1, 2. (a) Xana ku avana ku ya ku andza hi ndlela yihi emisaveni? (b) Hi ta hlamula swivutiso swihi eka xihloko lexi?

LOKO makwerhu wa xisati wa le dzongeni wa Yuropa a tsundzuka vutomi byakwe bya khale u te: “Ku sukela loko ndza ha ri ntsongo ndzi vone ku pfumaleka ka vululami. Hikwalaho, ndzi tshike ku katseka eka swa tipolitiki kutani ndzi sungula ku katseka eka swiendlo leswi nga tolovelekangiki. Entiyisweni ku ringana malembe yo tala a ndzi rhandzana na therorisi.” Makwerhu un’wana wa le dzongeni wa Afrika u tshame a va ni madzolonga. U ri: “A ndzi ehleketa leswaku rixaka ra mina ra antswa eka rin’wana naswona ndzi joyine vandlha ra tipolitiki. A hi dyondzisiwe ku dlaya vakaneti va hina hi matlhari hambi ku ri lava a va ri va rixaka ra hina, lava a va seketela mavandlha man’wana ya tipolitiki.” Makwerhu wa xisati wa le Yuropa xikarhi u ri: “A ndzi ri na xihlawuhlawu, naswona a ndzi venga un’wana na un’wana loyi a nga riki wa rixaka ra mina kumbe loyi a ri eka vukhongeri byin’wana.”

² Langutelo leri tshameke ri kombisiwa hi vamakwerhu volavo vanharhu ri ya ri andza emisaveni namuntlha. Mintlawa yo lwela ntshunxeko ya andza, ku avana etimhakeni ta tipolitiki ku ya ku nyanya kasi ematikweni man’wana vanhu lava humaka ematikweni man’wana va vengiwa swinene. Hilaha Bibele yi profeteke ha kona, vanhu va mixaka  hinkwayo emasikwini lawa yo hetelela hi “lava nga laviki ntwanano hambi wu ri wihi.” (2 Tim. 3:1, 3) Loko ku avana ku ya ku andza emisaveni, xana Vakreste va nga byi hlayisa njhani vun’we? Hi nga dyondza swo tala eka ndlela leyi Yesu a xi tameleke ha yona xiyimo xo tano hi lembexidzana ro sungula hi nkarhi lowu a ku ri ni hasahasa ya swa tipolitiki. A hi kambisiseni tinhla tinharhu ta nkoka: Hikwalaho ka yini Yesu a ale ku katseka eka mintlawa yo lwela ntshunxeko? Xana u xi kombise njhani xilaveko xo va malandza ya Xikwembu ma fanele ma papalata ku katseka eka swa tipolitiki? Naswona Yesu u hi dyondzise njhani leswaku a hi fanelanga hi hlanganyela eka madzolonga?

3, 4. (a) Xana Vayuda a va langutele ku cinca kwihi enkarhini wa Yesu? (b) Xana sweswo swi va khumbe njhani vadyondzisiwa va Yesu?

³ Vayuda vo tala lava Yesu a va chumayela a va navela ku ntshunxiwa eka mfumo wa Rhoma. Vayuda lava a va pfukela mfumo a va kucetela van’wana ku endla leswi fanaka. Vo tala va vona a va landzela Yudasi lowa Mugaleliya. Yudasi a tiendla mesiya hi lembexidzana ro sungula naswona u kanganyise vo tala. N’wamatimu wa Muyuda la vuriwaka Josephus, u vule leswaku Yudasi loyi, “a kucetela Vayudakulorhi leswaku va xandzukela mfumo hi ku va byela leswaku i matoya loko va hambeta va hakela xibalo eka Varhoma.” Hikwalaho ka sweswo, Varhoma va dlaye Yudasi. (Mint. 5:37) Van’wana va vaxandzuki volavo a va endla ni madzolonga leswaku va ta fikelela xikongomelo xa vona.

