ANIL a a nga ha tikoti hi ku karhala. A ha ku amukela ntirho lowuntshwa hikuva a wu ta n’wi endla a va ni ndhuma naswona a to yi nusa kunene mali. Kambe sweswi se a a tirha ku kondza ku va vusiku naswona a a tirha ni hi mahelo-vhiki, minkarhi yin’wana a a tirha tiawara ta kwalomu ka 80 hi vhiki. U ri: “Ndhawu leyi a ndzi tirhela eka yona a yi hlangahlanganile naswona swilo hinkwaswo a a swi tshikeriwa mina. Kutani ndzi tivutise ndzi ku: ‘Ndzi lo dyoha yini? Loko ndzo ka ndzi nga teki goza, ndzi ta fa.’” Anil a a tshamela ku karhatiwa hi ntshikilelo lowu vangiwaka hi ntirho.

Ntshikilelo lowu vangiwaka hi ntirho a wu vangiwi hi ku karhala naswona a wu vangiwi hi ntshikilelo lowu munhu a hlangavetanaka na wona entirhweni siku ni siku. Swikombiso leswi kombisaka loko munhu a ri ni ntshikilelo lowu vangiwaka hi ntirho i ku va munhu a tshama a karhele, a tshama a tshikilelekile ni ku tshamela ku hela matimba. Vanhu lava karhatiwaka hi ntshikilelo lowu, va tala ku nga ha wu tsakeli ntirho wa vona, a va vi na ntsako naswona a va hiteki. Nakambe vulavisisi byi katsa ntshikilelo lowu vangiwaka hi ntirho eka mintshikilelo leyi vangelaka vanhu mavabyi.

I yini leswi vangaka ntshikilelo lowu vangiwaka hi ntirho? Hakanyingi wu vangiwa hi ku taleriwa hi ntirho. Leswi ikhonomi yi tsekatsekaka, vathori van’wana va lava leswaku vatirhi va tirha tiawara leti engetelekeke, minkarhi yin’wana va va holela cinci. Masiku lawa thekinoloji yi endla leswaku vanhu va tshama va khomekile hi ntirho va nga kumi ni nkarhi wo wisa. Swin’wana leswi vangelaka vanhu ntshikilelo lowu vangiwaka hi ntirho, i ku nga sirheleleki ka ntirho, ku tsandzeka ku lawula ndlela leyi va tirhaka ha yona, ku titwa va nga khomiwanga kahle, ku nga tivi swilo leswi nga swa nkoka ni ku tlulana milenge ni vatirhi-kulobye.

Nakambe munhu a nga ha tivangela hi yexe ntshikilelo lowu vangiwaka hi ntirho. Vanhu van’wana va ringeta ku tirha mintirho yo tala hikwalaho ko lava ku fikelela tipakani ta vona ni ku hola mali yo tala. Vanhu vo tano va nga ha tikuma va khomekile swinene naswona va tihoxa ekhombyeni ro hlaseriwa hi ntshikilelo lowu vangiwaka hi ntirho.

Loko u karhatiwa hi ntshikilelo lowu vangiwaka hi ntirho, i yini leswi nga ku pfunaka leswaku u hlakarhela? I ntiyiso leswaku swi nga ha vonaka onge a swi nge koteki ku cinca loko u ri exiyin’weni lexi u nga kotiki ku xi lawula. Hambiswiritano, xiya magoza ya mune lama landzelaka lama nga ku pfunaka u kota ku langutana ni ntshikilelo lowu vangiwaka hi ntirho. U nga ha kuma leswaku ku ni tindlela to tala leti nga ku pfunaka leti a wu nga ti ehleketi.

I yini lexi nga xa nkoka ngopfu eka wena? Eka hinkwaswo leswi va nga swi vulaka, vanhu vo tala va nga ha sungula hi ku vula leswaku i ku va ni vuxaka ni swirho swa mindyangu ya vona ni ku va ni rihanyo lerinene. Swilo leswi swi nga ha khumbeka swinene loko wo khomiwa hi ntshikilelo lowu vangiwaka hi ntirho.

Ku tiva swilo leswi nga swa nkoka eka wena, swi ta ku pfuna leswaku u kota ku endla swiboho ni loko swi tika ni ku ala ku teka ntirho. Hi xikombiso u nga ha swi xiya leswaku ntirho wa wena wu ta ku endla u khomiwa hi ntshikilelo. Kambe u nga ha ku, ‘A ndzi nge swi koti ku cinca mintirho kumbe ku yi hunguta, ndzi lava mali.’ I ntiyiso leswaku hinkwerhu ha yi lava mali, kambe sweswo swi ta endla leswaku swilo leswi u swi tekaka swi ri swa nkoka swi khumbeka swinene.

Tivonele leswaku u nga pfumeleli ntshikilelo wa vanhu lava u tshamaka na vona, wu ku endla u teka swilo leswi va swi tekaka swi ri swa nkoka u swi endla swa nkoka eka wena. Swi nga ha endleka leswaku swilo leswi muthori wa wena a swi tekaka swi ri swa nkoka, swi nga fani ni leswi wena u swi tekaka swi ri swa nkoka. Van’wana va nga ha teka ntirho wu ri wa nkoka evuton’wini bya vona, kambe leswi a swi vuli swona leswaku na wena u fanele u endla tano.

