“Tsutsumani Hi Ndlela Leyi”

EHLEKETA u ri erivaleni ra mintlango leri nga lo hontlo, hi vanhu lava nyanyukeke. Vatsutsumi va nghena erivaleni. Ntshungu wu ba huwa loko tinghwazi ta wona ti humelela. Vaahluri va kwalaho leswaku va va kongomisa. Loko mintlango yi sungula, ku twala ku huwelela ka ku hlula ni swirilo swo khomisiwa tingana. Ku biwa ka mavoko loku pfalaka ni tindleve ku dzunisa vahluri!

U le mphikizanweni wa mintlango ku nga ri wa namuntlha, kambe lowu khomiweke kwalomu ka malembe ya 2 000 lama hundzeke eIsthmus le Korinto. Laha endzhaku ka malembe mambirhi ku sukela hi lembe-xidzana ra vutsevu B.C.E. ku ya eka lembe-xidzana ra vumune C.E. a ku khomiwa Mintlango ya Isthmus leyi nga ni ndhuma. Xiendlakalo lexi a xi tsakisa vanhu hinkwavo va le Grikiya ku ringana masiku yo tala. Mintlango leyi, a yi nga ri mintlango ya ku phikizana hi ku tsutsuma ntsena. Vatsutsumi a va ri mfungho wa ku lunghekela nyimpi. Vahluri—lava a va fundziwa tanihi tinghwazi—a va kuma tiharhi leti endliweke hi matluka ya mirhi. Tinyiko a to va nela kunene naswona vanhu va doroba a va va nyika mali yo tala ya mudende ya vutomi hinkwabyo.

Muapostola Pawulo a a tolovelane ni Mintlango ya le Isthmus leyi a yi ri kusuhi ni le Korinto kutani u fanise ntila wa vutomi bya Vukreste ni mphikizano wa vatsutsumi. Loko a vulavula hi vatsutsumi, vadodombisani ni vabi va xibakela, u kombise hilaha ku faneleke vuyelo bya ku titoloveta kahle, matshalatshala lama twalaka ni ku tiyisela. Ina, Vakreste lava a a tsalela vona a va yi tiva mintlango leyi. Handle ko kanakana van’wana va vona a va ri exikarhi ka mintshungu leyi a yi huwelela erivaleni ra mintlango. Kutani a va ta swi twisisa hi ku olova swifaniso swa Pawulo. Ku vuriwa yini hi hina namuntlha? Na hina hi le mphikizanweni—wa vutomi lebyi nga heriki. Xana hi nga vuyeriwa njhani hi ku va Pawulo a vulavule hi mimphikizano yoleyo?

‘Hlanganyela Hi Ku Ya Hi Milawu’

Swilaveko swo nghenela mintlango ya khale a swi tika swinene. Mubi wa hungwe a a tivisa mutsutsumi ha un’we eka vahlaleri kutani a huwelela a ku: ‘Xana u kona loyi a nga hehlaka munhu loyi hi vugevenga byo karhi? Xana i muyivi kumbe i munhu wo homboloka naswona vutomi ni mikhuva ya yena swi bihile ke?’ Hi ku ya hi Archaeologia Graeca, “a nga kona munhu loyi a a dume hi vukhamba, kumbe [la tshineleleke] eka swo tano, a a pfumeleriwa ku nghenela mphikizano.” Naswona, lava a va tlula milawu ya mintlango a va xupuriwa hi ku tshikisiwa mphikizano.

Leswi swi hi pfuna ku twisisa marito ya Pawulo lama nge: “Hambiloko munhu a hlanganyela emphikizanweni emintlangweni, a nga tlhandlekiwi harhi handle ka loko a hlanganyele emphikizanweni hi ku ya hi milawu ya kona.” (2 Timotiya 2:5) Hilaha ku fanaka, leswaku hi nghenela mphikizano  wa vutomi, hi fanele hi fikelela swilaveko swa Yehovha, hi fambisana ni mimpimanyeto ya yena leyi tlakukeke ya mahanyelo hilaha yi vekiweke hakona eBibeleni. Hambiswiritano, Bibele ya hi tsundzuxa: “Mboyamelo wa mbilu ya munhu wu bihile ku sukela evuntshweni byakwe.” (Genesa 8:21) Xisweswo, ni loko se hi nghenele mphikizano, hi fanele hi va ni vuxiyaxiya hi hambeta hi hlanganyela hi ku landza milawu leswaku hi hambeta hi amukeleka eka Yehovha kutani hi kuma vutomi lebyi nga heriki.

