Ku Lavisisa Lava Fanelekaka eKenya

KENYA i tiko ro saseka swinene hi ntumbuluko. Makhwati lama tlhumeke, rivala lerikulu swinene, mananga lama hisaka ni risokoti ni tintshava leti funengetiweke hi gamboko swi bombisa tiko leri ro tsakisa. I kaya ra tihongonyi ni timhelembe to tlula miliyoni leti vutomi bya tona byi nga le khombyeni. U nga vona ni mintlhambi leyikulu ya tinhutlwa ti ri karhi ti famba-famba emadyelweni.

Swilo swin’wana leswi nga lo vuya, i swivumbiwa swa tilo, ku sukela eka magama lama nga ni matimba ku ya eka tinyenyana ta mivalavala leti sasekisaka mpfhuka hi miloti ya tona yo tsakisa. Naswona i mani la nga honisaka tindlopfu ni tinghala? Ku saseka ni mimpfumawulo ya le Kenya i swilo leswi nga rivalekiki.

Kambe, ku ni mpfumawulo wun’wana lowu twiwaka etikweni leri hinkwaro ro saseka. I mpfumawulo wa marito ya magidi lama twarisaka rungula leri nyikaka ntshembo. (Esaya 52:7) Marito lawa ma fikelela vanhu va tinxaka ni tindzimi leti tlulaka 40. Nakambe, Kenya i tiko ro saseka hi tlhelo ra moya.

Vunyingi bya vanhu va le Kenya va rhandza vukhongeri naswona va swi tsakela ku bula hi timhaka ta swa moya. Hambiswiritano, ku kuma vanhu vo vulavula na vona i ntlhontlho, hikuva eKenya, ku fana ni le matikweni man’wana, ku ni ku hundzuka.

Ku tika ka swiyimo swa ikhonomi swi vangele vo tala leswaku va cinca ndlela ya vona ya vutomi. Vavasati, lava hi ntolovelo a va tirha emakaya, va tikuma va ri etihofisi kumbe ematlhelo ka mapato va xavisa mihandzu, matsavu, tinhlampfi ni swirhundzu. Vavanuna va tirha nkarhi wo leha va ringeta ku wundla mindyangu ya vona. Hambi ku ri vana, u kuma swivokwana swa vona swi tamele maphakithi ya timanga leti katingiweke ni mandza lama swekiweke, va ri karhi va famba va xavisa eswitaratini. Hikwalaho ka sweswo i vanhu vatsongo lava kumekaka ekaya ninhlikanhi. Xiyimo lexi xi endle leswaku vahuweleri va mahungu lamanene ya Mfumo va swi vona swi fanela ku cinca.

Mavandlha ya Timbhoni ta Yehovha ma lemukisiwe leswaku ma nyikela nyingiso swinene eka vanhu lava nga kumekiki emakaya, lava nga emintirhweni, ku katsa ni vanghana va vona, maxaka, van’wamabindzu ni lava va tirhaka na vona. Naswona vamakwerhu va endle tano, va vulavula ni vanhu kun’wana ni kun’wana laha va va kumaka kona. (Matewu 10:11) Xana matshalatshala lawa yo ndlandlamuxa ntirho wa vona ma tswale mihandzu? Ina, ma yi tswarile! Xiya swikombiso swi nga ri swingani.

Maxaka—Vaakelani Va Hina Va Le Kusuhi

Nairobi, ntsindza wa Kenya, ri ni vaaki va kwalomu ka timiliyoni tinharhu.  Evuxeni bya doroba ku tshama khale ka murhangeri wa masocha la tshikeke ntirho, loyi a a venga Timbhoni ta Yehovha ku sukela khale, hambileswi a a karhatiwa hi leswi n’wana wa yena wa mufana a nga Mbhoni. Siku rin’wana hi February khale ka murhangeri loyi wa masocha u fambe 160 wa tikhilomitara a ya ekaya ra n’wana wa yena wa jaha edorobeni ra Nakura, eNkoveni wa Rift. Loko a ri kwale, n’wana wa yena u n’wi nyike nyiko—buku leyi nge Vutivi Lebyi Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki. * Tata wa yena u yi amukerile kutani a tifambela.

