Cyril Na Methodius—Vahundzuluxeri Va Bibele Lava Sunguleke Maletere

“Rixaka ra ka hina ri khuvuriwile kambe a hi si kuma mudyondzisi. A hi xi twisisi Xigriki hambi ku ri Xilatini. . . . A hi ma tivi maletere lama tsariweke hambi ku ri leswi ma vulaka swona; hikwalaho hi rhumeleni vadyondzisi lava nga ta hi pfuna ku tiva marito ya Matsalwa ni leswi ma vulaka swona.”—Rostislav, hosi ya le Moravia, 862 C.E.

NAMUNTLHA, vanhu lava tlulaka 435 wa timiliyoni lava vulavulaka tindzimi leti a ti huma eka Slavic va kota ku hlaya vuhundzuluxeri bya Bibele hi ririmi ra ka vona. * Eka vona 360 wa timiliyoni va tirhisa maletere ya Xicyril. Kasi eka malembe-xidzana ya 12 lama hundzeke a ku nga ri na ririmi leri tsariweke kumbe maletere hi tindzimi-mpambukwa ta vakokwa wa vona. Vavanuna lava pfuneke ku lunghisa xiyimo lexi a ku ri Cyril na Methodius lava a va ri vamakwavo. Vanhu lava rhandzaka Rito ra Xikwembu va ta swi xiya leswaku xivindzi ni matshalatshala ya vamakwavo lava vambirhi, i ya nkoka swinene ematin’wini ya ku hlayisa ni ku lwela Bibele. A va ri vamani vavanuna lava naswona va langutane ni swihinga swihi?

“Mutivi Wa Filosofi” Tlhelo Ndhuna-nkulu

Cyril (827-869 C.E., loyi a a vitaniwa Constantine) na Methodius (825-885 C.E.) a va tswaleriwe endyangwini wa le vuhosini eTesalonika, le Grikiya. Tesalonika a ku ri muti lowu tirhisaka tindzimi timbirhi; vaaki va wona a va vulavula Xigriki ni Slavic. Ku va kona ka Maslav yo tala ni ku va kona ka xinghana lexikulu exikarhi ka vaaki va kona ni va tindhawu ta Maslav swi fanele swi nyike Cyril na Methodius nkarhi wo tolovelana kahle ni ririmi ra Maslav ya le dzongeni. Mutsari un’wana wa matimu ya Methodius u vule leswaku mana wa vona a ri Muslav.

Endzhaku ka ku fa ka tata wakwe, Cyril u rhurhele eConstantinople, ntsindza wa Mfumo wa Byzantine. Kwalaho u dyondze eyunivhesiti ya mfumo naswona a tihlanganisa ni vadyondzisi va xiyimo xa le henhla. U ve mufambisi wa layiburari ya le Hagia Sophia, yin’wana ya muako wa kereke leyi dumeke swinene eVuxeni naswona hi ku famba ka nkarhi u ve profesa wa filosofi. Entiyisweni, hikwalaho ka nhluvuko lowu a wu fikeleleke hi dyondzo, Cyril u nyikiwe vito leri nge Mutivi wa Filosofi.

Hi nkarhi wolowo Methodius u endle ntirho lowu fanaka ni wa tata wakwe—fambiselo ra swa tipolitiki. U fikelele xiyimo xo va majisitarata lonkulu (ndhuna-nkulu) emugangeni wa Byzantine laha a ku tshama Maslav yo tala. Nilokoswiritano, u tshikile ivi a ya va nghwendza eBithynia, eAsia Minor. Cyril u tile a ta n’wi joyina hi 855 C.E.

Hi 860 C.E., mupatriyarka wa le Constantinople  u rhumele vamakwavo lavambirhi entirhweni wa le matikweni mambe. Va rhumeriwe eka Makhazar, ku nga vanhu lava tshamaka en’walungu-vuxa bya Lwandle ra Ntima, lava a va ha kanakana leswaku va hlawula dyondzo yihi eka ya Vumoslem, Xiyuda ni Vukreste. Loko a ri endleleni yo ya kwalaho, Cyril u tshame nkarhinyana eChersonese, eCrimea. Swidyondzi swin’wana swi tshemba leswaku loko a ha ri kwalaho u dyondze Xiheveru ni Xisamariya kutani a hundzuluxela ririmi ra Xiheveru ri ya eka ririmi ra Makhazar.

