Hi Wihi Ntiyiso Hi Tibuku-songwa Ta Le Lwandle Leri Feke?

Ku tlula 50 wa malembe lama hundzeke, ribye leri hoxeke hi murisi wa le Bedouin ebakweni ri endle leswaku ku tshuburiwa leswi van’wana va swi vuleke vuyimburi lebyikulu lebyi tshuburiweke bya lembe-xidzana ra vu-20. Bedouin u twe ribye ri faya mbita. Loko a langutisisa u kume ntshubulo wo sungula wa leswi tiviweke tanihi Tibuku-songwa ta le Lwandle leri Feke.

UN’WANA ni un’wana a a lava ku tiva swo karhi hi tibuku-songwa leti naswona ti vangele njhekanjhekisano, eswikolweni ni le vanhwini hi voxe. Exikarhi ka vanhu, mpfilumpfilu ni ku xisana swi lo vuya. Ku hangalake mavarivari ya leswaku tibuku-songwa a ti lo fihliwa, hikwalaho ko chava leswi ti paluxaka mintiyiso leyi nga ta tsongahata ripfumelo ra Vakreste ni ra Vayuda hilaha ku fanaka. Kambe hi wihi nkoka wa xiviri wa tibuku-songwa leti? Endzhaku ka malembe lama tlulaka 50, xana mintiyiso leyi yi nga ha tiviwa?

Xana Tibuku-songwa Ta Le Lwandle Leri Feke I Yini?

Tibuku-songwa ta le Lwandle leri Feke i matsalwa ya voko ya khale ya Xiyuda, lawa yo tala ya wona ma tsariweke hi Xiheveru, man’wana hi Xiaramu naswona ma nga ri mangani hi Xigriki. To tala ta tibuku-songwa leti ni swipetlu swa kona, swi ni malembe yo tlula 2 000 hi vukhale, swi vulavula hi timhaka ta le mahlweni ka ku tswariwa ka Yesu. Exikarhi ka tibuku-songwa to sungula leti kumiweke eBedouins a ku ri ni matsalwa ya voko ya nkombo lama leheke hi ku ya hi ku hlakala ka wona ko hambana-hambana. Loko ku ri karhi ku kambisisiwa mabakwa yo hlaya, tibuku-songwa tin’wana ni magidi ya swipetlu swa tibuku-songwa swi kumiwile. Exikarhi ka malembe ya 1947 na 1956, ku kumiwe mabakwa ya 11 lama nga ni tibuku-songwa ekusuhi ni le Qumran, eLwandle leri Feke.

 Loko tibuku-songwa hinkwato ni swipetlu swi hleriwe kahle, ku kumeke 800 wa matsalwa ya voko. Kwalomu ka kotara kumbe ku tlula 200 wa matsalwa ya voko, i tikopi ta swiphemu swa matsalwa ya Bibele ya Xiheveru. Matsalwa ya voko lama engetelekeke ma yimela matsalwa ya khale ya Xiyuda lama nga riki ya Bibele, Apocrypha na Pseudepigrapha. *

Tibuku-songwa tin’wana leti va tsakiseke vadyondzi swinene a ti ri matsalwa lama a ma nga tiviwi eku sunguleni. Tona ti katsa tinhlamuselo etimhakeni ta nawu wa Xiyuda, milawu yo karhi ya mpambukwa lowu tshamaka eQumran, swiphato ni swikhongelo swa vukhongeri, ku katsa ni mintirho ya makumu ya misava leyi paluxaka mavonelo malunghana ni ku hetiseka ka vuprofeta bya Bibele ni masiku ya makumu. Nakambe ku ni tinhlamuselo ta Bibele to hlawuleka ta khale koloko leti hlamuselaka ndzimana hi ndzimana, ya matsalwa ya Bibele.

I Mani La Tsaleke Tibuku-songwa Ta Le Lwandle Leri Feke?

Tindlela to hambana-hambana to kombisa minkarhi ya matsalwa ya khale ti kombisa leswaku tibuku-songwa ti nga ha va ti kopiwile kumbe ti tsariwe exikarhi ka lembe-xidzana ra vunharhu B.C.E. ni lembe-xidzana ro sungula C.E. Swidyondzi swin’wana swi ringanyete leswaku tibuku-songwa ti fihliwe emabakweni hi Vayuda va le Yerusalema emahlweni ko va ku lovisiwa tempele hi 70 C.E. Hambiswiritano, swidyondzi swo tala loko swi kambisisa tibuku-songwa swi kume leswaku mavonelo wolawo a ma fani ni leswi nga le ndzeni ka tibuku-songwa hi toxe. Tibuku-songwa to tala ti kombisa mavonelo ni mikhuva leyi a yi nga fambisani ni ya varhangeri va vukhongeri va le Yerusalema. Tibuku-songwa leti ti vulavula hi vanhu lava a va pfumela leswaku Xikwembu xi lahle vaprista ni ntirho wa le tempeleni eYerusalema ni leswaku xi languta vugandzeri bya vona bya ntlawa lowu wa le mananga tanihi lowu yimelaka ntirho wa le tempeleni. Swi tikomba onge valawuri va tempele ya le Yerusalema a va nga ta fihla nyandza ya tibuku-songwa to tano.

