Endla Nhluvuko Wa Wena Wu Vonaka

“Anakanyisisa hi swilo leswi; u dzika eka swona, leswaku ku ya emahlweni ka wena ku vonaka eka vanhu hinkwavo.”—1 TIMOTIYA 4:15.

1. U nga swi vonisa ku yini loko mbhandzu wu wupfile naswona wu lunghekele ku dyiwa?

ANAKANYA hi mbhandzu lowu u wu rhandzaka swinene—ku nga ha va banana, khalavatla, mango kumbe mbhandzu wun’wana. Xana wa swi kota ku wu vona loko wu wupfile naswona wu lunghekele ku dyiwa? A swi kanakanisi leswaku wa wu tiva. Nun’hwelo wa wona, muvala wa wona ni ndlela leyi wu olovaka ha yona, hinkwaswo leswi swi ku byela leswaku u ta dya nchumu lowu phomisaka ni marha. Loko u heta ku wu khojeta enon’wini u nga ha titwa u enerisekile. Wa nandziha hakunene! Wa nga twa ku tsokombela ka wona! Wa ku tsakisa naswona wa wu tsakela.

2. Ku wupfa ku kombisiwa hi ndlela yihi, naswona ku ni vuyelo byihi eka vuxaka bya vanhu?

² Nchumu lowu wo olova wu tlhela wu nandziha wu yelana ni swilo swin’wana evuton’wini. Hi xikombiso, leswi ku wupfa ka mbhandzu ku vonakaka, ni ku wupfa ka munhu hi tlhelo ra moya ku kombisiwa hi tindlela to hambana-hambana. Hi xiya ku wupfa ka munhu loko hi vona ku twisisa, vutivi, vutlhari ni swin’wana. (Yobo 32:7-9) Swa tsakisa hakunene ku tihlanganisa, ni ku tirha ni vanhu lava kombisaka timfanelo to tano eka langutelo ra vona ni swiendlo swa vona.—Swivuriso 13:20.

3. Ndlela leyi Yesu a hlamuseleke vanhu va le sikwini ra yena ha yona yi paluxa yini hi ku wupfa?

³ Hi hala tlhelo, munhu a nga ha va a kurile emirini, kambe ndlela leyi a vulavulaka ha yona ni ndlela leyi a endlaka swilo ha yona yi nga ha kombisa leswaku a nga wupfanga emianakanyweni ni le moyeni. Hi xikombiso, loko a vulavula hi xitukulwana lexi sihalalaka xa le sikwini  ra yena, Yesu Kreste u te: “Yohane u tile a nga dyi hambi ku nwa, kambe vanhu va ku, ‘U ni dimona’; N’wana wa munhu u tile a dya ni ku nwa, hambiswiritano vanhu va ku, ‘Maswivo! I munhu wa madyo ni la tinyiketeleke eku nweni ka vhinyo.’” Hambileswi vanhu volavo a va kurile emirini, Yesu u vule leswaku a va endla swilo ku fana ni “vana lavatsongo”—a va nga wupfanga. Hikwalaho u engeterile: “Vutlhari byi kombisiwa byi ri lebyi lulameke hi mintirho ya byona.”—Matewu 11:16-19.

4. Nhluvuko ni ku wupfa ku kombisiwa hi tindlela tihi?

⁴ Eka marito ya Yesu, hi nga swi vona loko munhu a ri ni vutlhari bya ntiyiso—xikombiso xo hlawuleka xa ku wupfa—hikuva byi kombisiwa hi mintirho leyi a yi endlaka ni vuyelo lebyi vaka kona. Malunghana ni leswi xiya ndzayo ya muapostola Pawulo leyi yaka eka Timotiya. Endzhaku ko longoloxa swilo leswi Timotiya a a fanele a swi endla, Pawulo u te: “Anakanyisisa hi swilo leswi; u dzika eka swona, leswaku ku ya emahlweni ka wena ku vonaka eka vanhu hinkwavo.” (1 Timotiya 4:15) Ina, nhluvuko wa Mukreste loko a wupfa wa “vonaka,” kumbe wu xiyeka hi ku olova. Ku wupfa ka Vukreste, loku fanaka ni rivoni leri voningaka, a hi mfanelo leyi nga vonakiki kumbe leyi tumbeleke. (Matewu 5:14-16) Hikwalaho, hi ta kambisisa tindlela-nkulu timbirhi laha nhluvuko ni ku wupfa ku nga ha endliwaka ku vonaka: (1) ku kula evutivini, eku twisiseni ni le vutlharini; (2) ku kombisa mihandzu ya moya.