Loko a fika ekaya, khale ka murhangeri wa masocha u nyike nsati wakwe buku leyi, hiloko a sungula ku yi hlaya a nga swi xiyi leswaku yi kandziyisiwe hi Timbhoni ta Yehovha. Hakatsongo-tsongo ntiyiso wa Bibele wu sungule ku fikelela mbilu ya yena kutani a rungulela nuna wa yena timhaka leti a ti hlayeke. Hi ku lava ku tiva, na yena u sungule ku hlaya buku leyi. Loko va kume leswaku i vamani vakandziyisi va buku leyi, va fikelele makumu ya leswaku a va nga byeriwanga ntiyiso malunghana ni Timbhoni ta Yehovha. Va tihlanganise ni Timbhoni ta kwalaho kutani ku sunguriwa dyondzo ya Bibele. Loko va ri karhi va tihlayela buku leyi va swi xiyile leswaku a hi mukhuva wa Vukreste ku dzaha fole kumbe ku ri xavisa. (Matewu 22:39; 2 Vakorinto 7:1) Handle ko dya nkarhi va hise mafole hinkwawo lawa a va ri na wona exitolo xa vona. Endzhaku ka tin’hweti to hlayanyana va fanelekele ku va vahuweleri lava nga khuvuriwangiki naswona ku nga ri khale va khuvuriwile entsombanweni wa muganga.

Tala Ri Humesa Ndzalama

Eswiyengeni swin’wana swa tiko ku ni swimitana swo tala leswi nga ni vanhu va madzana ya magidi. Laha u kuma tiyindlu leti akiweke hi tilayini ti akiwe hi misava, timhandzi, tinsimbi kumbe mazenge. Loko mintirho yi kala etifektri, vanhu va tiendlela mintirho yo tihanyisa ha yona. Vatirhi va Jua kali (hi Xiswahili swi vula “dyambu leri vavulaka”) va tirha edyambyini leri hisaka ni vusosa va endla mamphaxani hi mavhilwa ya khale ya timovha kumbe va endla timboni ta pharafini hi swikotela leswi lahliweke. Van’wana va handza tinhulu ta matala ni laha ku lahliwaka swikotela, va lava maphepha, swikotela leswitsongo ni mabodlhela leswaku va ya swi xavisela tifektri leti swi tirhisaka nakambe.

Xana tala ri nga humesa ndzalama? Ina! Makwerhu un’wana u ri: “Wanuna wa matimba wo kwalala wa nghohe yo khwaxa la rhwaleke saka lerikulu ra pulasitiki ri tele hi maphepha-hungu lama lahliweke ni timagazini, u nghene exitandini xa Holo ya hina ya Nhlengeletano. Endzhaku ko ndzi byela leswaku vito ra yena i William, u ndzi vutisile: ‘Xana u na yona minkandziyiso ya sweswinyana ya Xihondzo xi Rindza?’ Ematshan’wini ya ku tala hi ntsako, ndzi fikele hi ku chava, ndzi tivutisa leswaku xikongomelo xa yena i yini. Loko ndzi n’wi kombe tikopi ta ntlhanu ta timagazini, u ti langute ha yin’we kutani a ku: ‘Ndzi ta ti teka hinkwato.’ Hi ku hlamala, ndzi tlhelele ekamareni ra mina kutani ndzi vuya ni buku leyi nge U Nga Hanya Hi Masiku aParadeyisini eMisaveni. * Ndzi n’wi kombe xifaniso xa Paradeyisi kutani ndzi n’wi hlamusela leswaku hi dyondza ni vanhu Bibele mahala. Hiloko ndzi ku eka yena: ‘William hikwalaho ka yini u nga ti mundzuku hi ta sungula ku dyondza?’ U tile!

