Nghena endzeni

Hundzela eka leswi nga endzeni

Origen—Xana Tidyondzo Takwe Ti Yi Khumbe Njhani Kereke?

Origen—Xana Tidyondzo Takwe Ti Yi Khumbe Njhani Kereke?

Origen—Xana Tidyondzo Takwe Ti Yi Khumbe Njhani Kereke?

“Murhangeri lonkulu wa Kereke endzhaku ka Vaapostola.” Jerome, muhundzuluxeri wa Bibele ya Vulgate ya Xilatini, u n’wi dzunise tano Origen, mufundhisi wa lembe-xidzana ra vunharhu. Kambe a hi vanhu hinkwavo lava a va xixima Origen. Van’wana a va n’wi languta tanihi rimitsu ro biha leri dyondzisaka vugwinehi. Hi marito ya mutsari wa lembe-xidzana ra vu-17, vaxopaxopi va Origen va pfumerile: “Hi ntolovelo tidyondzo takwe leti a ti hangalaseke emisaveni a ti nga twali naswona a ti ri ni khombo, a ti ri chefu leyi dlayaka.” Ku ringana malembe manharhu endzhaku ka loko a file, entiyisweni Origen u vuriwe muxandzuki.

HIKWALAHO ka yini Origen a rhandziwile a tlhela a vengiwa? I nkucetelo wihi lowu a veke na wona eka nhluvuko wa dyondzo ya kereke?

Ku Hiseka Ka Kereke

Origen u velekiwe kwalomu ka 185 C.E. edorobeni ra Egipta le Aleksandriya. U dyondze ngopfu tibuku ta Xigriki, kambe tata wakwe, Leonides, u n’wi sindzise ku endla matshalatshala lama fanaka leswaku a dyondza Matsalwa. Loko Origen a ri ni malembe ya 17, mufumi wa Rhoma u simeke nawu wa leswaku i nandzu ku hundzula munhu un’wana evukhongerini byakwe. Tata wa Origen u khotsiwile hikuva a a hundzuke Mukreste. Leswi a a hiseka hikwalaho ka vuntshwa byakwe, Origen a a tiyimisele ku n’wi joyina le khotsweni ni ku dlawela ripfumelo swin’we na yena. Loko a swi vonisa sweswo, mana wa Origen u n’wi tumbetele swiambalo leswaku a nga humi ekaya. Origen u kombele tata wakwe hi papila: “Tivonele leswaku u nga hundzuli mianakanyo ya wena hikwalaho ka hina.” Leonides u tshame a tiyile naswona u dlayiwile, a siya ndyangu wakwe evuswetini. Kambe Origen ana a a endle nhluvuko lowukulu swinene etidyondzweni takwe lerova u swi kotile ku hlayisa mana wakwe ni vamakwavo va tsevu hi ku dyondzisa tibuku ta Xigriki.

Xikongomelo xa mufumi loyi a ku ri ku endla leswaku Vukreste byi nga hangalaki. Tanihi leswi nawu wakwe a wu lwa ni vadyondzi swin’we ni vadyondzisi, hinkwavo vadyondzisi va vukhongeri lava nga Vakreste va balekele eAleksandriya. Loko vanhu lava nga riki Vakreste va lava nkongomiso wa Matsalwa, va kombele Origen lontsongo leswaku a va pfuna, u teke ntirho lowu wu ri lowu humaka eka Xikwembu. Swichudeni swakwe swo tala swi dlawele ripfumelo, naswona swin’wana a swi nga si heta ni tidyondzo ta swona. Origen u tipete ekhombyeni hi ku khutaza vadyondzi vakwe, ku nga khathariseki leswaku va le mahlweni ka muavanyisi, va le khotsweni kumbe va le kusuhi ni ku dlayiwa. N’wamatimu Eusebius wa lembe-xidzana ra vumune u vike leswaku loko va yisiwa eku dlayiweni, Origen “hi vurhena lebyikulu, u va xewete hi ku va tswontswa.”