Ku Va Ni Vun’we eRipfumelweni Ni Le Vutivini

5. Ku wupfa ku nga hlamuseriwa hi ndlela yihi?

⁵ Swihlamusela-marito swo tala swi hlamusela ku wupfa ku ri ku kula hi ku helela. Hilaha ku hlamuseriweke hakona eku sunguleni, mbhandzu wu va wu wupfile loko wu nga ha kuli naswona ndlela leyi wu langutekaka ha yona, muvala wa wona, nun’hwelo wa wona ni nantswo wa wona wu fikelele leswi rhandzekaka. Hikwalaho, ku wupfa ku fana ni xiyimo xa le henhla ngopfu, ku helela ni ku hetiseka.—Esaya 18:5; Matewu 5:45-48; Yakobo 1:4.

6, 7. (a) I yini lexi kombisaka leswaku Yehovha u swi lava hi mbilu hinkwayo leswaku vagandzeri va yena hinkwavo va wupfa hi tlhelo ra moya? (b) Ku wupfa hi tlhelo ra moya ku fambisana swinene ni yini?

⁶ Yehovha Xikwembu u swi lava hi mbilu hinkwayo leswaku vagandzeri va yena hinkwavo va ya emahlweni va wupfa hi tlhelo ra moya. Leswaku va kota ku wupfa, u va endlele malunghiselelo lama hlamarisaka evandlheni ra Vukreste. Muapostola Pawulo u tsalele Vakreste va le Efesa, a ku: “U nyike van’wana ku va vaapostola, van’wana ku va vaprofeta, van’wana ku va vaevhangeli, van’wana ku va varisi ni vadyondzisi, hi xikongomelo xa ku ololoxa vakwetsimi, hikwalaho ka ntirho wa vutirheli, leswaku va aka miri wa Kreste, kukondza hinkwerhu hi fikelela vun’we eka ripfumelo ni le ka vutivi lebyi kongomeke bya N’wana wa Xikwembu, hi va vanhu lava kuleke hi ku helela, hi mpimo wa vukulu lebyi nga bya ku tala ka Kreste; leswaku hi nga ha vi swihlangi, onge hi loko hi ndlengandlengisiwa hi magandlati ni ku yingayingisiwa hi mheho yin’wana ni yin’wana ya ku dyondzisa hi mano ya vanhu, hi vukanganyisi eku kunguhateni ka xidyoho.”—Vaefesa 4:11-14.

⁷ Eka tindzimana leti, Pawulo u hlamusele swin’wana swa swivangelo swa ku va Xikwembu xi endle leswaku ku va ni malunghiselelo lama ringaneke ya moya evandlheni, hi leswaku hinkwerhu hi fanele hi “fikelela vun’we eka ripfumelo ni le ka vutivi lebyi kongomeke,” “hi va vanhu lava kuleke hi ku helela,” ni ku va ni ‘mpimo wa vukulu bya Kreste.’ Loko hi ta va hi endle sweswo hi kona hi nga ta va hi sirhelelekile leswaku hi  nga ndlengandlengisiwi ku fana ni swihlangi swa moya hi tidyondzo ta mavunwa. Hikwalaho, ha byi vona vuxaka lebyikulu exikarhi ka ku va Mukreste la wupfeke ni ku va ni “vun’we eka ripfumelo ni le ka vutivi lebyi kongomeke bya N’wana wa Xikwembu.” Ku ni tinhla to hlaya eka ndzayo ya Pawulo leti hi nga ta va hi endla kahle loko hi ti yingisa.