Lexi pfunaka ngopfu emhakeni leyi i ku rhandza Xikwembu. (Marka 12:29-31) Rirhandzu ro tano ri ta hi endla hi lava ku tsakisa Yehovha ni leswaku hi hanya hi ku pfumelelana ni ku rhandza ka yena.—1 Yohane 5:3.

‘Hluvula Ntiko Wun’wana Ni Wun’wana’

Emintlangweni ya khale, vatsutsumi a va nga tikiwi hi swiambalo kumbe switirho. Buku leyi nge The Life of the Greeks and Romans yi ri: “Eka mimphikizano leyi ku tsutsumiwaka kunene, . . . lava phikizanaka a va languteka onge hi loko va nga ambalanga nchumu.” Ku nga ambali nchumu a swi nyika vatsutsumi ntshunxeko wa leswaku miri wu thamuka kahle. A ku nga ri na ntamu lowu hetiwaka hi ntiko lowu nga fanelangiki. Swi nga endleka Pawulo a a anakanya hi leswi loko a tsalela Vakreste lava nga Vaheveru: “A hi hluvuleni ntiko wun’wana ni wun’wana . . . , a hi tsutsumeni hi ku tiyisela eka mphikizano lowu vekiweke emahlweni ka hina.”—Vaheveru 12:1.

Xana i ntiko wa muxaka muni lowu nga hi sivelaka emphikizanweni wa vutomi? Wun’wana ku nga ha va ku navela ku hlengeleta swilo leswi vonakaka leswi nga pfuniki kumbe ku hanya vutomi byo durha. Van’wana va nga ha teka rifuwo tanihi nsirhelelo kumbe tanihi xihlovo xa ntsako. Ku va ni “ntiko” wo tano swi nga ha nonokisa mutsutsumi lerova hi ku famba ka nkarhi, Xikwembu xi nga ha vi nchumu eka yena. (Luka 12:16-21) Vutomi lebyi nga heriki byi nga ha vonaka byi ri ntshembo lowu nga le kule. Munhu a nga ha ku ‘misava leyintshwa yi ta fika hi nkarhi wolowo, kambe sweswi hi fanele hi tsakela leswi misava leyi yi hi nyikaka swona.’ (1 Timotiya 6:17-19) Langutelo ro tano ro rhandza swilo leswi vonakaka, ri nga kavanyeta munhu hi ku olova emphikizanweni wa vutomi kumbe ri n’wi sivela hambi ku ri ku wu sungula.

EDyondzweni ya le Ntshaveni, Yesu u te: “Ku hava loyi a nga vaka hlonga ra tihosi timbirhi; hikuva u ta venga yin’wana a rhandza leyin’wana, kumbe u ta namarhela yin’wana a yi langutela ehansi leyin’wana. A mi nge vi hlonga ra Xikwembu ni ra Rifuwo.” Kutani endzhaku ka ku va a vule leswaku Yehovha u khathalela swiharhi ni swimila ni leswaku vanhu va swi tlula ekule swilo sweswo, u khutazile: “Xisweswo mi nga tshuki mi vilela kutani mi ku, ‘Xana hi ta dya yini?’ kumbe, ‘Xana hi ta nwa yini?’ kumbe, ‘Xana hi ta ambala yini?’ Hikuva hinkwaswo leswi i swilo leswi va matiko va swi lavisisaka hi mapfundza. Hikuva Tata wa n’wina wa le tilweni wa swi tiva leswaku ma swi lava swilo leswi hinkwaswo. Kutani, hambetani mi lava mfumo ni ku lulama ka yena ku sungula, xisweswo swilo leswin’wana hinkwaswo mi ta engeteleriwa swona.”—Matewu 6:24-33.

