Mhaka Ya Vutomi

Ndza Tsaka Hi Mikhumbulo Ya Mina Ya Risima!

HI KU VULA KA DRUSILLA CAINE

Lembe a ku ri 1933 naswona a ndza ha ku tekana na Zanoah Caine, loyi ku fana na mina a ri mukhalipotiya—muvuri wa evhangeli wa nkarhi hinkwawo. Hi ku tala ntsako, ndzi kunguhate ku joyina nuna wa mina exiavelweni xa yena, kambe leswaku ndzi ya n’wi joyina a ndzi fanele ndzi va na xikanyakanya—ku nga nchumu lowu durhaka lowu a ndzi nga si tshama ndzi kota ku wu xava, tanihi leswi xiyimo a xi tika hi nkarhi wa ku wa ka ikhonomi. Xana a ndzi ta endla yini?

VASIVARA wa mina loko va twa hi ta xiyimo xa mina xo nonon’hwa, va ye va ya lava tinsimbi ta khale ta swikanyakanya laha ku lahliwaka kona thyaka leswaku va ta ndzi endlela xikanyakanya. Va ti kumile kutani va ti hlanganisa! Loko se ndzi dyondze ku xi gada, mina na Zanoah hi nghenele tsima ra hina, hi gade swikanyakanya swa hina hi tsakile etindhawini leti ku vulavuriwaka Xinghezi le Worcester ni le Hereford, hi chumayela un’wana ni un’wana loyi a hi hlangana na yena.

A ndzi nga swi tivi leswaku goza leri leritsongo ra ripfumelo ri ta endla leswaku ndzi va ni vutomi lebyi taleke hi mikhumbulo leyi fuweke. Hambiswiritano, masungulo ya mina ya vutomi bya mina ya swilo swa moya ma vekiwe hi vatswari va mina lava rhandzekaka.

Malembe Lama Nonon’hwaka Ya Nyimpi Leyikulu

Ndzi velekiwe hi December 1909. Endzhakunyana ka sweswo manana u kume kopi ya The Divine Plan of the Ages, naswona hi 1914 vatswari va mina va ye na mina ku ya hlalela “Photo-Drama of Creation,” le Oldham, eLancashire. (Tifilimi leti hatimbirhi a ti humesiwe hi lava sweswi va tiviwaka tanihi Timbhoni ta Yehovha.) Hambileswi a ndza ha ri ntsongo, ndza ha tsundzuka kahle ndzi ri karhi ndzi tlulatlula hikwalaho ka ntsako loko hi tlhelela ekaya hikwalaho ka leswi ndzi swi voneke! Kutani  Frank Heeley a sungula dyondzo ya ntlawa ya Bibele le Rochdale, laha a hi tshama kona. Ku ya ka hina eka dyondzo leyi swi hi pfunile tanihi ndyangu leswaku hi kurisa ku twisisa Matsalwa.

Ku rhula ka vutomi bya hina ku herisiwile hi lembe rero loko ku tlhekeka Nyimpi Leyikulu—Nyimpi yo Sungula ya Misava, hilaha hi yi vitanaka hakona sweswi. Tatana wa mina a hlawuriwe ku ya enyimpini kambe u arile ku ya. Phepha-hungu ra ndhawu yoleyo ri vike leswaku, ehubyeni u hlamuseriwe tanihi “wanuna la xiximekaka swinene” naswona u rhumeriwe mapapila yo tala lama humaka eka “vavanuna lava xiximekaka lama vulaka leswaku va tshemba leswaku u vula leswi humaka embilwini loko a ku a nge khomi matlhari.”