8. Ku laveka yini leswaku u fikelela “vun’we” eripfumelweni ni le vutivini lebyi kongomeke?

⁸ Xo sungula, leswi “vun’we” byi faneleke byi hlayisiwa, Mukreste la wupfeke u fanele a va ni vun’we naswona a twanana swinene ni vapfumeri-kulobye eripfumelweni ni le vutivini. A nga yimeleli kumbe a sindzisa leswaku ku tekiwa mavonelo ya yena kumbe a va ni mavonelo ya le xihundleni loko swi ta eku twisiseni ka Bibele. Ku ri na sweswo, u wu tshemba hi ku helela ntiyiso lowu paluxiweke hi Yehovha Xikwembu hi N’wana wa yena, Yesu Kreste, ni hi “hlonga ro tshembeka ni ro tlhariha.” Loko hi hambeta hi dya swakudya swa moya leswi lunghiseleriweke “hi nkarhi lowu faneleke”—hi ku tirhisa tibuku ta Vukreste, minhlangano, tinhlengeletano ni mintsombano—hi nga tiyiseka leswaku hi hlayisa “vun’we” ni Vakreste-kulorhi eripfumelweni ni le vutivini.—Matewu 24:45.

9. Nyika nhlamuselo ya rito “ripfumelo” hilaha ri tirhisiweke hakona hi Pawulo eka papila ra yena leri yaka eka Vaefesa.

⁹ Xa vumbirhi, rito “ripfumelo” a ri kombeteli eka ripfumelo leri Mukreste un’wana ni un’wana a nga na rona, kambe ri kombetela eka hinkwaswo leswi hi swi pfumelaka, “ku anama ni ku leha ni ku tlakuka ni ku enta” ka rona. (Vaefesa 3:18; 4:5; Vakolosa 1:23; 2:7) Entiyisweni, xana Mukreste a nga va ni vun’we hi ndlela yihi ni vapfumeri-kulobye loko a pfumela kumbe a amukela xiyenge xo karhi xa “ripfumelo”? Leswi swi vula leswaku a hi fanelanga hi eneriseka hi ku tiva ntsena tidyondzo ta xisekelo ta Bibele kumbe ku va ni vutivi lebyi nga twisisekiki kumbe lebyi nga nyawuriki bya ntiyiso. Ku ri na sweswo, hi fanele hi tsakela ku tirhisa malunghiselelo hinkwawo ya Yehovha lawa a hi lunghiselelaka wona hi ku tirhisa nhlengeletano ya yena, ivi hi endla ndzavisiso lowu enteke eRitweni ra yena. Hi fanele hi tikarhatela ku kuma ku twisisa loku kongomeke ni loku hetisekeke ka ku rhandza ka Xikwembu ni xikongomelo xa xona, hilaha hi nga kotaka hakona. Leswi swi katsa ku tinyika nkarhi wa ku hlaya ni ku dyondza Bibele ni tibuku leti sekeriweke eBibeleni, hi khongelela mpfuno ni nkongomiso wa Xikwembu, hi ya eminhlanganweni ya Vukreste nkarhi na nkarhi ni ku hlanganyela hi xitalo entirhweni wo chumayela hi Mfumo ni wo endla vadyondzisiwa.—Swivuriso 2:1-5.

10. Marito lama nge “kukondza hinkwerhu hi fikelela,” ma vula yini hilaha ma tirhisiweke hakona eka Vaefesa 4:13?

¹⁰ Xa vunharhu, Pawulo u sungule nhlamuselo ya yena ya tipakani tinharhu hi marito lama nge “kukondza hinkwerhu hi fikelela.” Malunghana ni rito leri nge “hinkwerhu,” buku yin’wana ya Bibele yi nyikela nhlamuselo ya leswaku “ku nga ri hinkwaswo, ha un’we-un’we, hilaha ku hambaneke, kambe hinkwaswo nkarhi wun’we.” Hi marito man’wana, un’wana ni un’wana wa hina u fanele a endla matshalatshala lama ringaneke leswaku a fikelela pakani ya ku wupfa hi tlhelo ra Vukreste swin’we ni vamakwavo hinkwavo. The Interpreter’s Bible yi ri: “Munhu a nge swi koti ku endla nhluvuko lowu hetisekeke hi tlhelo ra moya a ri yexe, tanihi leswi xirho xin’we xa miri xi nga ta ka xi nga kuli hi ku hetiseka handle ka loko miri hinkwawo wu hambeta wu kula wu hanye kahle.” Pawulo u tsundzuxe Vakreste va le Efesa leswaku “ni vakwetsimi hinkwavo” a va fanele va lwela ku ri twisisa hi ku hetiseka ripfumelo.—Vaefesa 3:18a.

11. (a) Ku endla nhluvuko wa moya a swi vuli yini? (b) Hi fanele hi endla yini leswaku hi ta endla nhluvuko?

