphayini wa bristlecone, ximuwu, mixaka yin’wana ya murhi wa kipresi ni muphayini wa spruce yi hanya malembe ya magidi.

Hambileswi vanhu va tekiwaka va tlakukile loko va pimanisiwa ni swivumbiwa leswin’wana hinkwaswo, va hanya malembe ya 80 kumbe 90, ku nga khathariseki matshalatshala lawa hi ma endlaka yo lava ku engetela malembe lawa hi ma hanyaka!

U anakanya yini—xana hi nga langutela ku hanya malembe ya 80 kumbe ku tlulanyana ntsena? Kumbe, xana swi nga koteka ku hanya malembe yo tlulanyana wolawo? Vanhu vo tala va tshemba leswaku sayense ni nhluvuko lowu endliwaka eka swa vutshunguri swi nga endla leswaku hi hanya nkarhi wo leha.

Sayense yi hoxe xandla swinene etimhakeni ta swa rihanyo ni le ku hluvukiseni ka timhaka ta swa vutshunguri. Magazini wa Scientific American wu ri: “Nhlayo ya vanhu lava faka [eUnited States] hikwalaho ka vuvabyi lebyi tlulelaka kumbe hikwalaho ka swiphiqo leswi vaka kona hi nkarhi wa ku veleka yi hungutekile. Ku fa ka tincece ku hunguteke hi tiphesente ta 75 ku sukela hi 1960.” Kambe sayense yi tsandzekile ku engetela nkarhi lowu hi wu hanyaka. Nkandziyiso wun’wana wa magazini wa Scientific American wu vula leswaku, “hambileswi se ku hundzeke makume ya malembe ku ri karhi ku endliwa ndzavisiso, lexi endlaka leswaku vanhu va dyuhala a xi si kumeka.” Hambiswiritano, swi tikomba onge ku dyuhala ku vangiwa hi loko tisele leti fambisaka rungula ra xitekela ti nga ha tirhi hi ndlela leyi faneleke. Xihloko xolexo xi ya emahlweni xi ku: “Loko ku dyuhala ku vangiwa hi fambiselo ra xitekela, a swi kanakanisi leswaku siku rin’wana ku ta siveleka.”

Loko van’wasayense van’wana va lavisisa swivangelo-nkulu swa vudyuhari, ku katsa ni mavabyi lama fambisaka na byona, va hundzukela eka nkambisiso lowa ha ku tshuburiwaka wa dyondzo ya fambiselo ra xitekela leyi vuriwaka epigenetics. Epigenetics i yini?

Tisele leti hanyaka ti ni rungula ra xitekela, leri lavekaka leswaku ku endliwa tisele letintshwa. Vunyingi bya rungula leri byi kumeka eka genome, ku nga rito leri kombetelaka eka DNA hinkwayo leyi nga endzeni ka sele. Hambiswiritano, manguva lawa, van’wasayense va kambisise hi vuenti fambiselo rin’wana leri nga endzeni ka sele, leri vuriwaka epigenome. Epigenetics i dyondzo ya fambiselo leri leri hlamarisaka ku katsa ni ku tirhisana ka rona ni tikhemikhali tin’wana.

Timolekhuli leti vumbaka epigenome ti hambanile ni ta DNA. DNA yi fana ni xitepisi lexi soholotiweke, kumbe timolekhuli ta miluko yimbirhi, kambe epigenome yi fana ni mimfungho ya swa tikhemikhali leyi namarhelaka DNA. Epigenome yi tirha yini? Ku fana ni mukongomisi wa khwayere, epigenome yi kongomisa ndlela leyi fambiselo ra xitekela ri tirhaka ha yona eka DNA. Mimfungho leyi ya swa tikhemikhali yi pfumelela kumbe ku alela swiphemunyana swa xitekela leswaku swi endla mintirho yo karhi, swi titshege hi xilaveko ni xiyimo lexi sele yi nga eka xona, ku nga ha va loko sele yi fanele yi kuma swakudya, yi tshikilelekile hi ndlela yo karhi, kumbe ku ri ni tichefu to karhi leti yi xungetaka. Leswi tshuburiweke manguva lawa hi epigenome swi cince sayense ya swa rihanyo hilaha ku heleleke, ku nga ku cinca loku kombiseke leswaku ku ni vuxaka exikarhi ka fambiselo ra epigenetics ni mavabyi yo karhi swin’we ni vudyuhari.