Leswaku u hunguta ntshikilelo ni ku kuma nkarhi wo endla swilo leswi hakunene u swi tekaka swi ri swa nkoka, u nga ha endla xiboho xo tirha tiawara ti nga ri tingani, swi nga ha lava leswaku u hlamusela muthori wa wena leswaku a ku hungutela ntirho kumbe u nga ha endla xiboho xo cinca mintirho. Ku nga khathariseki leswaku u hlawula ku endla yini, u ta boheka ku cinca ndlela leyi u tirhisaka mali ya wena ha yona ni ku olovisa vutomi bya wena. Ku endla tano swa koteka naswona swi nga ha endleka swi nga tiki hi ndlela leyi a wu ehleketa ya yona.

Ematikweni yo tala, vanhu lava va xavaka ni ku xavisa tinhundzu, va byela vanhu leswaku ku va munhu a kuma ntsako, swi titshege hi ku va ni mali yo tala ni rifuwo. Kambe entiyisweni a swi tano. Ku hanya vutomi byo olova swi nga endla leswaku munhu a tiphina ni ku eneriseka hi vutomi. Leswaku u kota ku endla tano, hunguta ndlela leyi u yi tirhisaka ha yona mali ya wena u tlhela u yi hlayisa. Ringeta ku hunguta kumbe ku tshika ku xava hi xikweleti. Vulavurisana ni ndyangu wa wena hi ku cinca loku u tlhela u kombela nseketelo wa vona.

Loko u vona onge ntirho lowu u nyikiweke wona wu tele ngopfu kumbe loko u hlangavetana ni swiphiqo swin’wana entirhweni, vulavurisana ni muthori wa wena. Loko swi koteka, tana ni ndlela leyi u nga swi tlhantlhaka ha yona swiphiqo swa kona leyi nga ta vuyerisa wena ni muthori wa wena. Hlamusela muthori wa wena ndlela leyi u wu tekaka ha yona ntirho wa wena naswona n’wi byele ni leswi u tiyimiseleke ku swi endla, kambe tlhela u n’wi byela ni leswi u nga ta ka u nga swi koti ku swi endla hambi ko ba lexi dumaka.

Vona khombo ra ha ri ekule u tlhela u tiyiseka hi leswi u swi endlaka. Loko u lava ku tirha tiawara letitsongo, muthori wa wena a nga ha langutela leswaku na wena u langutela muholo lowutsongo. Langutela ku xungetiwa hi ku byeriwa leswaku u ta heleriwa hi ntirho naswona u lunghekela ku tihlamulela. Tsundzuka leswaku nkarhi lowunene wa ku lava ntirho wun’wana hi loko wa ha tirha.

Hambiloko u pfumelelane ni muthori wa wena malunghana ni ndlela leyi u nga ta tirha ha yona, u nga ha langutela ku tlhela u engeteleriwa ntirho. I yini lexi nga ku pfunaka leswaku u nga cinci xiboho xa wena? I ku hanya hi ku pfumelelana ni swiboho leswi u swi endleke. Ku endla tano swi ta ku pfuna leswaku u endla muthori wa wena na yena a hanya hi ku pfumelelana ni xiboho lexi mi twaneke ha xona, lerova a nga ku engeteleli ntirho wo tala ku tlula lowu mi twaneke ha wona.

Hambiloko ntirho wa wena wu nga ku vangeli swiphiqo leswikulu, u nga ha va ni ntshikilelo, u tirha ni vanhu lava swi tikaka ku tirha na vona ni ku hlangavetana ni swiyimo leswi nga tsakisiki. Hikwalaho tinyike nkarhi lowu eneleke wo wisa naswona u tihungasa hi ku ringanisela. Tsundzuka leswaku vutihungasi a swi kali swi lava byi va lebyi durhaka leswaku byi va lebyi nga ta ku phyuphyisa wena ni ndyangu wa wena.

Tikarhatele ku endla xinghana ni vanhu lava u nga tirhiki na vona naswona papalata ku vulavula hi ntirho lowu u wu endlaka? Ha yini? Buku leyi vuriwaka Your Money or Your Life yi ri: “Leswi u nga xiswona i swa nkoka swinene ku tlula leswi u swi endlaka leswaku u ta kuma mali.” Loko ku ri leswaku loko vanhu va ku vona va vona ntirho lowu u wu endlaka, xisweswo swi ta ku tikela ku hunguta ndlela leyi ntirho wu hoxaka xandla ha yona evuton’wini bya wena.

Xana u nga swi kota hakunene ku endla ku cinca loku lavekaka leswaku u ta kota ku hlula ntshikilelo lowu vangiwaka hi ntirho? Ina, u nga swi kota. Anil loyi ku vulavuriweke ha yena eku sunguleni ka xihloko lexi, u swi kotile ku endla tano. U ri: “Ndzi vulavurisane ni muthori wa mina wa khale, ndzi kombela leswaku a tlhela a ndzi thola kutani u pfumerile. Ndzi khomiwe hi tingana ku tlhela ndzi tirha ni khale ka vatirhi-kulorhi lava ndzi va byeleke leswaku ndza famba ndzi ya ‘emadyelweni ya rihlaza.’ Nakambe se a ndzi ta hola mali yitsongo. Kambe ndzi ve ni ku rhula ka mianakanyo naswona ndzi kota ku heta nkarhi wo tala ni ndyangu wa mina ni ku endla swilo swin’wana leswi ndzi swi tekaka swi ri swa nkoka evuton’wini bya mina.”