¹¹ Marito ya Pawulo ma swi veka erivaleni leswaku ku endla nhluvuko wa moya a swi vuli ku tata mianakanyo ya hina hi vutivi ni ku dyondza swinene. Mukreste la wupfeke a nga byi bombiseli van’wana vutlhari bya yena. Ku ri na sweswo, Bibele yi ri: “Ndlela ya lavo lulama yi fana ni ku vonakala ko vangama loku vonakalaka hakatsongo-tsongo kukondza siku ri simekiwa ri tiya.” (Swivuriso 4:18) Ina, i “ndlela,” leyi “vonakalaka hakatsongo-tsongo,” hayi munhu. Loko hi endla matshalatshala lama engetelekeke leswaku hi fambisana ni ku twisisa loku vangamaka ka Rito ra Xikwembu loku Yehovha a ku nyikaka vanhu va yena, hi ta va hi endla nhluvuko wa moya. Emhakeni leyi, ku fambisana swi vula ku  ya emahlweni, naswona wolowo i nchumu lowu hinkwerhu hi nga wu endlaka.—Pisalema 97:11; 119:105.

Kombisa “Mihandzu Ya Moya”

12. Ha yini ku kombisa mihandzu ya moya ku ri ka nkoka loko hi navela ku endla nhluvuko wa moya?

¹² Hambileswi ku fikelela “vun’we eka ripfumelo ni le ka vutivi lebyi kongomeke” swi nga swa nkoka, nakambe i swa nkoka leswaku hi kombisa mihandzu ya moya wa Xikwembu eka xiyenge xin’wana ni xin’wana xa vutomi bya hina. Ha yini? Leswi swi vangiwa hikuva ku wupfa, hilaha hi swi voneke hakona, a hi nchumu wa le ndzeni kumbe lowu tumbeleke, kambe i nchumu lowu vonakaka lowu nga vuyerisaka wu tlhela wu aka van’wana. Ina, ku navela ku endla nhluvuko wa moya a ko va matshalatshala ya mahanyelo lama tengisiweke. Ku ri na sweswo, loko hi ri karhi hi kula hi tlhelo ra moya, hi landzela nkongomiso wa moya wa Xikwembu, ku ta va ni ku hundzuka loku hlamarisaka eka langutelo ni swiendlo swa hina. Muapostola Pawulo u te: “Hambetani mi famba hi moya kutani a mi nge ku hetisisi ku navela ka nyama nikatsongo.”—Vagalatiya 5:16.

13. I ku hundzuka kwihi loku nga xikombiso xa le rivaleni xa nhluvuko?

¹³ Pawulo u ye emahlweni a longoloxa “mintirho ya nyama,” leyi teleke naswona yi ‘vonakaka.’ Loko munhu a nga si twisisa nkoka wa swilaveko swa Xikwembu, u hanya hi tindlela ta misava naswona a nga ha va a rhandza swin’wana swa swilo leswi Pawulo a swi boxeke: “Vumbhisa, thyaka, ku tikhoma ko biha, ku gandzela swifaniso swa hava, xiendlo xa vungoma, vulala, dzolonga, mavondzo, swifafa, ku kanetana, ku avana, mimpambukwa, mona, minkarhi ya ku dakwa, minkhuvo ya huwa, ni swilo swo fana ni sweswo.” (Vagalatiya 5:19-21) Kambe loko munhu a ri karhi a endla nhluvuko wa moya, hakatsongo-tsongo u ta tshika “mintirho ya nyama” leyi nga rhandzekiki ivi a yi siva hi “mihandzu ya moya.” Ku hundzuka loku, loku vonakaka i xikombiso xa le rivaleni xa leswaku munhu u endla nhluvuko wa ku va Mukreste la wupfeke.—Vagalatiya 5:22.