Hambiswiritano, ematshan’weni yo ntshunxiwa hi ku helela emhakeni leyi, tatana u nyikiwe mpfumelelo wo ntshunxeka “Entirhweni wo Lwa ntsena.” Hi ku hatlisa u hundzuke nchumu wo monyiwa, ku fana na mina na manana. Hi ku famba ka nkarhi, xiyimo xa yena xi kambisisiwile nakambe kutani a rhumeriwa entirhweni wo rima kambe varimi van’wana va xi hundzeletile xiyimo lexi, kutani va n’wi holela swimalana nkarhi wun’wana va nga n’wi holeli nchumu. Leswaku a kota ku wundla ndyangu, manana a a tirha kambe a kuma swimalana leswi nga nyawuriki—a endla ntirho wo tika endhawini ya vuhlantswelo ya munhu wo karhi. Hambiswiritano, sweswi hi kona ndzi yi vonaka ndlela leyi swi ndzi tiyiseke ha yona ku heta malembe ya mina ya vutsongwana ndzi ri karhi ndzi dyondza ku langutana ni swiyimo swo tika; swi ndzi pfune ku tlangela swilo swa moya swa nkoka swinene.

Masungulo Lamatsongo

Daniel Hughes, xichudeni xa Bibele lexi hisekaka, u hundzuke munghana wa mina lonkulu. A tirha hi malahla le Ruabon, ku nga ndhawu leyi nga tikhilomitara ta 20 ku suka eOswestry, laha hi rhurheleke kona. Tatana Dan, hilaha a ndzi n’wi vitana hakona, a a tolovelane ni ndyangu wa ka hina naswona nkarhi ni nkarhi loko a hi endzela, mabulo ya yena a ma talele etimhakeni ta Matsalwa. A nga vulavuli hi swilo leswi nga twaliki. Dyondzo ya Bibele yi sunguriwile le Oswestry hi 1920 kutani Tatana Dan u ndzi nyike kopi ya The Harp of God hi 1921. Ndzi yi teke tanihi ndzalama hikuva yi endle leswaku ndzi twisisa tidyondzo ta Bibele hi ku olova.

Nakambe a ku ri na Pryce Hughes, * loyi hi ku famba ka nkarhi a veke mutirheli la ungamelaka wa hofisi ya rhavi ra London ra Timbhoni ta Yehovha. A a tshama ni ndyangu wa yena ekusuhi eBronygarth, endzilakaneni wa Wales naswona sesi wa yena, Cissie u ve munghana lonkulu wa manana.

Ndza ha tsundzuka nyanyuko lowu a wu ri kona hi 1922 loko ku fika xirhambo lexi nge ‘tivisani Hosi ni mfumo wa yona.’ Emalembeni lama landzeleke, hambileswi a ndza ha ri exikolweni, ndzi hlanganyele hi ku hiseka eku hangalasiweni ka swiphephana swo hlawuleka, ngopfu-ngopfu lexi nge, Ecclesiastics Indicted hi 1924. Loko ndzi anakanya hi malembe wolawo ya khume, mayana lunghelo ronghasi ro hlanganyela ni vamakwerhu vo tala swinene vo tshembeka va xinuna ni va xisati—van’wana va vona a ku ri Maud Clark * ni mutirhi-kulobye Mary Grant, * Edgar Clay, * Robert Hadlington, Katy Roberts, Edwin Skinner, * kun’we na Percy Chapman na Jack Nathan, * lava havambirhi ka vona va yeke eCanada ku ya pfuneta hi ntirho kwalaho.

Nkulumo ya Bibele leyi nge “Timiliyoni Leti Hanyaka Sweswi Ti Nga Ka Ti Nga Fi” yi tikombe yi ri vumbhoni lebyi fikeke hi nkarhi ensin’wini ya hina leyikulu. Hi May 14, 1922, Stanley Rogers, xaka ra Pryce Hughes, u te a ta nyikela nkulumo leyi eChirk a huma eLiverpool, ndhawu leyi nga le n’walungwini wa doroba ra hina naswona hi madyambu wolawo, u ye le The Picture Playhouse le Oswestry. Ndza ha ri na xona xin’wana xa swiphephana swo navetisa lexi a xi kandziyiseriwe siku rero hi ku kongoma. Enkarhini lowu hinkwawo, ntlawa wa hina lowutsongo wu hambete wu tiyisiwa hi maendzo ya valanguteri lava famba-fambaka—tiphiligrimi hilaha a hi va vitana hakona—ku nga Herbert Senior, Albert Lloyd na John Blaney.