‘Tsutsuma Hi Ku Tiyisela’

A hi hinkwavo vatsutsumi va khale a va ri swipene. Mphikizano wun’wana lowu vitaniwaka doʹli·khos, a wu lehe tikhilomitara ta mune. A wu lava matimba ni ku tiyisela. Hi ku landza ndhavuko, hi 328 B.C.E., mutsutsumi la vitaniwaka Ageas, endzhaku ka ku va a hlurile emphikizanweni lowu, u tsutsume ndlela hinkwayo a ya nghena edorobeni ra laha a a tshama kona ra Argos, a ya tivisa ku hlula ka yena. Siku rero u tsutsume kwalomu ka 110 wa tikhilomitara!

Mphikizano wa Vukreste na wona i mpfhuka wo leha lowu ringaka ku tiyisela ka hina. Ku tiyisela emphikizanweni lowu ku fikela emakumu swa  laveka leswaku hi amukeriwa hi Yehovha ni ku kuma hakelo ya vutomi lebyi nga heriki. Pawulo u wu tsutsume hi ndlela yoleyo mphikizano lowu. Loko a ri kusuhi ni ku fa, u swi kotile ku vula a ku: “Ndzi lwe nyimpi leyinene, ndzi tsutsume pfhumba ndzi kondza ndzi heta, ndzi hlayise ripfumelo. Ku sukela hi nkarhi lowu ku ya emahlweni ndzi vekeriwe harhi ya ku lulama.” (2 Timotiya 4:7, 8) Ku fana na Pawulo hi fanele hi tsutsuma kukondza hi “heta.” Loko ku tiyisela ka hina ku tsana ntsena hileswi mphikizano wu tikombaka wu teka nkarhi wo leha ku tlula lowu a hi wu rindzerile eku sunguleni, hi ta tsandzeka ku kuma hakelo ya hina. (Vaheveru 11:6) Wa nga vona khombo ronghasi, leswi se hi nga kusuhi ni ku khaca!

Hakelo

Tinghwazi emimphikizanweni ya khale ya Magriki a ti nyikiwa tiharhi leti hakanyingi a ti endliwa hi matluka ya mirhi naswona a ti sasekisiwa hi swiluva. EMintlangweni ya Pythian, vahluri a va kuma harhi leyi endliweke hi nsinya wa laurel. EMintlangweni ya Tiolimpiki a ti tlhandlekiwa tiharhi leti endliweke hi matluka ya mutlhwari wa nhova, kasi eMintlangweni ya Isthmus a ti nyikiwa tiharhi leti endliweke hi muphayini. Xidyondzi xin’wana xa Bibele xi ri: “Ku endla leswaku lava phikizanaka va hiseka, tiharhi, vuyelo bya ku hlula ni marhavi ya micindzu, a ma vekiwa ehansi hi nkarhi wa mphikizano, ma vonakala kahle eka vatsutsumi ma ri exibyeni kumbe etafuleni leri vekiweke erivaleni ra mintlango.” Eka muhluri, ku tlhandlekiwa harhi a ku ri xikombiso xa ku fundzhiwa lokukulu. Loko a tlhelela ekaya, a a khandziya kalichi a ya edorobeni ra ka vona a nghena hi ndlela yo hlula.

Pawulo a a anakanya hi leswi loko a ta vutisa vahlayi va le Korinto a ku: “Xana a mi swi tivi leswaku lava tsutsumaka emphikizanweni va tsutsuma hinkwavo, kambe i un’we ntsena loyi a amukelaka hakelo? Tsutsumani hi ndlela leyi nga ta endla leswaku mi yi kuma. . . . Ina, va swi endlela ku kuma harhi leyi onhakaka, kambe hina hi swi endlela ku kuma leyi nga onhakiki.” (1 Vakorinto 9:24, 25, 1 Petro 1:3, 4) Wa nga vona ku hambana konghasi! Ku hambana ni harhi leyi heleriwaka hi matimba ya mintlango ya khale, hakelo leyi nga ta kumiwa hi lava tsutsumaka emphikizanweni wa vutomi ku ya emakumu a yi nge pfuki yi onhakile.