14. Hlamusela leswaku “mintirho ya nyama” i yini ni leswaku “mihandzu ya moya i yini.”

¹⁴ Hi fanele hi xiya swiga leswimbirhi “mintirho ya nyama” ni “mihandzu ya moya.” “Mintirho” i vuyelo bya leswi munhu a swi endlaka. Hi marito man’wana, swilo leswi Pawulo a swi longoloxeke tanihi mintirho ya nyama i vuyelo bya swilo leswi munhu a swi hlawulaka hi vomu kumbe i nkucetelo wa nyama ya munhu leyi nga ni vudyoho. (Varhoma 1:24, 28; 7:21-25) Hi hala tlhelo, xiga lexi nge “mihandzu ya moya” xi vula leswaku timfanelo leti longoloxiweke a hi vuyelo bya ku vumba mahanyelo kumbe ku antswisiwa ka vumunhu, kambe i vuyelo bya ku tirha ka moya wa Xikwembu eka munhu. Tanihi leswi murhi wu vekaka mihandzu loko wu khathaleriwa hi mfanelo, kutani munhu u ta humesa mihandzu ya moya loko moya lowo kwetsima  wu tirha hi ku ntshunxeka evuton’wini bya yena.—Pisalema 1:1-3.

15. Ha yini swi ri swa nkoka ku nyikela nyingiso eka swivumbeko hinkwaswo swa “mihandzu ya moya”?

¹⁵ Yinhla yin’wana leyi hi faneleke hi yi kambisisa i ku tirhisa ka Pawulo rito “mihandzu” leswaku a katsa timfanelo hinkwato leti rhandzekaka leti a ti boxeke. Moya a wu veki mihandzu yo hambana-hambana leyi eka yona hi faneleke hi hlawula leyi hi yi rhandzaka. Timfanelo hinkwato leti longoloxiweke hi Pawulo—rirhandzu, ntsako, ku rhula, ku va ni mbilu yo leha, musa, vunene, ripfumelo, ku olova ni ku tikhoma—i ta nkoka hinkwato, naswona loko ti helerile ti endla leswaku swi koteka ku va ni vumunhu lebyintshwa bya Vukreste. (Vaefesa 4:24; Vakolosa 3:10) Hikwalaho, hambiloko hi kuma leswaku tin’wana ta timfanelo leti ti vonaka ngopfu evuton’wini bya hina hikwalaho ka vumunhu bya hina ni mboyamelo wa hina, i swa nkoka leswaku hi nyikela nyingiso eka swivumbeko hinkwaswo leswi boxiweke hi Pawulo. Hi ku endla tano, hi nga byi kombisa kahle vumunhu lebyi fanaka ni bya Kreste evuton’wini bya hina.—1 Petro 2:12, 21.

16. Xikongomelo xa hina eka ku va Vakreste lava wupfeke hi xihi, naswona hi nga xi fikelela njhani?

¹⁶ Dyondzo ya nkoka leyi hi nga yi dyondzaka eka bulo ra Pawulo hi leswaku loko hi ri karhi hi lava ku va Vakreste lava wupfeke, xikongomelo xa hina a hi ku va ni vutivi ni dyondzo leyikulu kumbe ku hlakulela mikhuva ya vumunhu leyi tengisiweke. Xikongomelo xa hina hi leswaku moya wa Xikwembu wu tirha hi ku ntshunxeka evuton’wini bya hina. Hi ta va lava wupfeke hi tlhelo ra moya hi ku ya hi mpimo lowu mianakanyo ni swiendlo swa hina swi lawuriwaka ha wona hi moya wa Xikwembu. Hi nga xi fikelela njhani xikongomelo lexi? Hi fanele hi pfula timbilu ni mianakanyo ya hina leswaku swi lawuriwa hi moya wa Xikwembu. Leswi swi katsa ku va kona eminhlanganweni ya Vukreste ni ku hlanganyela eka yona minkarhi hinkwayo. Nakambe minkarhi hinkwayo hi fanele hi dyondza hi tlhela hi anakanyisisa hi Rito ra Xikwembu, hi pfumelela misinya ya milawu ya rona yi hi kongomisa loko hi tirhisana ni van’wana swin’we ni loko hi hlawula ni ku endla swiboho. Kutani, entiyisweni nhluvuko wa hina wu ta vonaka hi ku olova.