⁴ Handle ka vaxandzuki volavo, Vayuda van’wana a va rindzele leswaku loko Mesiya a fika a ta va ntshunxa eka mfumo wa Rhoma. A va langutele leswaku loko Mesiya a fika, a ta tisa ku vangama eka rixaka ra vona ni ku va ntshunxa eka joko ra Varhoma. (Luka 2:38; 3:15) Vo tala a va tshemba leswaku Mesiya a a ta simeka mfumo laha misaveni eIsrayele. Loko sweswo swi endleka, Vayuda vo tala lava a va hangalakile a va ta vuyela etikweni ra rikwavo. Tsundzuka leswaku Yohane Mukhuvuri u tshame a vutisa Yesu a ku: “Xana hi wena Loyi a Taka, kumbe hi fanele ku langutela un’wanyana?” (Mat. 11:2, 3) Kumbexana Yohane a lava ku tiva loko ku ri ni un’wana loyi a ta hetisisa ku navela hinkwako ka Vayuda. Vadyondzisiwa vambirhi lava hlanganeke na Yesu la pfuxiweke endleleni yo ya eEmawusi, na vona a va ri ni leswi a va swi languterile leswi a swi nga hetisekanga malunghana na Mesiya. (Hlaya Luka 24:21.) Endzhakunyana ka sweswo, vaapostola va Yesu va n’wi vutise va ku: “Hosi, xana u vuyetela mfumo eIsrayele hi nkarhi lowu?”—Mint. 1:6.

5. (a) Hikwalaho ka yini vanhu va le Galeliya a va lava leswaku Yesu a va hosi ya vona? (b) Xana Yesu u ri lulamise njhani langutelo ra vona?

⁵ A swi kanakanisi leswaku leswi a va swi languterile hi Mesiya hi swona swi susumeteleke vanhu va le Galeliya leswaku va lava ku veka Yesu a va hosi ya vona. Kumbexana a va anakanya leswaku Yesu a ta va hosi leyinene ngopfu. A a ri xivulavuri lexi nga ni vuswikoti, a kota ku hanyisa lava vabyaka naswona a kota ku phamela lava nga ni ndlala. Endzhaku ka loko Yesu a phamele vavanuna va kwalomu ka 5 000, u xiye leswaku vanhu a va khumbeke ngopfu. “Hi ku tiva leswaku a va ri kusuhi ni ku ta va ta n’wi khoma va n’wi endla hosi, Yesu a tlhelela entshaveni a ri swakwe.” (Yoh. 6:10-15) Hi siku leri landzelaka etlhelo lerin’wana ra Lwandle ra Galeliya, ku navela loku van’wana a va ri na kona ko lava ku n’wi endla hosi, a ku hungutekile. Kutani Yesu u hlamusele ntshungu xikongomelo xa ntirho wakwe. A lava ku pfuna vanhu leswaku va va ni vuxaka ni Xikwembu ku nga ri ku pfuna rixaka hi tlhelo ra nyama. U va byele a ku: “Mi nga tirheli swakudya leswi helaka, kambe tirhelani swakudya leswi tshamaka, leswi nyikaka vutomi lebyi nga heriki.”—Yoh. 6:25-27.

6. Xana Yesu u swi kombise njhani leswaku a a nga ta katseka eka mimfumo ya tipolitiki ya laha misaveni? (Vona xifaniso lexi nga eku sunguleni.)

⁶ Loko a ri ekusuhi ni ku dlayiwa, Yesu u xiye leswaku  van’wana va valandzeri vakwe, a va langutele leswaku a ta simeka mfumo laha misaveni eYerusalema. U lulamise langutelo rolero hi ku tirhisa xifaniso xa timayina. Xifaniso lexi, xi kombise leswaku Yesu, ku nga “munhu un’wana wa le vukosini” a ta teka riendzo, leri a ri ta teka nkarhi wo leha. (Luka 19:11-13, 15) Yesu u tlhele a byela mufumi wa le Rhoma leswaku a a nga katseki eka swa tipolitiki. Pontiyo Pilato u vutise Yesu a ku: “Xana u hosi ya Vayuda?” (Yoh. 18:33) Kumbexana, ndhunankulu a chava leswaku Yesu a ta vanga mpfilumpfilu wa swa tipolitiki ku nga mhaka leyi a yi nga va dyisi byi rhelela emfun’weni hinkwawo wa Pilato. Yesu u hlamule a ku: “Mfumo wa mina a hi xiphemu xa misava leyi.” (Yoh. 18:36) A nga ta katseka eka swa tipolitiki hikuva Mfumo wa yena a wu ri wa le tilweni. U byele Pilato leswaku ntirho wakwe laha misaveni a ku ri ku ta “nyikela vumbhoni malunghana ni ntiyiso.”—Hlaya Yohane 18:37.

