Xiphiqo Xa Ku Xaniseka Ka Vanhu

“XIKWEMBU, KASI HI DYOHE YINI?” Xihloko xexo lexikulu xi humelele eka tluka ro sungula ra phepha-hungu leri tivekaka swinene, endzhaku ka ku ninginika ka misava loku onheke, loku endlekeke le Asia Minor. Xifaniso lexi a xi fambisana ni xihloko xexo xi kombise tatana la nga ni gome a rhwele n’wana wa yena wa nhwanyana la vavisekeke, a huma na yena endlwini ya vona leyi mbindzumukeke.

Tinyimpi, tindlala, mintungu ni makhombo ya ntumbuluko swi vange ku karhateka lokukulu, mihloti yo tala ni ku fa ka vanhu va ntsandza vahlayi. Ku engetela eka makhombo lawa, vanhu va khoma xo tika hikwalaho ko pfinyiwa, vana va khomiwa hi ndlela yo biha swin’we ni mixaka yin’wana ya vugevenga. Anakanya hi nhlayo leyikulu ya vanhu lava vavisekaka va tlhela va fa eka timhangu. Naswona ku ni magidi ya timiliyoni ta vanhu lava nga dyiki byi rhelela hikwalaho ka mavabyi, ku dyuhala ni ku feriwa hi varhandziwa va vona.

Eka lembe-xidzana ra vu-20 ku ve ni ku xaniseka loku nga si tshamaka ku voniwa. Ku sukela hi 1914 ku ya eka 1918, Nyimpi yo Sungula ya Misava yi dlaye kwalomu ka masocha ya khume ra timiliyoni. Van’wamatimu van’wana va vula leswaku ku dlayiwe nhlayo leyi fanaka ya vaaka-tiko. Eka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava kwalomu ka 50 wa timiliyoni ta masocha ni vaaka-tiko va dlayiwile ku katsa ni timiliyoni ta vavasati, vana ni vakhalabye, lava nga kotiki ku tisirhelela. Eka lembe-xidzana hinkwaro leri hundzeke, timiliyoni leti engetelekeke ti dlayiwe hi ku herisiwa ka rixaka, nhlunga-vuhosi, madzolonga ya rixaka, ndlala ni vusweti. Historical Atlas of the Twentieth Century yi ringanyeta leswaku ku tlula 180 wa timiliyoni ta vanhu va file hikwalaho ka “swiyimo sweswo leswi nga dyisiki byi rhelela nikatsongo.”

Chachalaza ya le Spaniya ya 1918 ku ya eka 1919 yi dlaye 20 wa timiliyoni ta vanhu. Eka makume mambirhi ya malembe lama hundzeke, kwalomu ka vanhu va 19 wa timiliyoni va dlayiwe hi AIDS (SIDA), naswona vanhu va kwalomu ka timiliyoni ta 35 sweswi va ni xitsongwatsongwana lexi vangaka vuvabyi lebyi. Timiliyoni ta vana ti siyiwe ti nga ri na vatswari—va dlayiwe hi AIDS. Naswona vana vo tala swinene va dlayiwa hi AIDS leyi yi hundziseriwaka eka vona loko va ha ri embelekweni.

Vana va xanisiwa ni hi tindlela tin’wana. Loko Manchester Guardian Weekly ya le Nghilandhi yi tshaha rungula leri humesiweke hi Nkwama wa Vana wa Nhlangano wa Matiko (United Nations Children’s Fund [UNICEF]), eku heleni ka 1995, yi te: “Tinyimpi ta malembe ya khume lama hundzeke ti dlaye vana va timiliyoni timbirhi, kasi va timiliyoni ta mune ku ya eka ntlhanu va lamarile, va 12 wa timiliyoni va siyiwe va nga ri na makaya, lava tlulaka miliyoni a va ha ri na vatswari kumbe va hambanisiwe ni vatswari va vona naswona va khume ra timiliyoni va tshikileriwile emianakanyweni.” Eka tinhlayo leti, engetela nhlayo leyi ringanyetiwaka ya ku humesiwa ka makhwiri ya 40 ku ya eka 50 wa timiliyoni emisaveni hinkwayo—lembe ni lembe!

 Ku Ta Humelela Yini Enkarhini Lowu Taka?

Vanhu vo tala va languta vumundzuku va ri ni ku chava. Ntlawa wa vativi va sayense wu te: “Leswi vanhu va swi endlaka . . . swi nga hundzula misava leyi yi nga ha swi koti ku seketela vutomi hi ndlela leyi hi yi toloveleke.” Va engeterile: “Hambi ku ri sweswi, munhu un’we eka vanhu va ntlhanu u le vuswetini lebyikulu, a nga na swakudya swo ringana naswona un’we eka va khume wa sika swinene.” Vativi va sayense va tirhise nkarhi lowu ku “lemukisa vanhu hi leswi swi va yimeleke” kutani va ku: “Ku laveka ku cinca lokukulu ka ndlela leyi hi langutelaka misava ni vutomi ha yona loko hi lava ku papalata makhombo yo tala naswona kaya ra hina ra misava hinkwayo a ri nga lovisiwi.”

Hikwalaho ka yini Xikwembu xi pfumelele ku xaniseka ni vubihi byonghasi? Xana xi tiyimisele ku xi lulamisa hi ndlela yihi xiyimo lexi? Rini?

[Nhlamuselo ya xifaniso lexi nga eka tluka 3]

Ehenhla, xitulu xa swigulana: UN/DPI Photo 186410C by P.S. Sudhakaran; exikarhi, vana lava sikaka: WHO/OXFAM; ehansi, wanuna la ondzeke: FAO photo/B. Imevbore