Vanhu vo tala lava nga ri Vakreste va n’wi kariherile Origen, va n’wi vona nandzu wa ku hundzuka ni ku dlayiwa ka vanghana va vona. Hakanyingi a a pona ri ahlamile emahlweni ka ntshungu wa vaxandzuki ni leswaku a nga dlayiwi hi ndlela ya tihanyi. Hambileswi a a boheka ku tshamela ku rhurha leswaku a balekela vanhu lava n’wi seleke endzhaku, Origen a nga ti tshikanga tidyondzo takwe. Vurhena ni ku tinyiketela ko tano swi tsakise Demetrius, bixopo wa le Aleksandriya. Kutani, loko Origen a ri ni malembe ya 18 ntsena, Demetrius u n’wi veke ku va nhloko ya xikolo xa vufundhisi eAleksandriya.

Eku heteleleni, Origen u sungule ku va xidyondzi lexi xiyekaka ni ku va mutsari la nga ni vuswikoti. Van’wana va vula leswaku u tsale tibuku ta 6 000, hambileswi swi nga ha endlekaka va swi hundzeleta. U tiveka swinene hi Hexapla, buku leyikulu leyi nga tivholumo ta 50 ta Matsalwa ya Xiheveru. Origen u hlele leswaku Hexapla yi va ni tikholomu ta tsevu leti vandzamaneke: (1) hi Xiheveru ni vuhundzuluxeri bya Xiaramu, (2) vuhundzuluxeri bya Xigriki bya rito ni rito bya tindzimana teto, (3) vuhundzuluxeri bya Aquila hi Xigriki, (4) vuhundzuluxeri bya Symmachus hi Xigriki, (5) Septuagint ya Xigriki, leyi a yi pfuxeteke leswaku yi yelana kahle ni ndzimana ya Xiheveru, ni (6) vuhundzuluxeri bya Xigriki bya Theodotion. John Hort la nga xidyondzi xa Bibele u tsarile: “Hi matsalwa lawa ma hlanganisiweke, Origen a a tshemba leswaku ma ta hlamusela tindzimana to tala leti muhlayi wa Mugriki a a nga ta ti twisisa kahle kumbe leti a a ta ti twisisa hi ndlela leyi hoxeke loko a a ri ni Septuagint ntsena.”

‘Ku Hundzela Halahaya Ka Swilo Leswi Tsariweke’

Hambiswiritano, ku pfilunganyeka ka vukhongeri ka lembe-xidzana ra vunharhu ku yi khumbe ngopfu ndlela leyi Origen a dyondzisa Matsalwa ha yona. Hambileswi vujagana a bya ha ku sungula, ana se a byi thyakisiwile hi tidyondzo leti nga riki ta Matsalwa, naswona tikereke ta byona leti hangalakeke a ti dyondzisa tidyondzo to hambana-hambana.

Origen u ti amukerile tin’wana ta tidyondzo leti ti nga riki ta Matsalwa, a ti vitana tidyondzo ta vaapostola. Kambe u titwe a ntshunxekile ku mbambela eka timhaka tin’wana. Vadyondzi vakwe vo tala a va lwisana ni tidyondzo ta filosofi hi nkarhi wolowo. Eka matshalatshala yakwe yo va pfuna, Origen u kambisise swikolo swo hambana-hambana swa filosofi leswi a swi ri ni nkucetelo eka ndlela leyi vadyondzi vakwe lavantshwa a va ehleketa ha yona. U nghenele tsima ro hlamula swichudeni swakwe hi ndlela leyi enerisaka eka swivutiso swa swona swa filosofi.

Eka matshalatshala yo ringeta ku pfumelelanisa Bibele ni filosofi, Origen u titshege swinene hi tindlela leti a a ti teka ti ri to kwetsima to hlamusela Matsalwa. A a ehleketa leswaku Tsalwa ri ni nhlamuselo ya moya minkarhi hinkwayo kambe a a hi minkarhi hinkwayo ri nga ni nhlamuselo leyi kongomeke. Hilaha xichudeni xin’wana xi xiyeke hakona, leswi swi endle leswaku Origen “a hlamusela Bibele hi ndlela yin’wana ni yin’wana leyi nga riki ya Matsalwa hi ku ya hi mianakanyo yakwe, a ri karhi a ehleketa leswaku (naswona a titeka) a ri muhlamuseri wa Bibele la hisekaka ngopfu naswona la tshembekeke.”