Nkarhi Wo Endla Xiboho

Hi 1929, ndzi endle xiboho xo khuvuriwa. A ndzi ri ni malembe ya 19 naswona hi nkarhi wolowo ndzi langutane ni ndzingo wa mina wo sungula. Ndzi hlangane ni mufana un’wana loyi tata wa yena a ri n’watipolitiki. A hi rhandzana swinene kutani a ringanyeta ku ndzi teka. Elembeni ra  le mahlweni ka rero a ku humesiwe buku leyi nge Government, kutani ndzi n’wi nyika kopi ya yona. Kambe hi ku hatlisa swi tikombile leswaku a nga yi tsakeli hulumendhe ya le tilweni, ku nga xihloko xa buku leyi. Eka leswi ndzi nga swi dyondza a ndzi swi tiva leswaku Vaisrayele va khale a va lerisiwe ku nga tekani ni vanhu lava nga riki vapfumeri ni leswaku nawu wolowo wa tirha ni le ka Vakreste. Hikokwalaho, hambileswi a swi nga olovi ku endla sweswo, ndzi ale xikombelo xakwe.—Deteronoma 7:3; 2 Vakorinto 6:14.

Ndzi kume matimba emaritweni ya muapostola Pawulo lama nge: “Hi nga tshiki ku endla leswi nga swinene, hikuva hi nguva leyi faneleke hi ta tshovela loko hi nga karhali.” (Vagalatiya 6:9) Tatana Dan la rhandzekaka u tlhele a ndzi khutaza loko a tsale leswi: “Eka miringo leyitsongo ni leyikulu tirhisa Varhoma 8, ndzimana 28,” leyi nge: “Kutani ha swi tiva leswaku Xikwembu xi endla leswaku mintirho ya xona hinkwayo yi hlangana leswaku ku ta pfuneka lava va rhandzaka Xikwembu, lava va nga vona va vitaniweke hi ku ya hi xikongomelo xa xona.” A swi nga olovi kambe a ndzi swi tiva leswaku ndzi endle xiboho lexinene. Lembe rero ndzi tsarise ku va mukhalipotiya.

Ku Langutana Ni Ntlhontlho

Hi 1931 hi kume vito lerintshwa, ra Timbhoni ta Yehovha naswona hi lembe rero hi ve ni tsima lerikulu hi fambise xibukwana lexi nge, The Kingdom, the Hope of the World. Xi nyikiwe n’watipolitiki, mufundhisi ni n’wamabindzu un’wana ni un’wana. Nsimu ya mina a yi suka eOswestry yi ya fika eWrexham, ku nga mpfhuka wa tikhilomitara ta 25 ku ya en’walungwini. A ku ri tlakula va xurhe ku yi hlanganisa.

Lembe leri tlhandlameke entsomban’weni lowu khomeriweke le Birmingham, ku ve ni xirhambo xa vatirhi vo tirhandzela va 24. Hi mapfundza hina va 24 hi tsarisele ntirho wuntshwa lowu a hi nga wu tivi leswaku wu ta va njhani. Ehleketa ndlela leyi hi hlamaleke ha yona loko hi aviwa havambirhi-mbirhi ku ya fambisa xibukwana lexi fanaka, The Kingdom, the Hope of the World, hi hakarhe makhadi lama tivisaka hi Mfumo.

Loko hi ri karhi hi tirha endhawini leyi ku akiweke kereke leyikulu, a ndzi titwa ndzi ri ni tingana, kambe ndzi tibyele leswaku a nga kona loyi a ndzi tivaka eka doroba leri. Kambe, munhu wo sungula ku ndzi tshinelela a ku ri munghana wa mina wa khale wa le xikolweni, loyi a ndzi honoleleke kutani a ku: “I yini leswi ndzi swi vonaka, u endla yini u ambale hi ndlela leyi?” Marito wolawo ma suse ku chava vanhu loku swi nga endlekaka a ndzi ri na kona!

