XANA BYI LO ENDLIWA?
Vuswikoti Bya Mandzhemu Byo Kota Ku Vona Ndlela
VULONGO byi tirha swilo swo tala eka mandzhemu. Xitsotswana lexi xi dya byona, xi tlhela xi tshikela eka byona. Swin’wana swa xinuna swi gangisa swa xisati hi byona hi ku swi nyika byo tala. Switsotswana leswi swi tala ku lwela vulongo lebya ha tsakamaka. Valavisisi va tshame va vona vamandzhemu va kwalomu ka 16 000 va ri karhi va rhwalela vulongo bya ndlopfu va tlhela va byi rhwale hinkwabyo hi tiawara timbirhi ntsena.
Mixaka yin’wana ya vamandzhemu yi balekela ntlawa lowun’wana leswaku yi ya tivumbela bolo hi vulongo, yi byi khunguluxa yi suka eka nhulu ya vulongo leswaku yi ya yi celela endhawini leyi oloveke. Mandzhemu u khunguluxa bolo yakwe hi ndlela leyi kongomeke handle ko jika-jika, leswi swi n’wi endlaka a kota ku baleka hi ku hatlisa ni ku papalata ku yiveriwa yona hi va mandzhemu van’wana.
Mandzhemu u swi kotisa ku yini ku famba a kongoma laha a ya ka kona ngopfu-ngopfu ni vusiku?
Xiya: Mindzavisiso leyi endliweke enkarhini lowu hundzeke yi vule leswaku mandzhemu a nga kota ku famba loko a voningeriwa hi dyambu kumbe n’weti, kambe a nga tlhela a kota ku famba hi ndlela leyi kongomeke hambiloko ku ri vusiku ku nga ri na n’weti. Valavisisi va le Afrika Dzonga va kume leswaku loko mandzhemu a famba hi ndlela yoleyo nivusiku, a nga voningeriwi hi ku vangama ka nyeleti ha yin’we kambe hi ku voninga ka xirimela xa Milky Way. Magazini wa Current Biology, wu vula leswaku “i ro sungula ematin’wini ku va ku tsariwa hi swiharhi leswi kongomisiwaka hi xirimela xa Milky Way.”
Muendli wa ndzavisiso Marcus Byrne u vula leswaku vamandzhemu va ni “vuswikoti lebyi nga va pfunaka ku vona emunyameni, va tirhisa vutlhari byitsongo lebyi va nga na byona.” U tlhele a ku: “Xisweswo, va nga kota ku dyondzisa vanhu ku tlhantlha swiphiqo leswi rharhanganeke swa ku vona.” Hi xikombiso, muchini wu nga ha endliwa hi xikongomelo xo kambela muako lowu mbundzumukeke hi ku tekelela ndlela leyi mandzhemu a fambaka ha yona.
U anakanya yini? Xana vuswikoti bya mandzhemu byo kota ku vona ndlela byi lo tiendlekela kumbe byi lo endliwa?
Xana a wu swi tiva?
Vamandzhemu va pfukula ni ku nonisa misava, va hangalasa timbewu ta swimilana ni ku hunguta switsotswana leswi hahaka.
U Nga Ha Tsakela
XALAMUKA!
Swivumbeko Swa Swiphambati Swa Tihumba Ta Le Lwandle
Swivumbeko swa swiphambati swa tihumba ta le lwandle swa tisirhelela.
XALAMUKA!
Muhlovo Wo Saseka Wa Wasi Wa Muhandzu Wa Nhova Lowu Vuriwaka Pollia
Muhandzu lowu i wa wasi kambe a wu na tona tisele leti humesaka muhlovo wa wasi. I yini lexi endlaka leswaku muhandzu lowu wu va wa wasi?
XALAMUKA!
Voya Bya Otter Ya Le Lwandle
Swiharhi swin’wana leswi hanyaka ematini swi pfuniwa hi mafurha yo tala enyameni ya swona leswaku swi kufumela. Otter ya le lwandle yi tirhisa ndlela yin’wana leswaku yi kufumela.
XALAMUKA!
Vuswikoti Bya Nyoxi Byo Phatsama
I yini lexi endlaka leswaku ndlela leyi nyoxi yi phatsamaka ha yona yi tirha loko yi tirhisiwa eka tirhoboto to haha?
XALAMUKA!
Miri Wa Risokoti Ra Silivhere Ra Le Sahara Lowu Kotaka Ku Ri Sirhelela Eka Ku Hisa
Xitsotswana lexi hi xin’wana xa swihadyana leswi kotaka ku tiyiselela ku hisa. Ri swi kotisa ku yini ku tiyiselela ku hisa ko tano?
XALAMUKA!
Swivoyana Swa Mbatsana Ya Le Lwandle
Mbatsana yi kota ku namarhela hi ku tirhisa swivoyana. Ku twisisa ndlela leyi yi tirhaka ha yona swi nga pfuna eku endleni ka swilo swo aka ha swona ni ndlela yo hlanganisa misiha ni marhambu.
