Vaskita—Vanhu Va Khale Lava Hlamarisaka

VATSENDZELEKI lava gadeke tihanci leti a ti siya ni ritshuri ri tuvika endzhaku va fike ni minkwama leyi nga lo ntlwii, hi swilo leswi va swi phangeke. Vanhu lava vo hlamarisa va fike va fuma timbala ta Eurasia ku sukela kwalomu ka 700 ku ya eka 300 B.C.E. Endzhaku va nyamalarile, kambe va siye matimu yo karhi. Na le Bibeleni ku vulavuriwa ha vona. A va vuriwa Vaskita.

Hi malembe-xidzana yo tala, vatsendzeleki lava a va famba-famba ni tihanci ta vona etimbaleni to suka eTintshaveni ta Carpathian hala vuxeni bya Yuropa, ku ya fika laha sweswi ku nga edzonga-vuxa bya Rhaxiya. Hi lembe-xidzana ra vunhungu B.C.E., nyimpi leyi pfuxiweke hi Hosi Hsüan wa le Chayina yi sindzise vatsendzeleki lava leswaku va rhurhela evupela-dyambu. Loko Vaskita va rhurhela evupela-dyambu, va fike va lwa va tlhela va hlongola Vacimmerian, lava a va fuma etintshaveni ta Caucasus ni le ndhawini leyi nga en’walungwini wa Lwandle ra Ntima.

Hi ku lava rifuwo, Vaskita va phange ntsindza wa Asiriya, ku nga Ninivha. Endzhaku va endle xinakulobye na Asiriya kutani va hlengela Vameda, Vababilona ni matiko man’wana. Va lwe va kala va ya fika le n’walungwini wa Egipta. Leswi muti wa Beta-xani lowu nga en’walungu-vuxa bya Israyele endzhaku wu vitaniweke Scythopolis, kumbexana na wona wu tshama wu fumiwa hi Vaskita.—1 Samuwele 31:11, 12.

Hi ku famba ka nkarhi, Vaskita va tshame etimbaleni ta laha namuntlha ku nga Romania, Moldova, Ukraine ni le dzongeni wa Rhaxiya. Kwalaho va fike va va swigwili, tanihi leswi va veke vahlanganisi va timhaka ta mabindzu exikarhi Magriki ni vabyari va mavele va laha namuntlha ku nga eUkraine ni le dzongeni wa Rhaxiya. Vaskita a va xavisela Magriki mavele, vulombe, voya ni tihomu, ivi wona ma va nyika vhinyo, malapi, matlhari ni swilo leswi vatliweke. Xisweswo va tihlengeletele rifuwo ro tala.

 Vagadi Va Tihanci Lava Hlamarisaka

Eka tinhenha leti ta le timbaleni, hanci a yi tirha ku fana ni kamela ya vanhu va le mananga. Vaskita a va ri vagadi lavakulu va tihanci naswona a va ri van’wana va vanhu vo sungula ku tirhisa xitshamo xa le nhlaneni wa hanci ni timbya to khandziya ha tona. A va dya nyama ya tihanci va tlhela va nwa ni ntswamba wa tona. Entiyisweni a va tirhisa ni tihanci loko va endla magandzelo yo hisiwa. Loko ko fa nhenha ya Muskita, hanci ya yena a yi dlayiwa ivi yi lahliwa hi ndlela yo xiximeka—swin’we ni matomu ya kona.

Hilaha n’wamatimu Herodotus a hlamuselaka hakona, Vaskita a va ri ni mikhuva yo chavisa swinene, leyi a yi katsa ku nwa swakunwa hi ku tirhisa swipalapala swa vanhu lava va va dlayeke. Loko va fikela valala va vona, a va va dlaya hi mabanga, swihloka swa nyimpi, matlhari ni miseve yo kariha, va handzulela nyama ya vona hi swona.