7. Hikwalaho ka yini ku ri ntlhontlho ku papalata ku seketela mintlawa ya tipolitiki?

⁷ Loko hi twisisa xiavelo xa hina hilaha Yesu a xi twisisa hakona xiavelo xakwe, hi ta papalata ku seketela mintlawa ya tipolitiki hi tindlela hinkwato. Leswi swi nga ha va ntlhontlho. Mulanguteri un’wana wa muganga u te: “Vanhu va le ndhawini ya ka hina va ya va rhandza tipolitiki. Ku rhandza rixaka ku tinyike matimba naswona vo tala va tshemba leswaku tipolitiki ti nga antswisa vutomi bya vona. Ha tsaka leswi vamakwerhu va hlayisaka vun’we bya vona bya Vukreste hi ku tshama va khomekile entirhweni wo chumayela mahungu lamanene ya Mfumo. Va ni ntshembo wa leswaku Xikwembu xi ta herisa ku pfumaleka ka vululami ni swiphiqo swin’wana leswi hi langutanaka na swona.”

8. Vula xikombiso xa ku tikeriwa loku Vayuda va lembexidzana ro sungula a va langutane na kona.

⁸ Ku pfumaleka ka vululami hakanyingi ku endla leswaku vanhu va rhandza tipolitiki. Xibalo a ku ri mhaka ya politiki leyi a yi karhata vanhu enkarhini wa Yesu. Entiyisweni, ku xandzuka ka Yudasi lowa Mugaleliya, loyi a boxiweke eku sunguleni a ku tlhontlhiwe hi ku tsarisiwa ka vanhu leswaku mfumo wa Rhoma wu ta tiyisekisa leswaku un’wana ni un’wana a hakela xibalo. Lava a va ri ehansi ka mfumo wa Rhoma ku katsa ni lava a va yingisele Yesu, a va fanele va hakela swibalo swo tala, swo tanihi swa nhundzu, ndhawu ni tiyindlu. Nakambe vukanganyisi lebyi a byi endliwa hi valuvisi a byi engetela ndzhwalo wo tika lowu vanhu a va ri na wona. Valuvisi a va xava xikhundlha etimakete to xavisa nhundzu hi nxavo wa le hansi leswaku va ta vuyeriwa eka mali leyi nga ta pindzuriwa. Zakiya, lowa muluvisi lonkulu wa le Yeriko a fuwile hi mali leyi a yi teka eka vanhu hi vukanganyisi. (Luka 19:2, 8) Kumbexana valuvisi vo tala a va endla leswi fanaka.

9, 10. (a) Xana valala va Yesu va ringetise ku yini ku endla leswaku a katseka etimhakeni ta swa tipolitiki? (b) Hi dyondza yini eka nhlamulo ya Yesu? (Vona xifaniso lexi nga eku sunguleni.)

 ⁹ Valala va Yesu va ringete ku phasa Yesu hi ku endla leswaku a seketela tlhelo ro karhi emhakeni ya xibalo. Va tirhise “xibalo xa nhloko,” ku nga denari yin’we leyi vaaki va Rhoma a va yi tirhisa ku hakela xibalo. (Hlaya Matewu 22:16-18.) Vayuda a va swi venga ku hakela xibalo. Hikuva a xi kombisa leswaku va le hansi ka mfumo wa Rhoma. “Ntlawa wa valandzeri va Heroda” lowu pfuxeke mhaka leyi a wu tshemba leswaku loko Yesu a lo vula leswaku a swi fanelanga leswaku va hakela xibalo, a ta hehliwa hi ku pfukela mfumo. Kasi loko Yesu a lo vula leswaku xibalo i nchumu lowu faneleke kumbexana vanhu vo tala a va nga ha ta n’wi landzela.

¹⁰ Yesu a nga ta seketela tlhelo ro karhi emhakeni ya xibalo. U te: “Tlheriselani swilo swa Khezari eka Khezari, kambe swilo swa Xikwembu eka Xikwembu.” (Mat. 22:21) I ntiyiso leswaku Yesu a swi tiva leswaku valuvisi a va ri ni vukanganyisi. Kambe Yesu a nga lavi ku hambukisiwa lerova a rivala mhaka ya nkoka swinene, ku nga Mfumo wa Xikwembu lowu nga ta tlhantlha swiphiqo hinkwaswo swa vanhu. Hikwalaho u vekele valandzeri vakwe hinkwavo xikombiso lexinene. Va fanele va papalata ku katseka eka swa tipolitiki hambiloko swi vonaka swi ri swinene kumbe swi fanerile. Vakreste va lava Mfumo wa Xikwembu ni ku lulama ka wona. Va endla tano ematshan’weni yo lava tindlela to lulamisa xiyimo xa misava leyi kumbe va vulavula ku biha hi mifumo ya tipolitiki.—Mat. 6:33.