Papila leri Origen a ri tsaleleke un’wana wa swichudeni swakwe ri kombisa ndlela leyi a a ehleketa ha yona. Origen u kombise leswaku Vaisrayele va endle swibya leswi a swi tirhisiwa etempeleni ya Yehovha hi nsuku lowu a wu huma aEgipta. Eka sweswo, u kume nseketelo wo tirhisa filosofi ya Magriki leswaku a dyondzisa Vakreste. U tsarile: “Kunene swilo leswi a swi huma aEgipta swi va pfunile vana va Vaisrayele, leswi Vaegipta va nga swi tirhisangiki hi mfanelo, kambe leswi Vaheveru, ehansi ka nkongomiso wa vutlharhi bya Xikwembu, va swi tirhiseke evutirhelini bya Xikwembu.” Hikwalaho Origen u khutaze xichudeni xakwe leswaku xi “humesa timhaka leti nga ha dyondzisiwaka eka filosofi ya Magriki kumbe leti nga tirhisiwaka ku dyondzisa Vukreste.”

Goza ro tano leri nga riki na swipimelo ra ku hlamusela Bibele ri endle ku hambana ku nga ha tiviwi exikarhi ka tidyondzo ta Vukreste ni ta filosofi ya Magriki. Hi xikombiso, ebukwini yakwe leyi nga ni nhloko-mhaka leyi nge On First Principles, Origen u hlamusele Yesu tanihi ‘N’wana loyi a tswariweke a ri swakwe, kambe loyi a nga riki na masungulo.’ Kutani u engeterile: ‘Xitukulwana xa yena a xi na makumu. A hi ku va a kume moya wa vutomi leswi n’wi endleke N’wana, kumbe hi xiendlo xo karhi xa le handle, kambe hi ntumbuluko wa Xikwembu.’

Dyondzo leyi ya Origen a nga yi kumangi eBibeleni, hikuva Matsalwa ma dyondzisa leswaku N’wana la tswariweke a ri swakwe i “mativula ya ntumbuluko hinkwawo” naswona i “masungulo ya ntumbuluko wa Xikwembu.” (Vakolosa 1:15; Nhlavutelo 3:14) Hi ku ya hi n’wamatimu Augustus Neander, Origen u fikelele dyondzo ya “xitukulwana lexi nga riki na makumu” hi ku ya hi “dyondzo yakwe ya filosofi exikolweni xa Plato.” Kutani, Origen u tlule nsinya wa nawu wa Matsalwa lowu nge: “Mi nga hundzeli halahaya ka swilo leswi tsariweke.”—1 Vakorinto 4:6.

Ku Avanyisiwa Tanihi Muxandzuki

Loko a ha ku sungula ku va mudyondzisi, Huvo ya le Aleksandriya yi suse Origen eka vuprista. Swi vonaka onge leswi swi vangeriwe hi leswi Bixopo Demetrius a a ri ni mavondzo hikwalaho ka ndhuma ya Origen. Origen u rhurhele ePalestina, laha a sunguleke ku xiximiwa tanihi musirheleri wa tidyondzo ta Vukreste leti nga hikiwangiki, naswona kwalaho u ye emahlweni tanihi muprista. Entiyisweni, loko “vuxandzuki” byi tlhekekile le Vuxeni, a a lava ku pfuna vabixopo lava endleke swihoxo leswaku va vuyela eka vukhongeri lebyi amukelekaka. Endzhaku ka rifu rakwe hi 254 C.E., vito ra Origen ri sungule ku hehliwa swinene. Njhani?

Endzhaku ka loko Vukreste bya nomu byi sungula ku va vukhongeri lebyikulu, a yi nga ha ri erivaleni nhlamuselo ya kereke malunghana ni vukhongeri lebyi amukelekaka. Hikwalaho, vafundhisi lava landzeleke a va ma amukelanga mavonelo yo tala yo mbambela ya Origen ni tidyondzo ta filosofi leti minkarhi yin’wana a ti hlamarisa. Hikwalaho tidyondzo takwe ti pfuxe minkwetlembetano ekerekeni. Eka matshalatshala yo herisa madzolonga lawa ni ku hlayisa vun’we, kereke yi sungule hi ku sola Origen hi vuxandzuki.