Ku Ya eMahlweni Ni Nsimu

Hi 1933, ndzi tekiwe hi Zanoah, muferiwa loyi a ndzi tlulaka hi malembe ya 25. Nsati wa yena wo sungula a ri Xichudeni xa Bibele lexi hisekaka naswona Zanoah u tshame a tshembekile exiavelweni xa yena endzhaku ka rifu ra nsati. Hi ku hatlisa hi rhurhe eNghilandhi hi ya ensin’wini leyintshwa le N’walungwini wa Wales, ku nga mpfhuka wa tikhilomitara ta 150. Mabokisi, tiputumende ni nhundzu yin’wana ya nkoka a swi pakiwe hi ndlela leyi nga ni khombo ekheriyanini ya xikanyakanya xa hina, swin’wana swi vekiwe exikarhi ka timhondzo kambe hi kote ku ya fika! Eka xiavelo xexo swikanyakanya swa hina a swi ri swa nkoka—a swi hi yisa kun’wana ni kun’wana, hambi ku ri ekusuhi na Cader Idris ntshava ya le Wales leyi leheke kwalomu ka timitara ta 900. A swi tsakisa ku kuma vanhu lava a va navela ku twa “mahungu lamanene lawa ya mfumo.”—Matewu 24:14.

A ku nga ri nkarhi wo leha hi ri kwalaho loko vanhu va hi byela leswaku a ku ri na wanuna un’wana loyi va nge i Tom Pryce, loyi a a va chumayela hi ndlela leyi hi chumayelaka ha yona. Eku heteleleni hi n’wi kumile Tom loyi a a tshama eLong Mountain, ekusuhi na Welshpool—wa nga vona ndlela  leyi a hi hlamale ha yona! Eku sunguleni ka mina ku chumayela, ndzi n’wi fambisele buku yo pfuna ku dyondza Bibele leyi nge Reconciliation. U tihlayele yona hi yexe kutani a tsalela eLondon leswaku a kuma tibuku leti engetelekeke naswona a byela van’wana hi ripfumelo ra yena lerintshwa hi ku hiseka ku ta fika sweswi. Hi tsakele nkarhi wo tala wo va ni xinghana lexi tsakisaka, ha vunharhu bya hina a hi dyondza swin’we leswaku hi khutazana.

Mhangu Yi Vangele Leswaku Ku Va Ni Mikateko

Hi 1934 makhalipotiya lama nga le kusuhi ni le N’walungwini wa Wales, ma rhamberiwe ku ya edorobeni ra Wrexham ku ya pfuneta hi ku hangalasa xibukwana lexi nge Righteous Ruler. Hi xa tolo wa kona, hi nga si sungula tsima leri ro hlawuleka, ku ve ni mhangu leyikulu. Ku buluka loku veke kona le mugodini wa malahla wa Gresford, tikhilomitara tinharhu ku ya en’walungwini wa Wrexham, ku dlaye vatirhi va le mugodini va 266. Vana vo tlula 200 va sale va nga ri na vatatana naswona 160 wa vavasati va sale va ri tinoni.

A hi fanele hi tsala vaferiwa ehansi kutani hi va endzela ha un’we-un’we, hi va siyela xibukwana. Rin’wana ra vito leri ndzi nyikiweke rona a ku ri Man. Chadwick loyi a feriwe hi n’wana wa yena wa mufana loyi a nga ni malembe ya 19. Loko ndzi fika a ku ri ni n’wana wa yena lonkulu, Jack loyi a a endzele ku ta chavelela mana wa yena. Mufana loyi a a ndzi tsundzuka kambe a nga vulanga leswaku wa ha ndzi tsundzuka. Endzhaku ka sweswo, u hlaye xibukwana kutani a a lava The Final War, ku nga xibukwana xin’wana lexi ndzi n’wi siyeleke xona malembe yo karhi lama hundzeke.

Jack ni nsati wa yena May va lavalave laha a ndzi tshama kona a va lava tibuku leti engetelekeke. Hi 1936 va pfumele leswaku ku khomeriwa minhlangano emutini wa vona le Wrexham. Endzhaku ka tin’hweti ta tsevu ku endze Albert Lloyd, vandlha ri simekiwile, Jack Chadwick a ri mulanguteri la ungamelaka. Sweswi ku ni mavandlha manharhu le Wrexham.

