Vatatana Va Kereke—Xana I Vayimeri Va Ntiyiso Wa Bibele?

Ku nga khathariseki leswaku u tivula Mukreste kumbe a wu tivuli yena, kambe matwisiselo ya wena ya Xikwembu xa Bibele, ya Yesu ni ya Vukreste ma nga ha va ma huma eka vona. Un’wana wa vona a a vitaniwa “Wa Nomu Wa Nsuku”; kasi lowun’wana a a vitaniwa “Nghwazi.” Hi ku angarhela va hlamuseriwe tanihi “vatekeleri va vutomi bya Kreste va xiyimo xa le henhla.” I vamani? I vadyi va marhambu ya nhloko va khale, vatsari, vafundhisi ni vativi va filosofi va vukhongeri lava va lungeke maehleketelelo ya vo tala lava namuntlha va tivulaka “Vakreste”—Vatatana va Kereke.

“BIBELE a yi tamelanga rito ra Xikwembu hi ku helela,” ku vula profesa wa tidyondzo ta vukhongeri wa Orthodox ya Magriki ku nga Demetrios J. Constantelos. “Moya lowo Kwetsima lowu hlavutelaka rito ra Xikwembu wu nga ka wu nga nghenisiwi ematlukeni ya buku.” Xana i yini xin’wana lexi ku nga tshemberiwaka eka xona tanihi xihlovo xa nhlavutelo ya Xikwembu? Constantelos u vula leswi landzelaka ebukwini yakwe leyi nge Understanding the Greek Orthodox Church: “Ndhavuko wo Kwetsima ni Matsalwa yo Kwetsima [swi] tekiwa ku ri tindlela timbirhi ta Xikwembu to hlavutela.”

Xisekelo xa “Ndhavuko wo Kwetsima” xi katsa tidyondzo ni matsalwa ya Vatatana va Kereke. A va ri vafundhisi lava tivekaka ni “Vakreste” lava nga vativi va filosofi lava hanyeke exikarhi ka lembe-xidzana ra vumbirhi ni ra vuntlhanu C.E. Xana va yi kucetele ku fikela kwihi mianakanyo ya “Vakreste” va namuntlha? Xana loko va dyondzisa va yi namarhela swinene Bibele? Xana xisekelo lexi tiyeke xa ntiyiso wa Vukreste eka mulandzeri wa Yesu Kreste xi fanele xi va xihi?

Matimu Ya Xisekelo

Exikarhi ka lembe-xidzana ra vumbirhi C.E. lava a va tivula Vakreste a va lwela ripfumelo ra vona eka Varhoma lava a va va cinisa gija ni vaxandzuki. Hambiswiritano leyi a ku ri nguva ya mavonelo yo tala ya vafundhisi. Minjhekanjhekisano ya vukhongeri malunghana ni “vukwembu” bya Yesu ni xiyimo ni matirhelo ya moya lowo kwetsima swi vange ku hambana hi mavonelo. Timholovo letikulu ni ku avana loku nga lulamisekiki eka dyondzo ya “Vukreste” swi hangalake bya musi swi ya nghena eka tipolitiki ni le ka ndhavuko, minkarhi yin’wana a ti vanga madzolonga, ku pfukela, nyimpi ya xin’wana manana hambi ku ri nyimpi ya tiko. N’wamatimu Paul Johnson u tsarile: “Vukreste bya [vugwinehi] byi sungule hi mpfilumpfilu, njhekanjhekisano ni ku avana kutani byi ya emahlweni. . . . Enkaveni ni le vuxeni bya Mediteraniya hi lembe-xidzana ro sungula ni ra vumbirhi AD a ku tele mavonelo ya vukhongeri ya ntsandza-vahlayi lawa a ma ri karhi ma lwela ku andza. . . . Kutani ku sukela eku sunguleni a ku  ri ni Vukreste byo hambana-hambana lebyi a byi yelana.”

Hi nguva yoleyo, vatsari ni vativi lava voneke swi ri swa nkoka ku hundzuluxela tidyondzo ta “Vukreste” va tirhisa marito ya filosofi, va sungule ku hangalaka. Leswaku va enerisa vahedeni lava dyondzekeke lava a va ha ku hundzukela eka “Vukreste,” vatsari volavo va vukhongeri va titshege swinene hi tibuku ta Magriki ni ta Vayuda. Ku sungula hi Justin Martyr (c. 100-165 C.E.), loyi a a tsala hi Xigriki, lava a va tivula Vakreste va ye va ma rharhanganisa swinene matswongelo ya vona ndzhaka ya filosofi ya ndhavuko wa Magriki.

Mboyamelo lowu wu tswale mihandzu ematsalweni ya Origen (c. 185-254 C.E.), mutsari wa Mugriki loyi a a huma eAlekzandriya. Nxaxamelo wa Origen lowu nge On First Principles a wu ri matshalatshala yo sungula lama hleriweke yo hlamusela tidyondzo ta nkoka ta vukhongeri ta “Vukreste” hi ku tirhisa filosofi ya Xigriki. Huvo ya Nicaea (325 C.E.), leswi a yi ringeta ku hlamusela ni ku simeka “vukwembu” bya Kreste, yi ve ku boxiwa ka ndzima loku ku va nyikeke nsusumeto lowuntshwa wo hlamusela dyondzo ya “Vukreste.” Huvo yoleyo yi funghe masungulo ya nguva leyi tihuvo leti tolovelekeke ta kereke a ti ringeta ku hlamusela dyondzo hi ndlela leyi kongomeke swinene.

Vatsari Ni Swivulavuri Swa Ndhuma

Eusebius wa le Khezariya loyi a ri mutsari hi nkarhi wa Huvo yo sungula ya le Nicaea u tihlanganise ni Mufumi Constantine. Kwalomu ka malembe yo tlulanyana 100 endzhaku ko ya eNicaea, vafundhisi lava vo tala va vona a va tsala hi Xigriki, va sungule leswi a swi ta hambanisa dyondzo ya Vujagana ku nga Vunharhu-un’we leswi va tekeke nkarhi wo leha va ri karhi va kokelana ha swona. Murhangeri wa vona a ku ri Athanasius, bixopo la titshembaka wa le Alekzandriya ni vafundhisi vanharhu lava humaka eKapadokiya, le Asiya Minor—Basil Lonkulu, makwavo wa yena Gregory wa le Nyssa ni munghana wa vona Gregory wa le Nazianzus.

Vatsari ni vachumayeri hi nkarhi wolowo a va fikelela mimpimanyeto ya xiyimo xa le henhla ya mavulavulelo. Gregory wa le Nazianzus na John Chrysostom (leswi vulaka “Nomu wa Nsuku”) hi Xigriki ku katsa na Ambrose wa le Milan na Augustine wa le Hippo eLatin a va ri swivulavuri swa ndhuma hakunene, vachaviseki lava nga ni vuswikoti lava a va xiximiwa va tlhela va va ni ndhuma emasikwini ya vona. Mutsari loyi a koka rinoko hi nkarhi wolowo a ku ri Augustine. Tidyondzo ta yena ta vukhongeri ti yi kucetele swinene mianakanyo ya “Vukreste” ya namuntlha. Jerome, xidyondzi lexi a a xi tiveka swinene hi matsalelo hi nkarhi wolowo, hi yena la hundzuluxeleke Bibele ya Latin Vulgate yi suka eka tindzimi to sungula.

Hambiswiritano, swivutiso swa nkoka hi leswi: Xana Vatatana volavo va Kereke va namarhele Bibele swinene? Loko va dyondzisa, xana a va namarhela swinene eMatsalweni lama huhuteriweke? Xana matsalwa ya vona i nkongomiso lowunene wo kuma vutivi lebyi kongomeke hi Xikwembu?

I Tidyondzo Ta Xikwembu Kumbe I Tidyondzo Ta Vanhu?

Sweswinyana, Methodius Murhangeri wa Greek Orthodox wa le Pisidiya u tsale buku leyi nge The Hellenic Pedestal of Christianity leswaku a komba leswaku ndhavuko ni filosofi ya Xigriki swi ve xisekelo xa mianakanyo ya “Vukreste” bya namuntlha. Ebukwini yoleyo, u pfumerile handle ko kanakana, a ku: “Kwalomu ka Vatatana va Kereke hinkwavo lava nga ni ndhuma va teke misinya ya milawu ya Magriki yi ri ya nkoka swinene naswona va yi lombe eka Magriki ya le nkarhini wa khale, va yi tirhisela ku twisisa ni  ku hlavutela ntiyiso wa Vukreste hi ndlela leyinene.”

Hi xikombiso, anakanya hi dyondzo ya leswaku Tatana, N’wana ni moya lowo kwetsima va endla Vunharhu-un’we. Vatatana va Kereke vo tala endzhaku ka Huvo ya le Nicaea va namarhele Vunharhu-un’we swinene. Tibuku ni mavulavulelo ya vona a swi ri swa nkoka eku simekiweni ka Vunharhu-un’we leswaku byi va dyondzo leyi nga rivalekiki ya Vujagana. Hambiswiritano, xana Vunharhu-un’we bya kumeka eBibeleni? Doo! Kutani Vatatana va Kereke va yi kuma kwihi dyondzo leyi? A Dictionary of Religious Knowledge yi vula leswaku vo tala va ri Vunharhu-un’we “i vuxisi lebyi lombiweke eka vukhongeri bya vuhedeni byi hlanganisiwa ni ripfumelo ra Vukreste.” Naswona The Paganism in Our Christianity yi ri: “Masungulo ya [Vunharhu-un’we] i ya vuhedeni hakunene.” *—Yohane 3:16; 14:28.

Kumbe xiya dyondzo ya ku nga fi ka moya-xiviri, ku nga ntshembo wa leswaku xiphemu xin’wana xa munhu xi ya emahlweni xi hanya endzhaku ka ku va miri wu file. Nakambe, Vatatana va Kereke hi vona va ngheniseke dyondzo leyi evukhongerini lebyi nga tiviki nchumu malunghana ni moya-xiviri lowu ponaka rifu. Bibele yi swi veka erivaleni leswaku moya-xiviri wa fa: “Moya-xiviri lowu dyohaka—wona wu ta fa.” (Ezekiyele 18:4) Xana a xi ri xihi xisekelo xa ku pfumela ka Vatatana va Kereke eka moya-xiviri lowu nga fiki? New Catholic Encyclopedia yi ri: “Dyondzo ya Vukreste ya moya-xiviri wa moya lowu vumbiweke hi Xikwembu kutani xi wu nghenisa emirini loko munhu a tikile leswaku munhu a va nchumu lowu heleleke lowu hanyaka i vuyelo bya filosofi ya Vukreste leyi sunguriweke khale. Origen wa le Vuxeni na St. Augustine wa le Vupela-dyambu hi vona lava sunguleke dyondzo ya leswaku moya-xiviri i nchumu wo karhi wa moya swin’we ni dyondzo ya filosofi malunghana ni xiyimo xa moya-xiviri. . . . [Dyondzo  ya Augustine] . . . a yi titshege swinene (ku katsa ni swihoxo swo karhi) hi Vuneoplato.” Naswona magazini lowu nge Presbyterian Life wu ri: “Ku nga fi ka moya-xiviri i dyondzo ya Magriki leyi vumbiweke hi mimpambukwa leyi nga xihundla ya khale kutani yi ndlandlamuxiwa hi Plato mutivi wa filosofi.” *

Xisekelo Lexi Tiyeke Xa Ntiyiso Wa Vukreste

Hambi ku ri endzhaku ko kambisisa matimu ya Vatatana va Kereke, kun’we ni masungulo ya tidyondzo ta vona swi fanerile ku vutisa leswi, Xana swi fanerile leswaku Mukreste wa xiviri a seketela ripfumelo ra yena etidyondzweni ta Vatatana va Kereke? A hi tweni leswaku Bibele yi ri yini.