A hi Origen ntsena la endleke swihoxo leswi. Entiyisweni, Bibele yi boxe ka ha ri emahlweni hi ku nyamalala ka tidyondzo leti tengeke ta Kreste. Vugwinehi lebyi byi sungule ku tinyika matimba eku heteleleni ka lembe-xidzana ro sungula, endzhaku ka ku fa ka vaapostola va Yesu. (2 Vatesalonika 2:6, 7) Eku heteleleni, van’wana lava a va tivula Vakreste va simeke “vuorthodox,” va vula leswaku lava van’wana hinkwavo a ku ri “vaxandzuki.” Kambe entiyisweni, Vujagana byi hambuke ngopfu eka Vukreste bya ntiyiso.

“Leswi Vuriwaka ‘Vutivi’ Hi Mavunwa”

Ku nga khathariseki ku mbambela ko tala ka Origen, ntirho wakwe wu tamele swin’wana leswi pfunaka. Hi xikombiso, Hexapla yi hlayise vito ra Xikwembu hi maletere ya rona ya mune hi xivumbeko xa Xiheveru, lama vuriwaka Tetragrammaton. Leswi swi nyikele vumbhoni bya nkoka bya leswaku Vakreste vo sungula a va tiva ni ku ri tirhisa vito ra Xikwembu—Yehovha. Hambiswiritano, kokwana xinghuwe wa kereke wa lembe-xidzana ra vuntlhanu la vuriwaka Theophilus u lemukisile: “Mintirho ya Origen yi fana ni muxaka wun’wana ni wun’wana wa xiluva lexi nga endhawini leyi tlhumeke hi byanyi. Loko ndzi kume xiluva xo saseka kwalaho, ndza xi kha; kambe loko xi vonaka xi ri ni mitwa, ndzi xi papalata ku fana ni nchumu lowu tlhavaka.”

Hikwalaho ko hlanganisa tidyondzo ta Bibele ni filosofi ya Magriki, dyondzo ya Origen ya ntivo-vukwembu yi sungule ku tala hi swihoxo, naswona vuyelo bya yona byi ve lebyi nga ni khombo eVujaganini. Hi xikombiso, hambileswi ku mbambela ka Origen ku bakanyiweke hi ku famba ka nkarhi, mavonelo yakwe malunghana ni “xitukulwana lexi nga riki na makumu” xa Kreste ma hoxe xandla eku vekeni ka masungulo ya tidyondzo leti nga riki ta Bibele ta Vunharhu-un’we. Buku leyi nge The Church of the First Three Centuries yi ri: “Dyondzo ya filosofi [leyi sunguriweke hi Origen] a yi kunguhateriwe ku va kona nkarhi wo leha.” Vuyelo byi ve byihi? “Tidyondzo to olova ta Vukreste ti onhiwile, naswona swihoxo swo tala swi nghene ekerekeni.”

Origen a a ta va a yingise xitsundzuxo xa muapostola Pawulo kutani a nga hoxi xandla eka vugwinehi hi ku “fularhela ku vulavula ka hava loku lwisanaka ni leswo kwetsima ni ku kanetana hi leswi vuriwaka ‘vutivi’ hi mavunwa.” Ematshan’weni ya sweswo, hi ku titshega ngopfu hi tidyondzo takwe ni “vutivi” byo tano, Origen u “hambukile eripfumelweni.”—1 Timotiya 6:20, 21; Vakolosa 2:8.

[Xifaniso eka tluka 31]

“Hexapla” ya Origen yi kombisa leswaku vito ra Xikwembu a ri tirhisiwa eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki

[N’wini wa Xifaniso]

Yi kandziyisiwe hi mpfumelelo wa Syndics of Cambridge University LibraryT-S 12.182

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 29]

Culver Pictures