Hambileswi kumbexana a xi ri kona xikolo xo dyondzela ku kopa rungula le Qumran, swi nga ha endleka leswaku tibuku-songwa to tala ti tekiwe kun’wana ti tisiwa endhawini leyi, hi vapfumeri. Kahle-kahle, Tibuku-songwa ta le Lwandle leri Feke i nhlengeleto lowu endlaka layiburari leyikulu. Ku fana ni layiburari yin’wana ni yin’wana, nhlengeleto lowu wu katsa mavonelo yo hambana-hambana, ku nga ri ku voyamela eka mavonelo ya vukhongeri bya vahlayi va wona ntsena. Hambiswiritano, matsalwa wolawo lama nga kona ya tikopi to tala ma talela eka leswi rhandziwaka ni leswi pfumeriwaka hi ntlawa lowu.

Xana Vaaki Va Le Qumran A Va Ri Vaessene?

Loko tibuku-songwa a ti ri ta layiburari ya le Qumran, vaaki va kona a ku ri vamani? Profesa Eleazar Sukenik, la tekeke tibuku-songwa tinharhu a ti yisa eYunivhesiti ya Xiheveru ya le Yerusalema hi 1947, a ri wo sungula ku ringanyeta leswaku tibuku-songwa leti a ti ri ta Vaessene.

Vaessene a ku ri mpambukwa lowu humaka eka Vayuda lowu tshahiwaka hi vatsari va lembe-xidzana ro sungula, ku nga Josephus, Philo wa le Aleksandriya na Pliny Lonkulu. Masungulo lawa ku nga wona ya Vaessene mo mbamberiwa, kambe swi tikomba va sungule ku va kona hi nkarhi wa kitsikitsi lowu veke kona endzhaku ka ku xandzuka ka Vamaccabee hi lembe-xidzana ra vumbirhi B.C.E. * Josephus u hlamusele hi vukona bya vona hi nkarhi wolowo, loko a ri karhi a hlamusela hi vuenti ndlela leyi mavonelo ya vona ya vukhongeri a ma hambana ha yona ni ya Vafarisi ni Vasaduki. Pliny u boxe leswaku ndhawu ya Vaessene yi le tlhelo ka Lwandle leri Feke exikarhi ka Yeriko na Eni-gedi.

Profesa James VanderKam xidyondzi xa Tibuku-songwa ta Lwandle leri Feke, u ringanyeta leswaku “Vaessene lava a va tshama eQumran a va ri xiphemunyana xa ntlawa lowukulu wa Vaessene,” lava Josephus a vulaka leswaku a va ri kwalomu ka 4 000. Hambileswi va nga yi faneliki kahle nhlamuselo leyi, nhlamuselo leyi hetisekeke ya matsalwa ya le Qumran yi vonaka yi va fanele kahle Vaessene ku tlula ntlawa wun’wana ni wun’wana lowu tiviwaka wa Vayuda va nkarhi wolowo.

Van’wana va vula leswaku Vukreste byi sungule eQumran. Nilokoswiritano, ku ni ku hambana lokukulu  loku nga xiyiwaka eka mavonelo ya vukhongeri bya ntlawa wa le Qumran ni Vakreste vo sungula. Matsalwa ya le Qumran ma paluxa milawu ya Savata leyi tikaka swinene swin’we ni ku karhateka swinene hi mihivahivani ya vutengi. (Matewu 15:1-20; Luka 6:1-11) Leswi fanaka swi nga ha vuriwa hi Vaessene lava tihambanisaka ni vanhu van’wana, ni ku pfumela ka vona eku kunguhateriweni ni le ka ku nga fi ka moya-xiviri ni ku khutaza vunghwendza ni mavonelo ya vona lama nga xihundla ya ku hlanganyela ni tintsumi evugandzerini bya vona. Leswi swi kombisa ku hambana ka vona ni tidyondzo ta Yesu ni ta Vakreste vo sungula.—Matewu 5:14-16; Yohane 11:23, 24; Vakolosa 2:18; 1 Timotiya 4:1-3.