Mulavisisi wa fambiselo ra xitekela, Nessa Carey, u ri: “Ku anakanyiwa leswaku [fambiselo ra xitekela] ri vanga mavabyi yo fana ni rihuhe, vuvabyi bya mahlangano, khensa ni switlhavi leswi nga tshamelo-maxelo.” U tlhela a ku, “a swi kanakanisi leswaku ri vanga ni ku dyuhala.” Xisweswo, vulavisisi lebyi endliweke eka fambiselo ra xitekela byi nga ha endla leswaku ku kumeka tindlela ta vutshunguri leti nga antswisaka rihanyo ni ku lwa ni mavabyi—lama katsaka khensa—kutani sweswo swi nga ha endla leswaku hi hanya malembe lama engetelekeke. Hambiswiritano, sweswi a ku si va na nhlanga leyi balekaka ngati. Carey u ri: “Ha ha khomelele eka ndlela leyi a hi yi tirhisa khale [yo lwisana ni ku dyuhala], ku nga ku khutaza vanhu leswaku va dya matsavu yo tala ni ku endla vutiolori swinene.”

Kambe, ha yini vanhu va tikarhata swonghasi leswaku va ringeta ku hanya vutomi byo leha? Ha yini hi lava ku hanya hilaha ku nga heriki? Phepha-hungu ra le Britain ra The Times ri vutisile ri ku: “Hikwalaho ka yini vanhu emisaveni hinkwayo va ringeta ku balekela rifu, ku nga ha va hi ku pfumela leswaku munhu a nga fi, vafi va ta pfuxiwa, ku ni vutomi endzhaku ka rifu, kumbe vafi va ta tlhela va velekiwa nakambe?” Hilaha hi nga ta swi vona hakona sweswi, nhlamulo ya swivutiso leswi yi hlamusela leswi vangaka ku dyuhala.

Se swi endla magidi ya malembe vanhu va ri karhi va ringeta ku kuma nhlamulo ya xivutiso lexi. Xana ku ni nhlamuselo leyi twisisekaka ni leyi enerisaka—leyi fambisanaka ni ndlela leyi hi vumbiweke ha yona swin’we ni ku navela ka hina ka ntumbuluko, ko lava ku hanya hilaha ku nga heriki? Vanhu va timiliyoni va nga ha hlamula handle ko ba mariri va ku ina! Ha yini? Va kume tinhlamulo leti enerisaka eBibeleni leti hlamuselaka ndlela leyi vanhu va vumbekeke ha yona.

Ku sukela eku sunguleni, Bibele yi swi veka erivaleni leswaku hambileswi vanhu va fanaka ni swivumbiwa leswin’wana hi tindlela to karhi, kambe va hambanile na swona hi tindlela to tala. Hi xikombiso, eka Genesa 1:27, hi hlaya leswaku Xikwembu xi vumbe vanhu hi xifaniso xa xona. Njhani? Xi hi nyike vuswikoti byo kombisa rirhandzu, vululami ni vutlhari. Nakambe, leswi Xikwembu xi hanyaka hilaha ku nga heriki, na hina xi hi vumbe hi ri ni ku navela ko hanya hilaha ku nga heriki. Eklesiasta 3:11 yi ri: “[Xi] byale nkarhi lowu nga heriki etimbilwini ni le mianakanyweni ya vanhu.”—The Amplified Bible.

Vumbhoni bya leswaku vanhu a va vumberiwe ku hanya hilaha ku nga heriki, byi vonaka kahle eka ndlela leyi byongo byi tirhaka ha yona, ngopfu-ngopfu eka vuswikoti bya byona byo dyondza. The Encyclopedia of the Brain and Brain Disorders yi vula leswaku byongo bya munhu byi kota ku tsundzuka swilo swa ntsandza-vahlayi. Hikwalaho ka yini hi ri ni vuswikoti byo tano loko ku ri leswaku a hi nga ta byi tirhisa hinkwabyo? Vanhu va kombisa leswi a ku ri xikongomelo xa Xikwembu xo sungula malunghana ni vanhu, hi tindlela to tala. Kutani ha yini hi dyuhala, hi xaniseka hi tlhela hi fa?

Wanuna ni wansati wo sungula a va ri ni mimiri leyi hetisekeke naswona a va ri ni ntshunxeko wo tihlawulela. Lexi twisaka ku vava, va wu tirhise hi ndlela yo biha ntshunxeko wolowo hi ku xandzukela Muvumbi wa vona. * (Genesa 2:16, 17; 3:6-11) Ku nga yingisi kumbe xidyoho xa vona, swi endle leswaku va titwa nandzu va tlhela va khomiwa hi tingana swinene. Swi tlhele swi hlakata mimiri ya vona naswona hakatsongo-tsongo swi va yisa eka rifu leri a swi nga ta koteka ku ri sivela. Vakorinto vo Sungula 15:56 yi ri: “Ndzhombo lowu tswalaka rifu i xidyoho.”