Masirha Lama Khavisiweke Hi Ku Helela

Vaskita a va tirhisa vuloyi ni vungoma naswona a va gandzela ndzilo ni xikwembu-kati. (Deteronoma 18:10-12) A va teka sirha tanihi ndhawu leyi vafi va tshamaka eka yona. A va endla magandzelo hi mahlonga ni swiharhi leswaku swi ta tirhisiwa hi n’wini wa vona la feke. Ku anakanyiwa leswaku loko varhangeri va ya “emisaveni leyi landzelaka” a va heleketiwa hi rifuwo ni vatirhi va le ndlwini. Esirheni ra hosi yin’wana, ku kumiwe vatirhi va ntlhanu va xinuna va navele milenge ya vona eka n’wini wa vona, va lunghekele ku pfuka va ta tlhela va ya emahlweni ni mintirho ya vona.

Loko ku lahliwa tihosi a ku endliwa magandzelo yo tala, naswona hi nkarhi wa ku rila Vaskita a va phahla hi ngati ya vona va tlhela va byevula misisi ya vona. Herodotus u tsarile a ku: “A va titsemelela tindleve, va byevula tinhloko ta vona, va tixekelela mavoko, mimombo ni tinhompfu va tlhela va titlhava swandla swa le ximatsini hi miseve.” Ku hambana ni sweswo, Nawu lowu Xikwembu xi wu nyikeke Vaisrayele va le nkarhini wolowo a wu ku: “Mi nga tshuki mi tixeka nyama hikwalaho ka moya-xiviri lowu feke.”—Levhitika 19:28.

Vaskita va siye magidi ya ti-kurgan (tinhulu ta masirha). Swikhaviso swo tala leswi kumekaka emasirheni lawa swi kombisa ndlela leyi Vaskita a va hanya hi yona siku ni siku. Hosi Peter Lonkulu wa le Rhaxiya u sungule ku hlengeleta swikhaviso swoleswo leswi vangamaka hi 1715, naswona sweswi swi nga voniwa etimuziyama eRhaxiya ni le Ukraine. “Swiharhi leswi vatliweke” swi katsa tihanci, magama, swikhozana, swimanga, tiyingwe, timhofu ni swivandzana (swifaniso swa mintsheketo leswi nga ni miri wa xiharhi xin’wana lexi nga ni timpapa kumbe lexi nga riki na tona ivi nhloko ya kona yi va ya xiharhi xin’wanyana).

Vaskita Ni Bibele

Ku ni ndhawu yin’we ntsena eBibeleni laha ku vulavuriwaka hi Vaskita hi ku kongoma. Eka Vakolosa 3:11, ha hlaya: “[A ku] na Mugriki kumbe Muyuda, la yimbeke kumbe la nga yimbangiki, munhu wumbe, Muskita, hlonga, munhu loyi a ntshunxekeke, kambe Kreste i swilo hinkwaswo eka hinkwavo.” Loko Pawulo muapostola la nga Mukreste a tsala marito wolawo, rito ra Xigriki leri hundzuluxeriweke ri va “Muskita” a ri nga kombeteli eka rixaka ro karhi, kambe a ri vula vanhu va timbilu ta ntima. Yinhla leyi Pawulo a a kandziyisa yona hileswaku ni vanhu vo tano va nga hlakulela vumunhu lebyinene loko va susumetiwa hi moya wo kwetsima wa Yehovha kumbe matimba yakwe lama tirhaka.—Vakolosa 3:9, 10.

 Vayimburi van’wana va anakanya leswaku vito leri nge Axikenazi, leri kumekaka eka Yeremiya 51:27, hi leri hi Xiasiriya va nge i Ashguzai, ku nga vito leri Vaskita a va vitaniwa ha rona. Rungula ra matimu leri tsariweke eribyeni ri vulavula hi ntwanano wa vanhu lava ni Vamannai wa ku xandzukela Asiriya hi lembe-xidzana ra vunkombo B.C.E. Loko Yeremiya a nga si sungula ku profeta, Vaskita va hundze etikweni ra Yuda loko va ya le Egipta, kambe a va onhanga nchumu. Hikwalaho, vo tala lava n’wi tweke a profeta hi ku hlaseriwa ka Yuda hi tiko ro huma en’walungwini va nga ha va va tivutisile loko vuprofeta bya yena byi ri ntiyiso.—Yeremiya 1:13-15.