A Ku Na Leswi Tumbetiweke Naswona A Ku Na Tibuku-songwa Leti Fihliweke

Emalembeni lama landzeleke ku tshuburiwa ka Tibuku-songwa ta le Lwandle leri Feke, ku humesiwe tibuku to hambana-hambana leswi endleke leswaku vutshuburi byi kumiwa hi ku olova hi swidyondzi emisaveni hinkwayo. Kambe magidi ya swipetlu leswi a swi ri eka rin’wana ra mabakwa, leri tiviwaka tanihi Bakwa 4, a swi ri ni swiphiqo swo tala. Bakwa leri a ri tirhana ni ntlawa lowutsongo wa matiko hinkwawo wa swidyondzi swa le Vuxeni bya Yerusalema (leyi hi nkarhi wolowo a ku ri xiphemu xa Yordani) eMuziyamu ya Vutshuburi ya Palestina. A ku nga ri na swidyondzi swa Vayuda kumbe swa Vaisrayele eka ntlawa lowu.

Ntlawa lowu wu sungule nawu wo yirisa ku voniwa ka tibuku-songwa leti ku fikela loko wu kandziyisa vuyelo lebyi nga le nawini bya ndzavisiso wa wona. Nhlayo ya swidyondzi swa ntlawa lowu a yi tshama yi pimiwile. Loko xirho xa ntlawa xi fa, i xidyondzi xin’we ntsena lexintshwa lexi a xi nghenisiwa leswaku xi siva lexi feke. Ku tala ka ntirho a ku lava ntlawa lowukulu naswona minkarhi yin’wana lowu nga ni vutshila swinene eka Xiheveru ni Xiaramu xa khale. James VanderKam u swi veka hi ndlela leyi: “Makume ya magidi ya swipetlu a ma ri manyingi ku tlula vanhu va nhungu lava nga ni ntokoto ku nga khathariseki leswaku va ni vuswikoti byo fikela kwihi.”

Hikwalaho ka Nyimpi ya Masiku ya Tsevu hi 1967, Yerusalema leyi nga le Vuxeni ni tibuku-songwa ta yona ti wele ehansi ka vulawuri bya Israyele, kambe a ku nga ri na ku cinca ka nawu eka ntlawa wa vukambisisi bya tibuku-songwa lowu simekiweke. Loko ku kandziyisiwa ka tibuku-songwa ta Bakwa 4 ku teke malembe ni makume ya malembe, swichudeni swo tala swi ve ni xirilo. Hi 1977, Profesa Geza Vermes wa Yunivhesiti ya Oxford u swi vitane xisandzu xa xiyimo xa le henhla xa swidyondzi xa lembe-xidzana ra vu-20. Mavarivari ya leswaku Kereke ya Khatoliki a yi ri fihla hi vomu rungula ra tibuku-songwa leti nga dlayaka Vukreste ma sungule ku hangalaka.

Eku heteleleni hi va-1980 ntlawa lowu wu kurisiwile wu va swidyondzi swa 20. Kutani hi 1990, ehansi ka nkongomiso wa ndhuna leyintshwa ya vahleri, Emanuel Tov, wa Yunivhesiti ya Xiheveru le Yerusalema, ntlawa wu andzisiwile nakambe wu va ni swidyondzi leswi tlulaka 50. Ku simekiwe xiyimiso xo tiya xa leswaku ku kandziyisiwa minkandziyiso hinkwayo ya swidyondzi ya tibuku-songwa leti seleke.

Ku boxiwa ka ndzima loku a ku nga rindzeriwanga ku humelerile hi 1991. Xo sungula, ku kandziyisiwe buku leyi nge, A Preliminary Edition of the Unpublished Dead Sea Scrolls. Nkandziyiso lowu sekeriweke eka kopi ya nxaxamelo ya ntlawa lowu yi hlanganisiwile hi mpfuno wa khompyuta. Lexi landzeleke Layiburari ya Huntington le San Marino, eCalifornia, yi tivise leswaku xichudeni xihi na xihi xi ta kuma swifaniso swa nhlengeleto lowu heleleke wa tibuku-songwa. Ku nga ri khale, loko ku humesiwa buku leyi nge, A Facsimile Edition of the Dead Sea Scrolls, swifaniso swa tibuku-songwa leti a ti nga humesiwanga swi kumeke hi ku olova.

Kutani ku sukela eka lembe-xikhume leri hundzeke, hinkwato Tibuku-songwa ta le Lwandle leri Feke a ti ri karhi ti kambisisiwa. Nkambisiso wa kona wu paluxa leswaku a ku nga ri na leswi tumbetiweke; a ku nga ri na tibuku-songwa leti fihliweke. Leswi minkandziyiso yo hetelela ya tibuku-songwa yi humesiwaka ximfumo, hi kona ku nga sungulaka ku endliwa vukambisisi lebyi hetisekeke. Xitukulwana lexintshwa xa swidyondzi swa tibuku-songwa xi sungule hansi. Kambe xana vukambisisi lebyi byi na nkoka wihi eka swichudeni swa Bibele?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso eka tluka 3]

Lawa i man’wana ya mabakwa lama nga ekusuhi ni Lwandle leri Feke laha tibuku-songwa ta khale ti kumekeke kona

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 3]

Scroll fragment: Pages 3, 4, and 6: Courtesy of Israel Antiquities Authority

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 5]

Courtesy of Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem