LOKO vativi va sayense va yi tshubula ro sungula khemikhali ya swidlayaswitsongwatsongwana exikarhi ka va-1900, madokodela a ma ri ni ntshembo wa leswaku mirhi leyi leyintshwa a yi ta herisa mavabyi yo karhi. Eku sunguleni, mirhi leyi leyintshwa a yi vonaka yi endla hilaha va vuleke hakona. Kambe ku tirhisiwa ka yona emisaveni hinkwayo ku sukela hi nkarhi wolowo, swi endle leswaku ku va ni tibaktheriya leti kotaka ku lwisana ni swidlayaswitsongwatsongwana sweswo.

Leswaku va kuma mirhi leyintshwa leyi lwisanaka ni tibaktheriya teto, vativi van’wana va sayense va le ku kambisiseni ka maendlelo man’wana ya khale yo lwisana ni mavabyi. Rin’wana ra maendlelo wolawo ri katsa dyambu ni moya lowu tengeke.

Tiko ra Nghilandhi ri ve ni vanhu vo hlayanyana lava seketeleke leswaku dyambu ni moya lowu tengeke swa tshungula. Dokodela John Lettsom (1744-1815) u ringanyete leswaku vana lava nga ni vuvabyi bya rifuva va fanele va hefemula moya wa le lwandle ni ku orhela masana. Hi 1840, George Bodington loyi a nga muhandzuri u xiye leswaku vanhu lava tirhaka ehandle—van’wamapurasi, varimi ni varisi—a va tali ku khomiwa hi rifuva kasi lava hetaka nkarhi wa vona wo tala va ri endzeni ka yindlu ri tala ku va khoma hi ku olova.

Florence Nightingale (1820-1910) u ve muongori loyi a dumeke hikwalaho ko khathalela masocha ya le Britain lama vavisekeke hi nkarhi wa Nyimpi ya le Crimea. U vule leswaku kamara leri mafasitere ya rona ma pfariweke ku ringana tiawara to hlayanyana, ya nun’hwa. U ringanyete leswaku ekamareni ra munhu loyi a vabyaka ku fanele ku nghena moya lowu tengeke wa le handle, kambe a wu fanelanga wu endla leswaku a twa xirhami. Ntokoto lowu a veke na wona wu swi kombisa kahle leswaku  vanhu lava vabyaka va wu lava swinene moya lowu tengeke. Kambe xilo xin’wana xa vumbirhi xa nkoka i ku vonakala, ngopfungopfu ku vonakala ka dyambu. Vanhu vo tala enkarhini wolowo na vona a va tshemba leswaku ku aneka swilo andlala mubedo ni swiambalo edyambyini swi endla leswaku vanhu va va ni rihanyo lerinene.

Sayense yi endle nhluvuko ku sukela hi va-1800 naswona swichudeni swa manguva lawa swi fikelele makumu lama fanaka. Hi xikombiso, eka nkambisiso lowu endliweke hi 2011 eChayina, ku kumeke leswaku miako ya le kholichi leyi teleke hi swichudeni leyi ku nga ngheniki moya wo tenga eka yona, yi endla leswaku “swichudeni swi khomiwa hi vuvabyi bya mahahu.”

Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri xiye leswaku ndhawu leyi nghenisaka moya lowu tengeke lowu humaka ehandle, yi endla leswaku vanhu va nga khomiwi hi mavabyi. Entiyisweni, nkongomiso lowu humaka eka Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo lowu kandziyisiweke hi 2009, wu khutaza leswaku miako ya titliliniki ni swibedlhele yi fanele yi kota ku nghenisa moya leswaku ku hunguteka mavabyi. *

U nga ha ku: ‘Sweswo swa twala, kambe xana swi fambisana njhani ni sayense? Xana ku vonakala ka dyambu ni moya swi ma sivela njhani mavabyi?’

Minkambisiso leyi endliweke hi United Kingdom Ministry of Defence, yi nyikela tinhlamulo tin’wana. Vativi va sayense va kwalaho a va ringeta ku kuma leswaku swi nga teka nkarhi wo tanihi kwihi ku va moya wu hambeta wu va khombo loko tlhari leri endliweke hi tikhemikhali leri nga ni tibaktheriya ri bulusiwa etikweni ra London. Leswaku va kota ku tiva leswaku switsongwatsongwana leswi kumekaka emoyeni swi nga hanya nkarhi wo tanihi kwihi, vakambisisi va teke baktheriya leyi vuriwaka E. coli va yi veka eka vulwembu bya puma kutani va yi veka endhawini leyi ku baka moya. Sweswo swi endliwe nivusiku hikuva a swi tiveka leswaku ku vonakala ka dyambu ku dlaya tibaktheriya leti. Xana vuyelo byi ve byihi?

Endzhakunyana ka tiawara ta kwalomu ka timbirhi, tibaktheriya to tala a ti file. Kambe loko tibaktheriya ti vekiwe ebokisini leri pfalekeke endhawini yoleyo, to tala a ta ha hanya, endzhaku ka tiawara timbirhi. Ha yini? Swi le rivaleni leswaku ku ni nchumu wo karhi emoyeni lowu dlayaka switsongwatsongwana. Nchumu lowu a wu si tiveka. Hambiswiritano, vakambisisi va kombetela eka swiaki leswi humelelaka emoyeni naswona swi “tirhaka tanihi tikhemikhali leti dlayaka switsongwatsongwana leswi nga emoyeni.”

Nakambe ku vonakala ka dyambu ku ni tikhemikhali ta ntumbuluko leti dlayaka switsongwatsongwana. Magazini wa Journal of Hospital Infection, wu hlamusela leswaku “switsongwatsongwana swo tala leswi vangaka mavabyi lama tlulelaka hi ku hefemula a swi swi koti ku hanya loko ku ri ni dyambu.”

Xana swi nga ku pfuna njhani leswi? U nga ya ehandle, laha u nga ta heta nkarhi lowu ringaneke u ri eku orheni ka masana ni ku hefemula moya wo tenga. Swi nga ku pfuna.