Ku Tshama eKharavhanini Ya Magypsy

Ku fikela nkarhi wolowo a hi tshama kun’wana ni kun’wana laha hi ku kumaka tanihi leswi a hi ri vatsendzeleki, kambe Zanoah u fikelele xiboho xa leswaku sweswi se i nkarhi wa leswaku hi va ni muti wa hina lowu hi nga ta famba-famba na wona. Leswi a a ri ntukulu wa Magypsy, nuna wa mina a ri ni vuswikoti byo endla tikharavhani kutani u hi endlele kharavhani ya Magypsy. Hi yi thye vito ra Elizabeth, vito ra le Bibeleni leri vulaka leswaku, “Xikwembu xa Ndzalo.”

Ngopfu-ngopfu ndzi tsundzuka ndhawu yin’wana leyi hi tshameke eka yona—a ku ri entangeni ekusuhi ni xinambyana. Eka mina a yi fana ni Paradeyisi! A swi kona leswi heriseke ntsako wa malembe lawa hi ma heteke hi tshama eka kharavhani leyi, hambileswi a yi ri yitsongo. Eka maxelo lama titimelaka, tinguvu to andlala emubedweni, hi xitalo a ti oma tikhomana ni makhumbi ya kharavhani naswona a ku tshamela ku thona mati. Na wona mati minkarhi yin’wana a ma fanele ma ya kiwa ekule swinene kambe hi khomisanile leswaku hi hlula swiphiqo leswi.

Xixika xin’wana a ndzi vabya naswona a hi ri ni swakudya switsongo tlhelo hi nga ri na mali. Zanoah u tshame emubedweni, hi loko a teka voko ra mina a ri tlhandleka ehenhla ka ra yena kutani a ndzi hlayela Pisalema 37:25: “A ndzi ri jaha, kambe se ndzi dyuhele, kambe a ndzi si tshama ndzi vona munhu la lulameke a tshikiwa hi ku helela, hambi ku ri vana vakwe va lava xinkwa.” U vule leswi a  ndzi langutile: “Loko ku nga endliki xo karhi, hi ta famba hi kombela kambe a ndzi voni leswaku Xikwembu xi nga pfumelela sweswo swi endleka!” Hiloko a famba a ya chumayela eka vaakelani va hina.

Loko Zanoah a vuya ekaya ninhlikanhi ku ta ndzi endlela swakunwa, a ku ri ni mvhilopho leyi a yi n’wi rindzile. A yi ri ni £50 (R500) leyi humaka eka tata wa yena. Malembe lama hundzeke Zanoah u tshame a hehliwa hi ku yiva mali, kambe a swa ha ku kumeka leswaku a hehliwa hi mavunwa. Nyiko leyi a ku ri ya ku kombela ndzivalelo. Mali leyi a yi fike hi nkarhi!

Dyondzo Leyi Pfunaka

Minkarhi yin’wana hi dyondza swo karhi se ku hundze malembe. Hi xikombiso: Emahlweninyana ko va ndzi tshika xikolo hi 1927, ndzi va chumayele hinkwavo lava a ndzi dyondza na vona ni vadyondzisi va mina—handle ka un’we, Lavinia Fairclough. Tanihi leswi a nga ri kona loyi a tsakelaka ku tiva leswaku ndzi ehleketa ku endla yini enkarhini lowu taka evuton’wini, naswona tanihi leswi a hi nga ri na xinghana na Man. Fairclough, ndzi fikelele xiboho xa leswaku ndzi nga n’wi byeli nchumu. Wa nga ehleketa ndlela leyi a ndzi hlamele ha yona—naswona ndzi tsakile—endzhaku ka malembe ya 20 loko manana a ndzi byela leswaku mudyondzisi loyi, u tlhelele eka vanghana va yena hinkwavo va khale ni swichudeni swa yena a ya va byela leswaku sweswi se i Mbhoni ya Yehovha!

Loko hi hlangana ndzi n’wi hlamusele leswaku hikwalaho ka yini ndzi nga n’wi byelanga hi ripfumelo ra mina ni ntirho lowu a ndzi kunguhata ku wu endla. U yingisele hi vurhon’wana kutani a ku: “Nkarhi hinkwawo a ndzi lavana ni ntiyiso. A wu ri torha ra vutomi bya mina!” Ntokoto lowu a ku ri dyondzo leyi pfunaka eka mina—leswaku ndzi nga tshuki ndzi tshika ku chumayela hinkwavo lava ndzi hlanganaka na vona ni leswaku ndzi nga ehleketeleli munhu.