Malunghana ni harhi leyi leyinene, muapostola Petro u tsarile: “Loko murisi lonkulu a humelela, mi ta amukela harhi ya ku vangama leyi nga vuniki.” (1 Petro 5:4) Xana harhi yin’wana ni yin’wana leyi misava leyi yi nga hi nyikaka yona yi nga ringanisiwa ni ku nga fi, hakelo ya vutomi lebyi nga boriki eku kwetsimeni ka le tilweni na Kreste?

Namuntlha vunyingi bya vatsutsumi va Vakreste a va totiwanga hi Xikwembu leswaku va va vana va xona va moya naswona a va na ntshembo wa le tilweni. Hikwalaho, a va tsutsumeli hakelo ya ku nga fi. Hambiswiritano, Xikwembu xi va vekele hakelo leyi nga ringanisiwiki na nchumu. I vutomi lebyi nga heriki byo hetiseka emisaveni leyi nga paradeyisi ehansi ka Mfumo wa matilo. Ku nga khathariseki leswaku Mukreste la tsutsumaka u ta kuma hakelo yihi, u fanele ku tsutsuma hi ku tiyimisela lokukulu ni hi matimba ku tlula mutsutsumi wihi na wihi emphikizanweni wa vatsutsumi. Ha yini? Hikuva hakelo leyi yi nga ka yi nga heleri hi matimba: “Lowu i nchumu wa xitshembiso lexi [xi] hi tshembiseke xona, ku nga vutomi lebyi nga heriki.”—1 Yohane 2:25.

Leswi mutsutsumi wa Mukreste a nga ni hakelo yo tano leyi nga ringanisiwiki na nchumu, xana langutelo ra yena ri fanele ri va rihi hi mintlhamu ya misava leyi? Ri fanele ri fana ni ra Pawulo, la nga te: “Hakunene ndzi tlhela ndzi teka swilo hinkwaswo ku ri ku lahlekeriwa hikwalaho ka ntikelo lowu tlurisaka wa ku tiva Kreste Yesu Hosi ya mina. Hikwalaho ka yena ndzi pfumele ku lahlekeriwa hi swilo hinkwaswo naswona ndzi swi teka ku ri nhulu ya thyaka.” Hi ku pfumelelana ni leswi, Pawulo u tsutsume hi matimba lama tlurisaka!  “Vamakwerhu, a ndzi titeki se ndzi swi khomile; kambe ku ni xilo xin’we malunghana na swona: Ku rivala swilo swa le ndzhaku ni ku nava ndzi ya emahlweni eka swilo swa le mahlweni, ndzi lwela ku fikelela pakani ya hakelo.” (Vafilipiya 3:8, 13, 14) Pawulo u tsutsume mahlo ya yena ma langute hakelo. Na hina hi fanele hi endla tano.

Xikombiso Xa Hina Lexinene Ngopfu

Emintlangweni ya khale, tinghwazi a ti tsakela ku tlangeriwa hi vanhu vo tala. Vatlhokovetseri a va tsala ha tona ni vavatli a va endla swifaniso swa tona. N’wamatimu Věra Olivová u vula leswaku “a ti kwetsimisiwa naswona ti tsakela ku tiviwa hi vanhu vo tala.” Naswona a ti tekiwa ti ri xikombiso lexinene xa xitukulwana lexitsongo xa tinghwazi.