Swidyondzi swin’wana swi anakanya leswaku Yeremiya 50:42 yi vulavula hi Vaskita loko yi ku: “Va tamela vurha ni tlhari. Va ni tihanyi naswona a va kombisi tintswalo. Mpfumawulo wa vona wu fana ni lwandle leri baka pongo, va ta gada tihanci; va longoloka kukota munhu un’we leswaku va lwa na wena, Wena nhwanyana wa Babilona.” Kambe ndzimana leyi yi vulavula ngopfu hi Vameda ni Vaperesiya, lava hluleke Babilona hi 539 B.C.E.

Ku ringanyetiwe leswaku “tiko ra Magogo” leri ku vulavuriwaka ha rona eka Ezekiyele tindzima 38 na 39 i tinyimba ta Vaskita. Kambe “tiko ra Magogo” i ro fanekisela. Swi tikomba onge i xivandla xa le misaveni, laha Sathana ni tintsumi ta yena va lahleriweke kona endzhaku ka nyimpi ya le tilweni.—Nhlavutelo 12:7-17.

Vaskita va hlanganyerile eku hetisiseni ka vuprofeta bya Nahume lebyi vulavulaka hi ku lovisiwa ka Ninivha. (Nahume 1:1, 14) Vakalidiya, Vaskita ni Vameda va hlasele Ninivha hi 632 B.C.E., leswi vangeke ku wa ka Mfumo wa Asiriya.

Ku Nyamalala Loku Hlamarisaka

Vaskita va nyamalarile, kambe ha yini? Muyimburi lonkulu wa le Ukraine u ri: “Mhaka ya xiheri hileswaku a hi swi tivi leswaku ku endleke yini.” Van’wana va anakanya leswaku va yengiwe hi rifuwo eka lembe-xidzana ro sungula ni ra vumbirhi B.C.E., kutani va tihlanganisa ni ntlawa lowuntshwa wa vatsendzeleki lava humaka eAsiya—ku nga Vasarmatian.

Van’wana va anakanya leswaku ku lwisana ka Vaskita hi xivona hi swona swi vangeke ku nyamalala ka vona. Van’wana vona va vula leswaku Vaskita va nga ri vangani va nga kumiwa exikarhi ka Vaossetia lava tshamaka etintshaveni ta Caucasus. Ku nga khathariseki leswaku ntiyiso hi wihi, vanhu lava va khale vo hlamarisa va tisiyele vito ematin’wini—vito leri endleke leswaku Vaskita va tiviwa va ri vanhu va nsele.

[Mepe eka tluka 24]

(Leswaku u swi vona kahle, pfula nkandziyiso hi woxe)

□ Ancient City

• Modern City

Danube

SCYTHIA ← MIGRATION ROUTE

• Kiev

Dnieper

Dniester

Black Sea

OSSETIA

Caucasus Mountains

Caspian Sea

ASSYRIA ← INVASION ROUTES

□ Nineveh

Tigris

MEDIA ← INVASION ROUTES

MESOPOTAMIA

BABYLONIA ← INVASION ROUTES

□ Babylon

Euphrates

PERSIAN EMPIRE

□ Susa

Persian Gulf

PALESTINE

• Beth-shan (Scythopolis)

EGYPT ← INVASION ROUTES

Nile

Mediterranean Sea

GREECE

[Swifaniso eka tluka 25]

Vaskita a ku ri vanhu lava rhandzaka nyimpi

[N’wini wa Xifaniso]

The State Hermitage Museum, St. Petersburg

[Swifaniso eka tluka eka tluka 26]

Vaskita va xavisele Magriki nhundzu ya vona ivi wona ma va nyika swilo leswi vatliweke kutani va va swigwili leswikulu

[N’wini wa Xifaniso]

Courtesy of the Ukraine Historic Treasures Museum, Kiev