Xirhambo Lexi Humaka eMoravia

Hi 862 C.E., Rostislav, hosi ya le Moravia (leri namuntlha ri katsaka vuxa bya Czechia, vupela-dyambu bya Slovakia ni vupela-dyambu bya Hungary), yi rhumele xikombelo lexi kumekaka eka ndzimana yo sungula eka Mufumi wa le Byzantine Michael wa Vunharhu—leswaku a rhumela vadyondzisi va Matsalwa. Vaaka-tiko va le Moravia lava vulavulaka Xislav se a va dyondzisiwile tidyondzo ta kereke hi varhumiwa lava humaka emfun’weni wa le Vuxeni bya Frank (sweswi ku nga Jarimani na Austria). Hambiswiritano, Rostislav, a karhateka hi nkucetelo wa swa tipolitiki ni wa kereke wa tinxaka ta Majarimani. A a tshemba leswaku vun’we bya vukhongeri na Constantinople a swi ta hlayisa tiko ra yena ri ri leri tilawulaka hi tlhelo ra swa tipolitiki ni swa vukhongeri.

Mufumi u endle xiboho xo rhumela Methodius na Cyril eMoravia. Malunghana ni dyondzo leyi tlakukeke, ni ku tiva tindzimi to hambana-hambana, vamakwavo lavambirhi a va faneleka swinene ku teka ntirho lowu wa vurhumiwa. Mutsari wa matimu ya vutomi bya vanhu wa lembe-xidzana ra vukaye u hi byela leswaku loko mufumi a va khongotela leswaku va ya eMoravia u te: “Havumbirhi bya n’wina mi huma eTesalonika naswona Vatesalonika hinkwavo va vulavula Xislav lexi hlantswekeke.”

Ku Sunguriwa Ka Maletere Ni Vuhundzuluxeri Bya Bibele

Etin’hwetini leti a va lunghiselela ku famba, Cyril u lunghiselele riendzo ra kona hi ku sungula tsalwa ra voko ra Maslav. Ku vuriwa leswaku a ri ni vuswikoti byo yingisa bya xifonetiki. Xisweswo, hi ku tirhisa tinhlanga ta Xigriki ni Xiheveru, u ringete ku nghenisa letere ra mpfumawulo wun’wana ni wun’wana wa Xislav. * Vakambisisi van’wana va tshemba leswaku se a a hete malembe a ri karhi a endla masungulo ya maletere wolawo. Nakambe, a ku si tiyisekiwa hi xivumbeko xa maletere lawa Cyril a ma tirhiseke.—Vona bokisi leri nge “Xana I Xicyril Kumbe I Xiglagolitic?”

Hi nkarhi lowu fanaka, Cyril u sungule nongonoko wa xihatla wo hundzuluxela Bibele. Hi ku ya hi ndhavuko, u sungule ku hundzuluxela ku suka  eka Xigriki ku ya eka Xislavoniki a rhanga hi xivulwa xo sungula xa Evhangeli ya Yohane, a tirhisa maletere lawa a ma ha ku sunguriwa: “Eku sunguleni Rito a a ri kona . . . ” Cyril u ye emahlweni a hundzuluxela Tievhangeli ta mune, mapapila ya Pawulo ni buku ya Tipisalema.

Xana u tirhe swakwe? Swi nga ha endleka Methodius a n’wi pfunile swinene. Tlhandlakambirhi, buku leyi nge, The Cambridge Medieval History yi ri: “Swi tikomba onge [Cyril] a ri na van’wana lava a va n’wi pfuna, lava ku faneleke ku ri vanhu lava nga Maslav hi ndhavuko lava dyondzeke Xigriki. Loko hi kambisisa vuhundzuluxeri bya tolweni wa masiku, . . . hi ni vumbhoni bya kahle swinene bya Xislavoniki, lexi vumbiweke hi vatirhi-kulobye lava a va ri Maslav.” Bibele hinkwayo yi hetise hi Methodius endzhakunyana hilaha hi nga ta vona hakona.

“Ku Fana Ni Mawukuwuku Ma Hlasela Gama”

Hi 863 C.E., Cyril na Methodius va amukeriwe hi mandla mambirhi loko va sungula ntirho wa vona wa vurhumiwa eMoravia. Ntirho wa vona a wu katsa ku dyondzisa ntlawa wa vanhu va kwalaho tsalwa ra Xislavoniki leri a ra ha ku sunguriwa, handle ko hundzuluxela matsalwa ya Bibele ni ya swa vukhongeri.

Hambiswiritano, a swi nga olovi. Mufundhisi wa Mufrank eMoravia u kanetane hi tihanyi ni ku tirhisiwa ka Xislavoniki. A va khomelele eka mianakanyo ya ku tirhisa tindzimi tinharhu, va vula leswaku i Xilatini, Xigriki ni Xiheveru ntsena leswi amukelekaka leswaku swi tirhisiwa evugandzerini. Leswi a va ri ni ntshembo wo kuma nseketelo wa mupapa hi ririmi leri va ha ku ri simekaka leswaku ri tsariwa, vamakwavo lavambirhi va ye eRhoma hi 867 C.E.