Nyimpi Yin’wana—Ni Leswi Endlekeke Endzhaku Ka Swona

Nyimpi yi sungule ku lava ku tlhekeka nakambe loko malembe ya va-1930 ma ya eku heleni. Ndzisana ya mina Dennis, loyi a ri ntsongo eka mina hi malembe ya khume, u nyikiwe mpfumelelo leswaku a nge ngheneli vusocha ntsena loko a hambeta a tirha entirhweni wa yena. A a nga si tshama a kombisa ku tsakela ntiyiso, kutani mina ni nuna wa mina hi kombele maphayona ya laha a tshamaka kona, ku nga Rupert Bradbury ni makwavo David loko va ta swi kota ku n’wi endzela. Va n’wi endzerile kutani va sungula dyondzo ya Bibele na yena. Dennis u khuvuriwe hi 1942 naswona hi ku famba ka nkarhi u nghenele vutirheli bya nkarhi hinkwawo naswona u hlawuriwe ku va mulanguteri la famba-fambaka hi 1957.

N’wana wa hina wa xisati, Elizabeth u tswariwe hi 1938 kutani leswaku hi langutana ni swilaveko swa ndyangu, Zanoah u ndlandlamuxe kharavhani ya hina. Loko hi kuma n’wana wa vumbirhi Eunice, hi 1942, hi swi vone ku ri vutlhari leswaku hi kuma muti lowu nga ta va wa hina. Hikwalaho ka sweswo Zanoah u tshike ku phayona malembe ma nga ri mangani kutani hi rhurhela endlwini leyitsongo ekusuhi ni le Wrexham. Endzhakunyana hi ye hi ya tshama eMiddlewich laha tiko ra Cheshire ri hlanganaka kona ni rin’wana. Nuna wa mina la rhandzekaka u fele kwalaho hi 1956.

Vana va hina havambirhi va ve vavuri va evhangeli va nkarhi hinkwawo naswona havambirhi ka vona va tshamisekile evukatini. Eunice ni nuna wa yena la nga nkulu, va ha ri maphayona yo hlawuleka le London. Nuna wa Elizabeth na yena i nkulu wa vandlha naswona i ntsako eka mina ku va na vona, vana va vona ni vatukulu-xinguwe va mina va mune, va tshama ekusuhi na mina le Preston, eLancashire.

Ndza tsaka hikuva ndza ha swi kota ku famba ndzi suka endlwini ya mina ndzi ya eHolweni ya Mfumo leyi nga entsungeni wa pato. Emalembeni ya sweswinyana ndzi hlanganyele ni ntlawa lowu vulavulaka Xigujarati, lowu hlanganyelaka kwalaho na wona. Ku dyondza ririmi leri a swi nga olovi hikuva a ndza ha twi kahle sweswi. Mikarhi yin’wana swa tika ku twa mimpfumawulo yo hambana-hambana, ku fana ni vantshwa. Kambe i ntlhontlho lowu tsakisaka.

Ndza ha swi kota ku chumayela hi muti ni muti ni ku fambisa tidyondzo ta Bibele emutini wa mina. Loko vanghana va ndzi endzela, nkarhi hinkwawo ndza swi rhandza ku va rungulela mintokoto ya mina ya khale. Ndzi tsaka swinene hi mikateko ya nkoka leyi ndza ha yi tsundzukaka leyi ndzi yi kumeke loko ndzi ri karhi ndzi hanyisana ni vanhu va Yehovha kwalomu ka malembe lama lavaka ku va 90.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso eka tluka 25]

Xiphephana xo navetisa nkulumo ya Bibele leyi nge, “Timiliyoni Leti Hanyaka Sweswi Ti Nga Ka Ti Nga Fi,” leyi ndzi yi yingiseleke hi May 14, 1922

[Xifaniso eka tluka 26]

Ndzi ri na Zanoah endzhakunyana ko va hi tekanile hi 1933

[Xifaniso eka tluka 26]

Ndzi yime ekusuhi na “Elizabeth,” kharavhani ya hina leyi akiweke hi nuna wa mina