Endla Nhluvuko Leswaku Ku Dzunisiwa Xikwembu

17. Ku endla nhluvuko ku fambisana njhani ni ku dzunisa Tata wa hina wa le tilweni?

¹⁷ Eku heteleleni, ku endla leswaku nhluvuko wa hina wu vonaka swi tisa ku dzuneka, hayi eka hina kambe eka Tata wa hina wa le tilweni, Yehovha, loyi a endlaka leswaku hi kota ku wupfa hi tlhelo ra moya. Evusikwini bya le mahlweni ka ku dlayiwa kakwe, Yesu u byele vadyondzisiwa a ku: “Tatana u vangamisiwa hi sweswo, leswi mi hambetaka mi tswala mihandzu yo tala ni ku tikombisa mi ri vadyondzisiwa va mina.” (Yohane 15:8) Vadyondzisiwa va tise ku dzuneka eka Yehovha hi mihandzu ya moya na hi mihandzu ya Mfumo ya vutirheli bya vona.—Mintirho 11:4, 18; 13:48.

18. (a) I ntshovelo wihi lowu tsakisaka lowu endliwaka namuntlha? (b) Ntshovelo lowu wu tisa ntlhontlho wihi?

¹⁸ Namuntlha, nkateko wa Yehovha wu le henhla ka vanhu va yena loko va ri karhi va hlanganyela entshovelweni wa moya emisaveni hinkwayo. Se i malembe, vanhu lavantshwa va kwalomu ka 300 000 va tinyiketele eka Yehovha lembe na lembe ivi va kombisa ku tinyiketela ka vona hi ku khuvuriwa hi mati. Leswi swa hi tsakisa naswona handle ko kanakana swi tsakisa ni mbilu ya Yehovha. (Swivuriso 27:11) Hambiswiritano, leswaku leswi swi tshama swi hi  tsakisa naswona swi tisa ku dzuneka eka Yehovha, vanhu volavo hinkwavo lavantshwa va fanele va ‘hambeta va famba evun’weni na Kreste, va dzima timitsu ni ku akiwa eka yena ni ku tiyisiwa eripfumelweni.’ (Vakolosa 2:6, 7) Leswi swi endla leswaku vanhu va Xikwembu va langutana ni mintlhontlho mimbirhi. Hi tlhelo lerin’wana, loko wa ha ku khuvuriwa, xana u ta amukela ntlhontlho wo tikarhata leswaku “ku ya emahlweni ka wena ku vonaka eka vanhu hinkwavo”? Hi tlhelo lerin’wana, loko se u ri na nkarhi u ri entiyisweni, xana u ta wu amukela ntlhontlho wo rhwala vutihlamuleri byo khathalela vuhlayiseki bya lava va ha riki vantshwa? Eka mintlhontlho hayimbirhi, xilaveko xo ya emahlweni leswaku u wupfa xi le rivaleni.—Vafilipiya 3:16; Vaheveru 6:1.

19. I lunghelo ni mikateko yihi leswi u nga swi kumaka loko u endla nhluvuko wa wena wu vonaka?

¹⁹ Mikateko leyinene yi rindzele hinkwavo lava tirhaka hi matimba leswaku nhluvuko wa vona wu vonaka. Tsundzuka marito lama khutazaka ya Pawulo endzhaku ka loko a khutaze Timotiya ku endla nhluvuko: “Nyikela nyingiso lowu hambetaka eka wena ni le ku dyondziseni ka wena. Tshama eka swilo leswi, hikuva hi ku endla tano, u ta tiponisa wena swin’we ni lava va ku yingisaka.” (1 Timotiya 4:16) Hi ku endla nhluvuko wa wena wu vonaka hi ku hiseka, na wena u nga hlanganyela eka lunghelo ro dzunisa vito ra Xikwembu ni ku tiphina hi mikateko ya xona.

Wa Tsundzuka Xana?

• Ku wupfa hi tlhelo ra moya ku nga kombisiwa hi tindlela tihi?

• I vutivi ni ku twisisa ka muxaka muni loku kombisaka leswaku munhu u wupfile?

• Xana loko u kombisa “mihandzu ya moya” swi kombisa nhluvuko wa moya hi ndlela yihi?

• I ntlhontlho wihi lowu hi faneleke hi wu amukela loko hi ri karhi hi tikarhatela ku wupfa?

[Swivutiso Swa Dyondzo]

[Xifaniso eka tluka 13]

Ku wupfa ku vonaka hi ku olova

[Xifaniso eka tluka 15]

Hi endla nhluvuko wa moya loko hi fambisana ni ntiyiso lowu paluxiweke

[Xifaniso eka tluka 17]

Xikhongelo xa hi pfuna leswaku hi kombisa “mihandzu ya moya”