Xana Ku Basa I Ka Nkoka Ku Fikela Kwihi?

KU BASA ku hlamuseriwa hi tindlela to hambana-hambana. Hi xikombiso, loko mana wa xijahatana a xi byela leswaku xi ya hlamba mavoko ni xikandza, xi nga ha anakanya leswaku xi hlambile loko xi fike xi peta mavoko ematini xi tlhela xi tisula nomu. Kambe Manana hi yena a tivaka ku antswa. U tlhela a famba na xona a ya xi hlambisa mavoko ni xikandza hi mati ni xisibi—hambiloko xi ri karhi xi kalakala!

Ina, mimpimanyeto ya ku basa a yi fani emisaveni hinkwayo naswona vanhu va kula va ri ni mavonelo lama hambaneke hi ku basa. Eminkarhini leyi hundzeke, xikolo lexi baseke ni lexi hlelekeke ematikweni yo tala a xi pfuna swichudeni leswaku swi va ni mikhuva leyinene ya ku basa. Namuntlha, tindhawu to tlangela eka tona ta le swikolweni swin’wana ti tele thyaka lerova u nga kala u anakanya leswaku hi le taleni, hayi ndhawu yo tlangela eka yona kumbe yo endla vutiolori eka yona. Ku vuriwa yini hi makamara yo dyondzela eka wona? Darren, loyi a tirhaka ku basisa exikolweni xin’wana xa le henhla le Australia u ri: “Sweswi se hi vona thyaka ni le makamareni yo dyondzela eka wona.” Swichudeni swin’wana swi anakanya leswaku loko swi byeriwa leswaku swi “Rhwalela thyaka” kumbe swi “Basisa,” ku va ku ri ndlela yo karhi ya ku swi xupula. Xiphiqo xa kona hileswaku vadyondzisi van’wana va xupula vana hi ku va nyika ntirho wo karhi wo basisa.

Hi hala tlhelo, a hi minkarhi hinkwayo vanhu lavakulu va vekaka xikombiso lexinene xa ku basa, ku nga ha va eka vutomi bya siku ni siku kumbe eka swa mabindzu. Hi xikombiso, tindhawu to tala ta mani na mani ti siyiwa ti thyakile naswona ti nga languteki. Tifeme tin’wana ti thyakisa mbango. Hambiswiritano, nthyakiso a wu vangiwi hi tifeme ni mabindzu hi woxe, kambe wu vangiwa hi vanhu. Hambileswi makwanga ku nga ha vaka xivangelo lexikulu xa xiphiqo xa misava hinkwayo xa nthyakiso ni swikarhato swin’wana leswi fambisana na xona, xiphiqo xexo xi nyanyisiwa ni hi vusopfa bya vanhu. Khale ka ndhuna-nkulu leyi a yi kongomisa Matiko lama Khomisaneke ya le Australia u tiyisekise marito lawa loko a ku: “Rihanyo ra vanhu ri nga antswa loko munhu ha un’we a anakanyela van’wana.”

Nilokoswiritano, van’wana va anakanya leswaku ku basa i mhaka ya munhu hi xiyexe ni leswaku a yi fanelanga yi karhata munhu un’wana. Xana swi tano hakunene?

Ku basa i ka nkoka swinene loko swi ta eka swakudya swa hina—hambi hi swi xava evuxaviselweni, hi dya ekhefini kumbe hi dya ekaya ra vanghana va hina. Lava va lunghiselelaka kumbe ku phama swakudya va  fanele va va va base ngopfu. Mavoko lama thyakeke ya vona kumbe ya hina ma nga vanga mavabyi yo tala. Ku vuriwa yini hi swibedlhele—leswi hi languteleke leswaku swi basa ku tlula tindhawu hinkwato? The New England Journal of Medicine yi vike leswaku madokodela ni vaongori lava nga hlambiki mavoko hi vona va tluletaka vavabyi va le xibedlhele mavabyi lama koxaka 90 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi hi lembe leswaku va tshunguriwa. Swi fanerile ku va hi langutela leswaku ku nga vi na munhu la nga ta hoxa rihanyo ra hina ekhombyeni hi vusopfa bya yena.

Nakambe i nandzu lowukulu loko munhu un’wana a thyakisa mphakelo wa hina wa mati hi vomu kumbe hi vuphukuphuku. Naswona xana a swi na khombo ku famba-famba eribuweni ra lwandle u nga ambalanga tintangu kasi u nga kandziya tinayiti leti tirhisiweke hi vanhu lava godzomberiweke hi swidzidzirisi ni van’wana? Kumbexana xivutiso xin’wana xa nkoka ngopfu hi lexi nge: Xana kaya ra hina ri basile?

Suellen Hoy, ebukwini ya yena leyi nge Chasing Dirt, wa vutisa: “Xana ha ha basile ku fana ni khale?” Wa hlamula: “Ndzi anakanya leswaku a swi tano.” U hlamusela leswaku xivangelo lexikulu i ku cinca ka mikhuva ya vanhu. Leswi vanhu va hetaka nkarhi wutsongo va ri ekaya, va hirha munhu un’wana leswaku a va basisela. Hikwalaho, ku tshama endhawini leyi baseke a swa ha ri mhaka ya nkoka eka vanhu. Wanuna un’wana u te: “A ndzi yi basisi ndhawu leyi ndzi hlambelaka eka yona—ndzi basisa miri wa mina ntsena. Hambiloko yindlu ya mina yi thyakile kambe mina ndzi va ndzi basile.”

Kambe, a hi fanelanga hi basa ehandle ntsena. Hi fanele hi basa hinkwako leswaku hi ta va ni rihanyo lerinene. Nakambe i xiyimo xa mianakanyo ni xa mbilu lexi katsaka mahanyelo ni vugandzeri bya hina. A hi voneni leswaku leswi swi endleka njhani.