Hi ku pfumelelana ni fambiselo ra xitekela, vatukulu hinkwavo va Adamu na Evha a va hetisekanga naswona va ni mboyamelo wo dyoha kumbe wo endla swihoxo. Varhoma 5:12 yi ri: “Xidyoho xi [nghene] emisaveni hi munhu un’we, ni rifu hikwalaho ka xidyoho, xisweswo rifu ri tlulele vanhu hinkwavo hikuva hinkwavo va dyohile.”

Hi nga gimeta hi ku vula yini malunghana ni mhaka leyi? Hi ku vula leswi: Xihundla xa ku hanya hilaha ku nga heriki a xi nge pfuki xi kumekile eka vulavisisi bya swa sayense. I Xikwembu ntsena lexi nga herisaka ku onhaka loku vangiweke hi xidyoho. Kambe, xana xi ta ku herisa? Nakambe Bibele yi hlamula handle ko ba mariri yi vula leswaku xi ta ku herisa!

Xikwembu se xi teke goza ra nkoka ro susa xidyoho ni rifu. Xi rhumele Yesu Kreste leswaku a ta hi fela. Rifu ra Yesu ri nga hi pfuna njhani? Yesu u velekiwe a hetisekile naswona a “nga xi endlanga xidyoho.” (1 Petro 2:22) Hikwalaho, a a ri ni mfanelo yo hanya hilaha ku nga heriki tanihi munhu la hetisekeke. Kambe u endle yini hi vutomi byakwe lebyi hetisekeke? U nyikele ha byona hi ku tirhandzela leswaku hi ta rivaleriwa swidyoho swa hina. Yesu u nyikele hi vutomi byakwe leswaku byi va “nkutsulo wa lavo tala.” (Matewu 20:28) Ku nga ri khale, nkutsulo wolowo wu ta tirha hilaha ku heleleke eka hina. Sweswo swi ta va swi vula yini eka wena? Xiya matsalwa lawa:

• “Xikwembu xi rhandze misava swinene xi kala xi nyikela hi N’wana wa xona la tswariweke a ri swakwe, leswaku un’wana ni un’wana loyi a kombisaka ripfumelo eka yena a nga lovisiwi kambe a va ni vutomi lebyi nga heriki.”—Yohane 3:16.

• “Entiyisweni u ta mita rifu hi masiku, kunene Yehovha, Hosi leyi Lawulaka yi ta sula mihloti eswikandzeni hinkwaswo.”—Esaya 25:8.

• “Rifu i nala wo hetelela la nga ta herisiwa.”—1 Vakorinto 15:26.

• “Ntsonga wa Xikwembu wu le vanhwini . . . Kutani xi ta sula mihloti hinkwayo ematihlweni ya vona, rifu a ri nge he vi kona.”—Nhlavutelo 21:3, 4.

Xana u nga hanya nkarhi wo tanihi kwihi? Nhlamulo ya Bibele yi le rivaleni: Vanhu va nga va ni ntshembo wo hanya hilaha ku nga heriki—ku nga ntshembo lowu nga ta hetiseka endzhaku ka loko Xikwembu xi suse vubihi hinkwabyo emisaveni. (Pisalema 37:28, 29) Yesu a a anakanya hi ntshembo wa risima loko a byela wanuna loyi a a beleriwe etlhelo kakwe a ku: “U ta va na mina eParadeyisini.”—Luka 23:43.

Xisweswo, swa twisiseka naswona i swa ntumbuluko ku va vanhu va navela ku hanya hilaha ku nga heriki. Xikwembu xi hi vumbe hi ri ni ku navela koloko! Tlhandlakambirhi, xi ta ku enerisa ku navela koloko. (Pisalema 145:16) Kambe hi fanele hi endla swo karhi. Hi xikombiso, hi fanele hi va ni ripfumelo eka Xikwembu. Vaheveru 11:6 yi ri: “Handle ka ripfumelo a swi koteki ku xi tsakisa kahle [Xikwembu], hikuva la tshinelelaka Xikwembu u fanele a kholwa leswaku xi kona ni leswaku hi xona muhakeri wa lava va xi lavaka hi mbilu hinkwayo.” Ripfumelo ro tano a ro va vukholwa-hava kambe i ku tiyiseka loku sekeriweke eka vutivi lebyi kongomeke bya Bibele. (Vaheveru 11:1) Loko u lava ku va ni ripfumelo ro tano, hi kombela u vulavula ni Timbhoni ta Yehovha ta le ndhawini ya ka n’wina kumbe u nghena eka Web site ya hina ya www.pr418.com/ts.