Loko va ri endleleni, eVenice, Cyril na Methodius va hlangane ni ntlawa wun’wana wa vafundhisi lava tirhisaka Xilatini lava voyameleke eka tindzimi tinharhu. Mutsari wa matimu ya vutomi bya Cyril wa le malembeni ya le xikarhi u hi byela leswaku vafundhisi va kwalaho ni vaprista ni tinghwendza va n’wi hlasele swa “mawukuwuku loko ma hlasela gama.” Hi ku ya hi rungula rero, Cyril u hlamule hi ku tshaha 1 Vakorinto 14:8, 9: “Hikuva entiyisweni, loko mhalamhala yi humesa mpfumawulo lowu nga tivekiki, i mani loyi a nga ta lunghekela nyimpi? Hi ndlela leyi fanaka, handle ka loko n’wina hi ririmi mi humesa mhaka leyi twisisiwaka hi ku olova, xana leswi vuriwaka swi ta tivisiwa ku yini? Entiyisweni leswi mi swi vulaka swi ta va swi famba ni moya.”

Loko vamakwavo lava eku heteleleni va fike eRhoma, Mupapa Adrian wa Vumbirhi u va nyike mpfumelelo wo tirhisa Xislavoniki. Endzhaku ka tin’hwetinyana, va ha ri eRhoma, Cyril u sungule ku vabya swinene. Ku nga si hela tin’hweti timbirhi u file a ri ni malembe ya 42.

Mupapa Adrian wa Vumbirhi u khutaze Methodius ku tlhelela a ya tirha eMoravia ni le mitini ya Nitra, laha sweswi ku vitaniwaka Slovakia. Hi ku navela ku tiyisa leswi a nga ta swi vula endhawini yoleyo, mupapa u nyike Methodius matsalwa yo amukela ku tirhisiwa ka Xislavoniki kutani a n’wi hlawula ku va bixopo. Hambiswiritano, hi 870 C.E. bixopo wa le Frank, Hermanrich, a ri karhi a pfuniwa hi Hosi Svatopluk wa le Nitra, va khome Methodius. U pfaleriwe malembe mambirhi ni hafu endlwini ya tinghwendza edzonga-vuxa bya Jarimani. Eku heteleleni, mutlhandlami wa Adrian wa Vumbirhi, ku nga Mupapa John wa Vunhungu, u lerise leswaku Methodius a ntshunxiwa, kutani a tlhela a n’wi veka exitshan’weni xa vubixopo naswona a tiyisekisa nseketelo wa vupapa wa leswaku ku tirhisiwa Xislavoniki evugandzerini.

Kambe nkaneto lowu humaka eka mufundhisi wa Mufrank wu ye emahlweni. Methodius u humelerile eku tisirheleleni eka swihehlo swa leswaku u dyondzisa tidyondzo leti nga twakaliki naswona hi ku famba ka nkarhi u nyikiwe papila hi Mupapa John wa Vunhungu, leri a ri nyikela mpfumelelo wo tirhisa Xislavoniki ekerekeni. Hilaha mupapa wa sweswi, ku nga John Paul wa Vumbirhi a vuleke hakona, vutomi bya Methodius u byi hete “a ri emaendzweni, a ri evuswetini, a ri emahlomulweni, a vengiwa ni ku xanisiwa, . . . hambi ku ri ku khotsiwa ka tihanyi.” Lexi hlamarisaka leswi a swi endliwa hi vafundhisi ni tihosana leti xiximiwaka hi Rhoma.

Ku Hundzuluxeriwa Ka Bibele Leyi Heleleke

Ku nga khathariseki nkaneto wo biha, Methodius hi ku pfuniwa hi vatsari vo hlaya lava tirhisaka matsalelo ya shorthand, u hete ku hundzuluxela xiphemu lexi a xi sele xa Bibele hi Xislavoniki. Hi ku ya hi ndhavuko, u hete ntirho lowu wa tlakula va xurhe hi tin’hweti ta nhungu ntsena. Hambiswiritano, a nga ti hundzuluxelanga tibuku ta apocrypha ta Vamaccabee.