Xivangelo xo sungula hi leswaku Yesu Kreste hi byakwe u lwisane ni ku tirhisiwa ka xithopo xa vukhongeri xa “Tatana” loko a ku: “Mi nga tshuki mi vitana hambi ku ri mani leswaku i tata wa n’wina la misaveni, hikuva Tata wa n’wina i un’we, Wa le tilweni.” (Matewu 23:9) Ku tirhisiwa ka rito “Tatana” loko ku vitaniwa munhu wihi na wihi wa vukhongeri a hi Vukreste naswona a swi humi ematsalweni. Rito ra Xikwembu leri tsariweke ri hetiwe kwalomu ka 98 C.E. hi matsalwa ya muapostola Yohane. Xisweswo Vakreste va ntiyiso a va boheki ku ya eka munhu wo karhi tanihi xihlovo xa nhlavutelo leyi huhuteriweke. Va ni vuxiyaxiya leswaku va nga ‘endli rito ra Xikwembu swa hava’ hikwalaho ka mikhuva ya vanhu. Ku pfumelela mikhuva ya vanhu yi teka ndhawu ya Rito ra Xikwembu swa dlaya emoyeni. Yesu u lemukisile: “Loko munhu la feke mahlo a kongomisa munhu la feke mahlo, havambirhi va ta wela emugodini.”—Matewu 15:6, 14.

Xana Mukreste u lava nhlavutelo yo karhi handle ka rito ra Xikwembu leri nga le Bibeleni? Doo! Buku ya Nhlavutelo ya tsundzuxa malunghana ni ku engetela nchumu wo karhi ematsalweni lama huhuteriweke: “Loko munhu hambi a ri wihi a engetela eka swilo leswi, Xikwembu xi ta n’wi engetelela makhombo lama tsariweke eka buku-nsongwa leyi.”—Nhlavutelo 22:18.

Ntiyiso wa Bibele wu hlamuseriwe hinkwawo eRitweni ra Xikwembu leri tsariweke, ku nga Bibele. (Yohane 17:17; 2 Timotiya 3:16; 2 Yohane 1-4) Leswaku u yi twisisa a swi titsheganga hi filosofi ya vanhu. Malunghana ni vanhu lava ringetaka ku tirhisa vutlhari bya munhu leswaku va hlamusela nhlavutelo ya Xikwembu, i swinene ku engeta swivutiso swa muapostola Pawulo, leswi nge: “U kwihi munhu wo tlhariha? U kwihi mutsari? U kwihi mukaneti eka mafambiselo lawa ya swilo? Xana Xikwembu a xi endlanga vutlhari bya misava byi va vuphukuphuku?”—1 Vakorinto 1:20.

Tlhandlakambirhi, vandlha ra ntiyiso ra Vukreste i “phuphu tlhelo xiseketelo xa ntiyiso.” (1 Timotiya 3:15) Valanguteri va rona va hlayisa vutengi bya leswi va swi dyondzisaka evandlheni, va sivela dyondzo yin’wana ni yin’wana leyi onhaka leswaku yi nga ngungumeli yi nghena. (2 Timotiya 2:15-18, 25) Va hlayisa vandlha ri nga ri na ‘vaprofeta va mavunwa, vadyondzisi va mavunwa ni mimpambukwa leyi lovisaka.’ (2 Petro 2:1) Endzhaku ka ku fa ka vaapostola, Vatatana va Kereke va pfumelele ‘marito yo hambukisa lama huhuteriweke ni tidyondzo ta madimona’ leswaku swi dzima timitsu vandlheni ra Vukreste.—1 Timotiya 4:1.