“Sonto yin’wana u te eminhlanganweni ro sungula. Hi mina a ndzi nyikela nkulumo ya le rivaleni siku rero. Loko William a nghena, u te hahlu, a languta vayingiseri, kutani a vona mina eplatifomo hiloko a hlanula swirhendze. Endzhaku ka nkarhi ndzi n’wi vutisile leswaku hikwalaho ka yini a tsutsumile. U ndzi hlamule a khomiwe hi tingana a ku: ‘Vanhu va kona a va base ngopfu. Kutani ndzi khomiwe hi rhumbu.’

“Loko William a ya emahlweni ni dyondzo ya yena, ntiyiso wa Bibele wu sungule ku hundzula vutomi bya yena. U sungule ku hlamba, a tsemeta misisi ya yena, a ambala swiambalo swo basa ni ku  languteka, naswona ku nga ri khale a a tshama a ri kona eminhlanganweni. Loko ku humesiwa buku leyi nge Vutivi Lebyi Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki, hi sungule ku hlaya yona. Hi nkarhi lowu fanaka se a a nyikele tinkulumo timbirhi eXikolweni Xa Vutirheli Bya Le Tilweni naswona se a ri muhuweleri la nga khuvuriwangiki. A ndzi khapa hi ntsako ku n’wi hoyozela tanihi makwerhu wa mina wa moya loko a heta ku khuvuriwa eka nhlengeletano ya siku ro hlawuleka.”

Xana hi kwihi laha William a sunguleke kona ku vona nkoka wa magazini wa Xihondzo xo Rindza? “Ndzi kume minkandziyiso yo karhi exikarhi ka maphepha etaleni.” Ina, u kume ndzalama hi ndlela yoleyo leyi nga tolovelekangiki!

Ku Chumayela Entirhweni

Xana hi tshama hi swi xalamukerile ku chumayela hi xitshuketa laha hi tirhaka kona? James, la nga nkulu evandlheni ra le Nairobi, u kume ntiyiso wa Bibele hi ndlela yoleyo. Na yena se u ni vuswikoti byo tirhisa maendlelo wolawo leswaku a fikelela van’wana. Hi xikombiso, siku rin’wana James u vone mutirhi-kulobye a nghena ehofisini a vehele beji leyi tsariweke leswaku “Yesu wa Ponisa.” James u tekelele muvuri wa evhangeli Filipi hi ku vutisa mutirhi-kulobye a ku: “Xana wa yi twisisa hakunene nhlamuselo ya marito wolawo?” (Mintirho 8:30) Xivutiso xexo xi pfuxe bulo lerinene. Ku sunguriwe dyondzo ya Bibele naswona wanuna loyi hi ku famba ka nkarhi u khuvuriwile. Xana James u humelerile eku pfuneni van’wana? A hi tweni leti humaka enon’wini wakwe:

“Mina na Tom hi tirha ekhampanini yin’we. Hakanyingi hi ri khandziya swin’we bazi ra vatirhi va le khampanini ya hina. Mixo wun’wana loko hi tshame swin’we. A ndzi hlaya yin’wana ya tibuku ta hina naswona a ndzi tiyiseka leswaku ndlela leyi a ndzi yi khome ha yona, Tom a ta kota ku yi vona kahle. Hilaha a ndzi tshemba hakona, yi koke nyingiso wa yena naswona ndzi n’wi lombe buku ya mina hi ntsako. Swi n’wi tsakise swinene leswi a swi hlayeke naswona u pfumerile ku va ni dyondzo ya Bibele. Sweswi yena ni nsati wa yena i malandza lama khuvuriweke ya Yehovha.”