 Namuntlha a swi olovi ku wu vona kahle nkoka wa vuhundzuluxeri bya Cyril ni bya Methodius. Ko va matsalwa ma nga ri mangani ya voko lama ha riki kona lawa ma nga ya le nkarhini wa le kusuhi ni wa vuhundzuluxeri byo sungula. Hi ku kambisisa swikombiso swoleswo swa le ndzhaku leswi nga tatiki ni xandla, vativi va tindzimi va xiye leswaku vuhundzuluxeri bya kona a byi pakanisa naswona a byi hundzisela rungula leri oloveke. Buku leyi nge Our Slavic Bible yi vula leswaku vamakwavo lavambirhi “va boheke ku vumba marito ni swivulwa swo tala leswintshwa . . . Naswona va endle leswi hi ndlela leyi pakanisaka [kutani] va kurisa ririmi ra Xislavoniki ri va leri fuweke swinene.”

Ndzhaka Leyi Khomeleleke

Endzhaku ka ku fa ka Methodius hi 885 C.E., vadyondzisiwa va yena va hlongoriwile eMoravia hi vakaneti va vona lava nga Mafrank. Va balekele eBohemia, edzongeni wa Poland ni le Bulgaria. Xisweswo ntirho wa Cyril na Methodius wu yisiwe emahlweni naswona wu hangalasiwile. Xislavoniki lexi ku kumiweke ndlela yo xi tsala hi vamakwavo vambirhi, ni lexi nga ta tirhisiwa nkarhi na nkarhi, xi hangalakile, xi hluvuka naswona hi ku famba ka nkarhi xi aviwile. Namuntlha Maslavic ma ni 13 wa tindzimi ni tindzimi-mpambukwa leti humaka eka tona.

Ku tlula kwalaho, matshalatshala yo hundzuluxela Bibele hi xivindzi ya Cyril na Methodius ma veke mihandzu eka vuhundzuluxeri byo hambana-hambana bya Matsalwa ya Xislavic lama nga kona namuntlha. Timiliyoni leti vulavulaka tindzimi leti ta vuyeriwa hi ku va ni Rito ra Xikwembu hi ririmi ra tona. Ku nga khathariseki nkaneto, ma tiyisile marito lama nge: “Rito ra Xikwembu xa hina, ri ta tshama hilaha ku nga riki na makumu”!—Esaya 40:8.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi eka tluka 29]

Xana I Xicyril Kumbe I Xiglagolitic?

Xiyimo xa maletere ya Cyril xi pfuxe njhekanjhekisano lowukulu, tanihi leswi lava vulavulaka tindzimi to hlaya va nga tiyisekiki leswaku a ku ri letere rihi. Maletere lama vitaniwaka Xicyril ma sekeriwe swinene eka maletere ya Xigriki, ma ri ni kwalomu ka 12 ya maletere kumbe ku tlula lama vumbiweke ku yimela mpfumawulo wa Xislavoniki lowu nga kumekiki eka Xigriki. Hambiswiritano, matsalwa man’wana ya voko ya khale ya Xislavoniki ma tirhisa matsalelo lama hambaneke swinene lama vitaniwaka Xiglagolitic, naswona hi rona tsalwa leri ra voko leri swidyondzi swo tala swi tshembaka leswaku ri sunguriwe hi Cyril. Maletere ma nga ri mangani ya Xiglagolitic ma tikomba ma huma eka Xigriki xo tsala hi ku koka kumbe eka Xiheveru. Man’wana ma nga ha va ma tekiwe eka matsalelo ya le malembeni ya le xikarhi kambe yo tala va lo tisungulela wona ehansi naswona ma rharhanganile. Xiglagolitic xi vonaka xi hambanile swinene naswona xi ri ni masungulo ya xona. Hambiswiritano, i Xicyril lexi sunguleke matsalelo ya manguva lawa ya Xirhaxiya, Xiukraine, Xiserbia, Xibulgaria ni Ximakedoniya handle ka tindzimi letin’wana ta 22, tin’wana ta tona a hi Xislavoniki.

[Tinhlanga—Xana I Xicyril Kumbe I Xiglagolitic]

[Mepe eka tluka 31]

(Leswaku u swi vona kahle, pfula nkandziyiso hi woxe)

Baltic Sea

(Poland)

Bohemia (Czechia)

Moravia (E. Czechia, W. Slovakia, W. Hungary)

Nitra

EAST FRANKISH KINGDOM (Germany & Austria)

ITALY

Venice

Rome

Mediterranean Sea

BULGARIA

GREECE

Thessalonica

(Crimea)

Black Sea

Bithynia

Constantinople (Istanbul)

[Xifaniso eka tluka 31]

Bibele ya Xislavoniki hi Xicyril ku sukela hi 1581

[N’wini wa Xifaniso]

Bible: Narodna in univerzitetna knjiz̆nica-Slovenija-Ljubljana