Xana i mani “nghwazi” leyi vekelaka Vakreste xikombiso lexinene? Pawulo wa hlamula: “A hi tsutsumeni hi ku tiyisela eka mphikizano lowu vekiweke emahlweni ka hina, loko hi ri karhi hi languta swinene-nene eka Murhangeri Lonkulu ni Muhetisekisi wa ripfumelo ra hina, Yesu. Hikwalaho ka ntsako lowu a wu vekiwe emahlweni ka yena u tiyisele mhandzi ya nxaniso, a tsan’wa tingana, kutani a tshama evokweni ra xinene ra xiluvelo xa Xikwembu.” (Vaheveru 12:1, 2) Ina, leswaku hi hlula emphikizanweni wa hina wa vutomi lebyi nga heriki, hi fanele hi languta hi xikongomelo eka Xikombiso xa hina Yesu Kreste. Leswi hi nga swi endla hi ku hlaya marungula ya Tievhangeli kutani hi anakanyisisa hi tindlela leti hi nga n’wi tekelelaka ha tona. Dyondzo yo tano yi ta hi pfuna ku twisisa leswaku Yesu Kreste a a tshembekile eka Xikwembu naswona u kombise nkoka wa ripfumelo ra yena hi ku tiyisela. U kume ku amukeriwa hi Yehovha Xikwembu ku katsa ni malunghelo yo tala yo saseka tanihi hakelo ya ku tiyisela ka yena.—Vafilipiya 2:9-11.

Ina, mfanelo leyikulu swinene ya Yesu a ku ri rirhandzu ra yena. “A nga kona la nga ni rirhandzu ro tlula leri, ra leswaku munhu a nyiketa moya-xiviri wakwe hikwalaho ka vanakulobye.” (Yohane 15:13) U nyikele nhlamuselo leyi enteke ya rito “rirhandzu” hi ku hi byela leswaku hi rhandza hambi ku ri valala va hina. (Matewu 5:43-48) Hikuva a rhandza Tata wa yena wa le tilweni, Yesu a a kuma ntsako hi ku endla ku rhandza ka Tata wa yena. (Pisalema 40:9, 10; Swivuriso 27:11) Loko hi languta eka Yesu tanihi Xikombiso xa hina ni loyi a hi vekelaka rivilo ra mphikizano lowu wo nonon’hwa wa vutomi, swi ta hi susumetela ku rhandza Xikwembu xa hina ni vaakelani va hina ni ku kuma ntsako wa xiviri entirhweni wa hina wo kwetsima. (Matewu 22:37-39; Yohane 13:34; 1 Petro 2:21) Tsundzuka leswaku Yesu a nga lavi leswi nga kotekiki eka hina. Wa hi tiyisekisa: “Ndzi ni moya wo rhula ni mbilu yo titsongahata, kutani mi ta kumela mimoya-xiviri ya n’wina ku phyuphya. Hikuva joko ra mina ra olova ni ndzhwalo wa mina wa vevuka.”—Matewu 11:28-30.

Ku fana na Yesu, hi fanele hi hlayisa mahlo ya hina ma ri ehakelweni leyi yi vekeriweke hinkwavo lava tiyiselaka ku fikela emakumu. (Matewu 24:13) Loko hi hlanganyela hi ku ya hi milawu, loko hi hluvula ntiko wun’wana ni wun’wana naswona hi tiyisela eku tsutsumeni hi nga tiyiseka leswaku hi ta hlula. Pakani ya hina leyi nga kwala nyongeni, yi hi susumetela ku ya emahlweni! Yi pfuxeta matimba ya hina hikwalaho ka ntsako lowu hi wu kumaka, ntsako lowu endlaka gondzo leri nga le mahlweni ka hina ri olova ku tsutsuma eka rona.

[Xifaniso eka tluka 29]

Mphikizano wa Vukreste i mpfhuka wo leha swinene ku wu tsutsuma—wu lava ku tiyisela

[Xifaniso eka tluka 30]

Ku hambana ni vatsutsumi lava tlhandlekiwaka harhi, Vakreste va nga languta emahlweni eka hakelo leyi nga boriki

[Xifaniso eka tluka 31]

Hakelo leyi i ya hinkwavo lava tiyiselaka ku fika emakumu

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 28]

Copyright British Museum