Lembe ni lembe, eku sunguleni ka n’hweti ya July, le ribuweni ra lwandle ra Santa Catarina, le Brazil, ku fika tinkavavangaheti ta xisati leti vuriwaka ti southern right (Eubalaena australis). Ti huma exifundzheni xa subantarctic, lexi nga le kule hi tikhilomitara ta magidi, leswaku ti ta tswala ni ku kurisa vana va tona ematini lama nga entangiki ngopfu. Ku ringana tin’hweti to hlayanyana, vaakatiko ni vaendzi lava yaka etimbuweni ta lwandle, va tsakisiwa hi ku hlalela tinkavavangaheti loko ti ri karhi ti tlanga ematini ni vana va tona! *

Nkavavangaheti ya xisati yi nga leha ku ringana 16 wa timitara, mpimo lowu ringanaka ni tibazi timbirhi leti hlanganisiweke, yi tlhela yi tika 80 wa tithani! Hi ntolovelo miri wa yona i wa ntima, nkarhi wun’wana yi nga ha tlhela yi va ni muvala wo basa ekhwirini. Nhloko ya yona i yikulu swinene, yi ringana ni kotara ya miri wa yona hi ku anama. Nomu wa yona wu lehile wu tlhela wu voyama. Nkavavangaheti leyi a yi na xicapila (dorsal fin) ku fana ni mixaka yin’wana ya tona. Leswaku yi ya emahlweni, yi yisa ncila wa yona lowukulu ehenhla ni le hansi, ku nga ri ematlhelo hilaha tinhlampfi ti endlaka hakona. Loko yi lava ku ya eka tlhelo rin’wana, yi tirhisa swipapila (flippers) swa yona. Leswi swi fana ni ndlela leyi xihahampfhuka xi kongomisiwaka ha yona.

Lexi tsakisaka, ku nga khathariseki ndlela leyi tinkavavangaheti ti kuleke ha yona, swa ti olovela ku endla swilo swo hlamarisa endzeni ka mati. U nga ti vona ti hlambela elwandle ti yimise ncila ehandle ka mati, ku ringana nkarhi wo leha, ti ba mati hi wona, ti tlulela ehenhla ti huma ematini loko ti vuya, ti ba mati hi ndlela leyi nga voniwaka ni le kule.

Enhlokweni, ti ni swiphemu swo hlayanyana leswi rhendzeriweke hi switsotswana swa xitshopana ni swo basa, leswi tiviwaka tanihi tinhwala ta nkavavangaheti. Karina Groch, murhangeri wa tsima ra Brazilian Right Whale u ri: “Xitsotswana xin’wana ni xin’wana xi hlawulekile, ku fana ni migandliso ya tintiho ta munhu, sweswo swi endla leswaku tinkavavangaheti ti hambaniseka. Hi teka swifaniso swa switsotswana leswi nga eka tinkavavangaheti loko ti endzela ndhawu ya hina ni ku tlhela hi hlayisa swifaniso sweswo laha ku hlayisiwaka vuxokoxoko bya tona.”

Vativi va swilo swa ntumbuluko va vula leswaku tanihi leswi ti nga riki na matino, loko ti fa swa tika ku tiva malembe lawa a ti ri na wona. Va ringanyeta leswaku ti hanya kwalomu ka 65 wa malembe. *

Ti dya switsotswana. Endzeni ka nomu wa tona eka tlhelo ha rin’we ti ni voya eka tinhlaya ta tona ta le henhla lebyi yimeke hi tilayini ta madzana lebyi vuriwaka tibaleen plate. Loko ti hlambela, nomu wa tona lowu tshamaka wu pfulekile wu endla leswaku mati ma nghena eka tibaleen plate leswaku voya lebyi nga eka baleen byi khoma switsotswana. Hi ndlela yoleyo nkavavangaheti yin’we yi nga dya switsotswana leswi ringanaka tithani timbirhi hi siku.

Hi ximumu (January/February) ti ya eLwandle ra Antarctic laha ti kumaka swakudya kona naswona emirini wa tona ku vumbeka mafurha. Mafurha lawa ma endla leswaku ti twa ku kufumela loko ti ri ematini yo titimela ni ku tlhela ma va swakudya swa tona loko ti rhurhela endhawini yin’wana.

Ku sukela emalembeni ya va 1700 ku ya emahlweni, vahloti va tona va ti hlote ngopfu eXiphen’wini xa le Dzongeni. Va hlawule ku hlota tona hikuva a ti hlambela hi ku nonoka, a ti khomeka hi ku olova, a ti khomiwa hambi ku ri hi vahloti lava a va ri emabyatsweni lama nga tiyangiki lama endliweke hi mapulanga, lava a va kota ku ti hlota ntsena hi ku tirhisa swibalesa. Handle ka sweswo, ku hambana ni tinkavavangaheti tin’wana, ti right whale ta phaphamala loko ti dlayiwile hikwalaho ka leswi ti taleriweke hi mafurha. Xisweswo, vahloti va tona a va ta ti koka hi ku olova va ti yisa eribuweni.

Ku engetela kwalaho, mafurha ya tona ni baleen a swi ri swa nkoka hi nkarhi wolowo hikuva a swi xavisiwa ngopfu. Mafurha lawa a ma tirhisiwa eka timboni ta le xitarateni ni le ka swin’wana. Baleen a yi tirhisiwa ku endla swilo swo tanihi minkhamu, swimoko ni swambhulele. Entiyisweni, ti baleen plate leti a ti huma eka nkavavangaheti yin’we a ti durha swinene!

Eku sunguleni ka malembe ya va 1900, ku hlotiwa ka tinkavavangaheti ku endle leswaku ti hunguteka naswona a swi nga ha pfumeleriwi ku ti hlota. Le Brazil, ntsindza lowu vahloti va tinkavavangaheti a va fikela eka wona wu pfariwe hi 1973. Hambileswi swi tekeke nkarhi leswaku ti tlhela ti andza, mixaka leyin’wana ya tona a ya ha hlayisekile.

Ti right whale i xikombiso lexikulu xa swivumbiwa leswi hlamarisaka leswi hanyaka laha misaveni. Ti byi paluxa kahle vutlhari ni matimba ya loyi a tiendleke, Mutumbuluxi Lonkulu, ku nga Yehovha Xikwembu.—Pisalema 148:7.