James u ya emahlweni a ku: “Hakanyingi loko ku ri nkarhi wo wisa wa ninhlikanhi ekhampanini ya hina, hi va ni mabulo lama tsakisaka swinene. Hi nkarhi wun’wana ndzi vulavurisane na Ephraim ivi eka nkarhi wun’wana ndzi ya vulavurisana na Walter. Havumbirhi bya vona a va swi tiva leswaku ndzi Mbhoni. Ephraim a rhandza ku tiva leswaku hikwalaho ka yini Timbhoni ta Yehovha ti vengiwa swinene. Kasi Walter yena a a ri ni swivutiso malunghana ni ku hambana exikarhi ka Timbhoni ni vukhongeri byin’wana. Havumbirhi bya vona a va enerisiwile hi tinhlamulo ta Matsalwa leti ndzi va nyikeke tona kutani va pfumela ku va ni dyondzo. Ephraim u endle nhluvuko hi xihatla. Hi ku famba ka nkarhi yena ni nsati va nyiketele vutomi bya vona eka Yehovha. Sweswi i nkulu wa vandlha naswona nsati wa yena i phayona ra nkarhi hinkwawo. Walter u langutane ni nkaneto lowukulu lerova a cukumeta buku ya yena. Hambiswiritano, hikwalaho ka ku phikelela ka mina ndzi n’wi endzela u tlhele a sungula ku dyondza. Na yena sweswi u ni lunghelo ro va nkulu wa vandlha.” Loko se va helerile, i 11 wa vona vanhu lava veke Vakreste va ntiyiso hikwalaho ka leswi James a tirhiseke nkarhi wo chumayela hi xitshuketa entirhweni.

Vuyelo Lebyi Hlamarisaka Swinene

Eximutanini lexitsongo eribuweni ra Tiva ra Victoria, vanghana ni maxaka a va hlengeletanile ku ta lahla mufi. Exikarhi ka vakhandli va nhlonge a ku ri ni Mbhoni leyi dyuhaleke. U vulavurisane ni mudyondzisi loyi vito ra yena ku nga Dolly kutani a n’wi hlamusela xiyimo xa vafi ni xikongomelo xa Yehovha xo ri herisela makumu rifu. Loko a lemuke n’wangulo wa yena lowunene, u n’wi tiyisekisile: “Loko u fika ekaya, un’wana wa varhumiwa va hina u ta ku endzela a ta ku dyondzisa Bibele.”

 Laha Dolly a tshamaka kona i doroba leri nga ra vunharhu hi vukulu eKenya. A ku ri ni Timbhoni ta mune leti nga varhumiwa lava a va tirha kwalaho hi nkarhi wolowo. Kahle-kahle makwerhu loyi se a dyuhaleke a nga tivisanga na un’we wa varhumiwa leswaku a endzela Dolly. U lo va ni ntshembo wa leswaku swi ta endleka tano. Kunene swi endlekile! Ku nga si hundza nkarhi wo leha, murhumiwa wa xisati u hlangane na Dolly kutani a sungula dyondzo na yena. Dolly se u khuvuriwile, n’wana wa yena wa xisati lontsongo se u tsarisile eXikolweni Xa Vutirheli Bya Le Tilweni naswona vana va yena vambirhi va majaha na vona va khuvuriwile. Kasi yena se u huma ni le Xikolweni Xa Ntirho Wa Vuphayona.

Ku Khathalela Ku Andza

Ku kandziyisa ku chumayela hi xitshuketa ku endle leswaku magidi lama engetelekeke ma twa mahungu lamanene eKenya. Vahuweleri lava tlulaka 15 000 va khomekile sweswi entirhweni lowu wa nkoka swinene naswona vanhu vo tlula 41 000 a va ri kona eXitsundzuxweni xa rifu ra Kreste n’wexemu. Nhlayo ya lava va vaka kona eminhlanganweni yi tlula ya vahuweleri va Mfumo kambirhi, eKenya hinkwaro. Leswi swi endle leswaku ku va ni xilaveko xa Tiholo ta Mfumo to tala.

Tiholo ta Mfumo ti karhi ta akiwa emadorobeni lamakulu ni le matiko xikaya. Yin’wana ya tona yi le dorobeni leri nga roxe ra Samburu leri nga kwalomu ka 320 wa tikhilomitara ku ya en’walungu-vuxa bya Nairobi. Hi 1934 doroba ra kona ri vitaniwe Maralal, leswi vulaka “ku hatima” hi ririmi ra le Samburu hikuva lwangu ro sungula ra mazenge leri a ri tirhisiwa kwalaho a ri vangama loko ri twa dyambu. Endzhaku ka 62 wa malembe ku tlhele ku akiwa muako wun’wana lowu fuleriweke hi mazenge eMaralal. Na wona wa “voninga” ni ku “hatima” hikuva i ndhawu ya kwalaho ya vugandzeri bya ntiyiso.