11. Hi nga endla yini leswinene loko hi navela leswaku ku va ni vululami?

¹¹ Vo tala lava nga Timbhoni ta Yehovha va tshike ku seketela mfumo wa tipolitiki lowu va tshameke va wu seketela. Makwerhu un’wana wa xisati wa le Great Britain u ri: “Endzhaku ko dyondzela dyondzo ya matimu eyunivhesiti ndzi sungule ku rhandza tipolitiki. A ndzi lava ku va wo sungula ku lwela timfanelo ta vantima tanihi leswi hi xanisiweke ngopfu hikwalaho ka ku pfumaleka ka vululami. Hambileswi a ndzi ri na vuswikoti byo hlula minjhekanjhekisano kambe eku heteleleni a ndzi titwa ndzi pfilunganyekile. A ndzi nga swi xiyi leswaku rimitsu ra ku vengana ka tinxaka ri fanele ri tsuvuriwa etimbilwini ta vanhu. Hambiswiritano, loko ndzi sungula ku dyondza Bibele, ndzi xiye leswaku a ndzi fanele ndzi sungula hi mbilu ya mina. Naswona a ku ri makwerhu wa xisati wa mulungu loyi a ndzi pfuneke leswaku ndzi endla tano hi ku ndzi lehisela mbilu. Sweswi ndzi tirha tanihi phayona ra nkarhi hinkwawo eka vandlha ra ririmi ra mavoko naswona ndzi tikarhatela ku fikelela vanhu va mixaka hinkwayo.”

12. I “comela” ra muxaka muni leri Yesu a byeleke vadyondzisiwa vakwe leswaku va ri papalata?

¹² Hi nkarhi wa Yesu, hakanyingi vukhongeri a byi katseka eka tipolitiki. Buku leyi nge Daily Life in Palestine at the Time of Christ yi vula leswaku “mintlawa yo hambanahambana ya vukhongeri leyi Vayuda a va ri eka yona yi yelana hi ndlela yo karhi ni leswi namuntlha swi vitaniwaka mavandlha ya tipolitiki.” Kutani Yesu u lemukise vadyondzisiwa vakwe a ku: “Tshamani mi pfule mahlo, tivoneleni comela xa Vafarisi ni comela xa Heroda.” (Mar. 8:15) Ku boxiwa ka Heroda laha swi nga ha va swi kombetela eka ntlawa wa valandzeri va Heroda. Hi tlhelo ra tipolitiki Vafarisi a va seketela ntshunxeko wa Vayuda. Rungula ra Matewu ri kombisa leswaku Yesu u boxe ni Vasaduki. A va lava leswaku swilo swi nga cinci. Hikuva swirho swa vona swo tala a swi ri ni swiyimo leswi tlakukeke emfun’weni wa Rhoma. Yesu u lemukise vadyondzisiwa vakwe hi ku kongoma leswaku va papalata comela kumbe tidyondzo ta mintlawa leyinharhu. (Mat. 16:6, 12) Lexi tsakisaka, bulo leri, ri endleke endzhakunyana ka loko vanhu va lave ku veka Yesu a va hosi.

13, 14. (a) Xana timhaka ta tipolitiki ni ta vukhongeri ti vange madzolonga ni vuhomboloki hi ndlela yihi? (b) Hikwalaho ka yini ku vona swiendlo swo homboloka swi nga fanelanga swi hi susumetela ku va ni madzolonga? (Vona xifaniso lexi nga eku sunguleni.)

 ¹³ Swa olova leswaku ku va ni madzolonga loko vukhongeri byi hlangane na tipolitiki. Yesu u dyondzise vadyondzisiwa vakwe leswaku va nga teki tlhelo etimhakeni toleto. Leswi swi fambisana ni xivangelo lexi endleke leswaku muprista lonkulu ni Vafarisi va kunguhata ku dlaya Yesu. A va vona onge u lava ku va tekela xikhundlha xa vona xa politiki ni xa vukhongeri. Va te: “Loko hi n’wi tshika hi ndlela leyi, hinkwavo va ta pfumela eka yena, kutani Varhoma va ta fika va teka ndhawu ya hina ni tiko ra hina.” (Yoh. 11:48) Hikwalaho, Muprista Lonkulu Kayafasi hi yena loyi a rhangela eka kungu ro dlaya Yesu.—Yoh. 11:49-53; 18:14.