Vuyelo bya vugwinehi lebyi bya vonaka eka Vujagana namuntlha. Ripfumelo ni swiendlo swa vona swi hambane swinene ni ntiyiso wa Bibele.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

 [Bokisi/Xifaniso eka tluka 18]

VATATANA VA LE KAPADOKIYA

Mutsari Kallistos, la nga nghwendza u ri: “Kereke ya Orthodox . . . yi ni xichavo xo karhi eka vatsari va lembe-xidzana ra vumune ngopfu-ngopfu lava yi va vulaka ‘Varhangeri-nkulu vanharhu,’ Gregory wa le Nazianzus, Basil Lonkulu na Yohane Chrysostom.” Xana Vatatana lava va Kereke va seketele dyondzo ya vona eMatsalweni lama huhuteriweke? Malunghana na Basil Lonkulu, buku leyi nge The Fathers of the Greek Church yi ri: “Leswi a nga swi tsala swi kombisa leswaku a ri ni vuxaka lebyikulu na Plato, Homer ni van’wamatimu ni swivulavuri swa ndhuma naswona a a mame maendlelo ya vona ya swilo. . . . Basil u tshame a ri ‘Mugriki.’” A swi ri tano hi Gregory wa le Nazianzus. “Hi ku ya hi vonelo ra yena, ku hlula ni vukulu bya Kereke a swi ta vonaka kahle hi ku amukela mikhuva ya mindhavuko hinkwayo.”

Loko a vulavula hi vunharhu bya vona, Profesa Panagiotis K. Christou wa tsala: “Hambi loko nkarhi wun’wana a va lemuxa malunghana ni ‘filosofi ni vuxisi bya hava’ [Vakolosa 2:8]—leswaku va ta fambisana ni nawu wa Testamente Leyintshwa—hi nkarhi lowu fanaka, va dyondze filosofi hi ku tiyimisela ni milawu ya mahanyelo va tlhela va khutaza van’wana leswaku va swi dyondza na vona.” Handle ko kanakana, vadyondzisi volavo va kereke a va ehleketa leswaku Bibele yi ri yoxe a yi nga enelanga ku seketela mavonelo ya vona. Xana ku lava ka vona tiphuphu tin’wana ta vulawuri swi vula leswaku dyondzo ya vona a yi hambanile ni Bibele? Muapostola Pawulo u tsundzuxe Vakreste va Vaheveru a ku: “Mi nga tekiwi hi tidyondzo to hambana-hambana ni leti nga tolovelekangiki.”—Vaheveru 13:9.

[N’wini wa Xifaniso]

© Archivo Iconografico, S.A./CORBIS

[Bokisi/Xifaniso eka tluka 20]

CYRIL WA LE ALEKSANDRIYA—TATANA WA KEREKE LOYI A A RHANDZA NJHEKANJHEKISANO

Un’wana loyi a a rhandza njhekanjhekisano swinene exikarhi ka Vatatana va Kereke i Cyril wa le Aleksandriya (c. 375-444 C.E.). N’wamatimu wa Kereke Hans von Campenhausen u n’wi hlamusela tanihi “munhu loyi a nga laviki ku twa swa van’wana, wa vukarhi ni la kanganyisaka, a ngheniwe ngopfu hi vukulu bya ntirho wakwe ni xindzhuti xa xikhundlha xa yena,” naswona u engeterile hi leswaku “a nga kalanga a languta nchumu ni wun’we wu ri lowu pfunaka handle ka loko wu ri lowu pfunaka yena leswaku a kuma matimba ni vulawuri . . . Tihanyi ni maendlelo ya yena yo homboloka a swi kalanga swi nga n’wi tshikilela.” Loko a ha ri bixopo wa le Aleksandriya, Cyril a a fumbarherisa, a tlhela a ku mavunwa, a vula leswaku a ta wisa bixopo wa le Constantinople. U tekiwa a ri ni vutihlamuleri bya ku dlayiwa hi tihanyi ka mutivi wa filosofi la tivekaka swinene la vuriwaka Hypatia hi 415 C.E. Malunghana ni matsalwa ya Cyril ya vukhongeri, Campenhausen u ri: “U sungule ku tirhisa swivutiso leswi kambaka ripfumelo leswi a swi nga sekeriwanga eBibeleni hi ku helela kambe a a tirhisa mintshaho leyi faneleke ni leyi hlengeletiweke leyi tshahiweke eka varhangeri lava tivekaka.”

[Xifaniso eka tluka 19]

Jerome

[N’wini wa Xifaniso]

Garo Nalbandian