Vahuweleri va 15 va endle matshalatshala lama hlamarisaka yo aka Holo ya Mfumo yo sungula endhawini leyi yi nga yoxe ya Kenya. Timali a ti kayivela, kutani vamakwerhu a va fanele va tirhisa swo aka hi swona swa kwalaho. Makhumbi ya kona va ma endle hi misava ya hondzosi leyi va yi khotlekeke exikarhi ka timhandzi. Makhumbi ma rhinderiwile ma tlhela ma phamiwa hi vulongo lebyi hlanganisiweke ni nkuma, leswi endlaka ma khomelela malembe yo tala.

Leswaku va kuma timhandzi ta muako, vamakwerhu va kombele mpfumelelo wo tsema mirhi. Kambe khwati leri a va kota ku ya eka rona a ri ri mpfhuka wa tikhilomitara ta 10. Vamakwerhu va boheke ku ya ekhwatini, va ya tsema mirhi, va yi lunghisa kahle kutani va rhwala timhandzi ta kona va ya na tona emuakweni. Siku rin’wana, loko va vuya hi le khwatini, vamakwerhu va yimisiwile hi phorisa leri vuleke leswaku a va nga ri na mpfumelelo. Phorisa ri byele phayona ro hlawuleka leswaku ri khomiwile hikwalaho ko tsema mirhi. Makwerhu un’wana wa xisati la tivekaka swinene endhawini yoleyo naswona a tiviwaka ni hi phorisa leri, u te: “Loko u khoma makwerhu, u fanele u hi khoma hinkwerhu, tanihi leswi hinkwerhu hi tsemeke mirhi!” Kutani mutirhela-mfumo loyi u va tshikile va famba hinkwavo.

Ekhwatini leri a ku ri ni swiharhi naswona ku famba eka rona a swi ri ni khombo. Siku rin’wana makwerhu wa xisati u wise murhi. Loko wu wela ehansi, u vone xiharhi xi tlula xi tsutsuma. U hlekete leswaku i mhala loko a vona muvala wa xona, kambe endzhaku ka nkarhi u vone hi marhuvu leswaku a ku ri nghala! Ku nga khathariseki makhombo wolawo, vamakwerhu va hete holo yoleyo naswona yi yime tanihi xihlovo lexi “vangamaka” xo dzunisa Yehovha.

February 1, 1963, a ku ri siku lerikulu ematin’wini ya swa le tilweni eKenya. Hi siku rero hofisi yo sungula ya rhavi yi pfuriwile, leyi a yo va kamara rin’we ntsena leri tekaka swikwere mitara swa 7,4. Hi October 25, 1997, a ku boxiwa ndzima yin’wana ematin’wini ya swa le tilweni ya le Kenya—a ku ri siku ra ku nyiketeriwa ka muako lowuntshwa wa Bethele lowu tekaka swikwere mitara swa 7,800! Loko muako lowu wu hetiweke wu ve nhlohlorhi leyikulu emalembeni manharhu yo tirha hi ku tinyiketela. Vatirhi vo tirhandzela lava humaka ematikweni ya 25 va hundzule rivala leri nga xibodlho, lexi nga nhova ra tihekitara ta 3,2 ri fana ni xirhapa xo saseka, leswaku ku ta akiwa muako wa rhavi lowuntshwa, lowu rhurhelaka vanhu va 80 lava nga swirho swa ndyangu wa Bethele.

Hi ni xivangelo lexi twalaka xo tsaka hi leswi Yehovha a swi endleleke vanhu va yena. Ha khensa leswi a susumeteleke timbilu ta malandza ya yena leswaku ma ndlandlamuxa ni ku tiyisa eku laveni ka vanhu lava fanelekaka eKenya, a endla tiko leri ri va leri xongeke hi tlhelo ra moya.

[Tinhlamuselo ta le hansi]