¹⁴ Kayafasi u rhumele masocha leswaku ma ya khoma Yesu ni vusiku. Yesu a ri tiva kungu ra vona leri khomisaka tingana, hikwalaho ka sweswo eka swakudya swo hetelela ni vaapostola, u va kombele leswaku va teka mabanga. Mabanga mambirhi a ma ringanile leswaku a ta va dyondzisa dyondzo ya nkoka. (Luka 22:36-38) Endzhakunyana evusikwini byebyo, Petro u tirhise banga ku hlasela un’wana wa ntlawa lowuya wa vapfukeri. A swi kanakanisi leswaku a karihisiwe hi ku vona Yesu a khomiwa nivusiku ni hi ndlela yo homboloka. (Yoh. 18:10) Yesu u byele Petro a ku: “Vuyisela banga ra wena endhawini ya rona, hikuva hinkwavo lava khomaka banga va ta lova hi banga.” (Mat. 26:52, 53) Dyondzo yoleyo ya matimba a yi fambisana ni leswi Yesu a ha ku khongela ha swona evusikwini byebyo leswaku va nga vi xiphemu xa misava. (Hlaya Yohane 17:16.) Ku lwisana ni vuhomboloki, a swi fanele swi tshikeriwa Xikwembu.

15, 16. (a) Xana Rito ra Xikwembu ri va pfune njhani Vakreste leswaku va papalata madzolonga? (b) Hi kwihi ku hambana loku Yehovha a ku vonaka loko a languta misava ya namuntlha?

¹⁵ Leswi hi swona leswi makwerhu wa xisati wa le dzongeni wa Yuropa loyi a boxiweke eku sunguleni a swi dyondzeke. U te: “Ndzi xiye leswaku madzolonga a ma nge endli leswaku ku va ni vululami. Ndzi vone leswaku lava endlaka madzolonga hakanyingi va hetelela va dlayiwile. Kasi van’wana vo tala a va na ntsako. A ndzi tsakile loko ndzi dyondza eBibeleni leswaku i Xikwembu ntsena lexi nga ta tisa vululami bya ntiyiso emisaveni. Se ndzi ni malembe ya 25 ndzi ri karhi ndzi chumayela rungula ro tano.” Makwerhu wa le dzongeni wa Afrika u sive tlhari rakwe hi “banga ra moya,” ku nga Rito ra Xikwembu tanihi leswi a chumayelaka rungula ra ku rhula eka vaakelani vakwe ku nga khathariseki rixaka ra vona. (Efe. 6:17) Endzhaku ka loko a ve Mbhoni ya Yehovha, makwerhu wa xisati wa le Yuropa xikarhi, u tekiwe hi makwerhu wa rixaka leri a a ri venga eku sunguleni. Hi vunharhu bya vona va endle ku cinca loku, hi leswi va lavaka ku va ni vumunhu lebyi fanaka ni bya Kreste.

¹⁶ Hakunene ku cinca loku va ku endleke i ka nkoka! Bibele yi fanisa tinxaka hinkwato ta vanhu ni lwandle leri yaka hala ni hala leri nga riki na ku rhula. (Esa. 17:12; 57:20, 21; Nhlav. 13:1) Loko timhaka ta tipolitiki ti pfilunganya vanhu, ti va hambanisa ni ku va susumetela eka swiendlo swa madzolonga, hina hi hlayisa ku rhula ka hina ni vun’we. Nakambe loko Yehovha a vona ku avana loku nga kona emisaveni, swi fanele swi n’wi tsakisa loko a vona vanhu vakwe va ri na vun’we.—Hlaya Sofaniya 3:17.

17. (a) Hi tihi tindlela tinharhu leti hi nga kondletelaka vun’we ha tona? (b) Hi ta kambisisa yini eka xihloko lexi landzelaka?

¹⁷ Hi dyondze leswaku hi nga kondletela vun’we bya Vukreste hi tindlela tinharhu: (1) Hi tshemba leswaku Mfumo wa Xikwembu wa le tilweni hi wona wu nga ta herisa vuhomboloki, (2) a hi katseki etimhakeni ta swa tipolitiki naswona (3) hi papalata madzolonga. Hambiswiritano, mikarhi yin’wana vun’we bya hina byi nga ha xungetiwa hi xihlawuhlawu. Eka xihloko lexi landzelaka, hi ta kambisisa ndlela leyi hi nga langutanaka ha yona ni ntlhontlho lowu, hilaha Vakreste va lembexidzana ro sungula va endleke hakona.